Kopij en druk in de Nederlanden. Atlas bij de geschiedenis van de Nederlandse typografie

[Twintigste eeuw]

208 Drukproef en gedrukt ontwerp voor pagina 20 van: J.H. Leopold, Oostersch. Jean François van Royen, Den Haag 1923.aant.

Den Haag, Collectie Mevrouw A.P.A. van Royen-Saltet.

Aantekeningen. (1) Voor de voltooide druk zie 209. (2) Het ontwerp van de proef blijkt in de druk te zijn gewijzigd. (3) Onderaan de proef: ‘Hierna volgen op p.22 de andere gedichten’. (4) Zie p.63, 145.

Analyse. Druk: drukproef. Drukproef: correctie, smet, druk geketst, notitie. Notitie. Ontwerp: gedrukt ontwerp, paginering.

209 Pagina 20 van: J.H. Leopold, Oostersch. Jean François van Royen, Den Haag 1923.aant.

Amsterdam, Stedelijk Museum, nr 50.

Aantekeningen. (1) Zie voor de proef van deze druk 208. (2) Gedrukt als ‘Eerste boek zijner Kunera Pers en vierde boek voor de Vereeniging der Vijftig. Gedrukt met de Disteltype van L. Pissarro. Titel en initialen door J.F. van Royen. Nieuw boekmerk in hout gesneden door L. Pissarro gedrukt in zwart, rood en blauw. Boekmerk in zwart (24 × 17), 70 exx. op de pers genummerd 1-50 en I-XX; de laatste zijn het eigendom van den drukker.’ (3) Zie p.63.

Analyse. Druk. Letter: fleuron. Ontwerp: paginering.

Literatuur. G.H. Pannekoek Jr, De herleving van de Nederlandsche boekdrukkunst sedert 1910, Maastricht 1925, p.28, voor aant. 2.

210 S.H. de Roos, Fotografische verkleining van de tekening voor de Erasmus. Amsterdam 1923.aant.

[p. 219]

Amsterdam, Archief Lettergieterij ‘Amsterdam’.

Aantekeningen. (1) Voor de tekening van de letter zie 211. Voor toepassing van de Erasmus 212-214. (2) De foto heeft gediend om het effect van de letter bij verkleining op een gebruikelijke corpshoogte te beoordelen. (3) Zie p.63.

Analyse. Letter: ontwerpen van letter, fotografische verkleining.

211 S.H. de Roos, Tekening voor de Erasmus. Amsterdam 1923.aant.

Amsterdam, Archief Lettergieterij ‘Amsterdam’.

Aantekeningen. (1) Voor fotografische verkleining als controlemiddel voor deze letter zie 210. Voor de toepassing van de Erasmus zie 212-214. (2) Op de onderste regels zijn enige letters getekend, die oorspronkelijk als vet bedoeld waren bij de Erasmus, maar die later, enigszins gewijzigd, tot de Grotius werden ontwikkeld. (3) Zie p.63.

Analyse. Letter: ontwerpen van letter.

212 Gedrukt ontwerp voor de titelpagina van: B. Kruitwagen OFM, Erasmus en zijn drukkers-uitgevers; een fragment uit hun briefwisseling bewerkt. Lettergieterij ‘Amsterdam’, voorheen N. Tetterode, Amsterdam 1923.aant.

Amsterdam, Archief Lettergieterij ‘Amsterdam’.

Aantekeningen. (1) Voor een tweede ontwerp en de definitieve druk zie 213 en 214. (2) De proef is met aksanten gedrukt, omdat de niet-geaccentueerde letter nog niet gereed was. (3) Het vignet is met rood potlood ingetekend. (4) Zie p.63, 111, 141.

Analyse. Druk: proefdruk. Letter: romein. Ontwerp: ontwerp voor titelpagina, vignet. Proefdruk: gebruik aksantletter in proefdruk.

213 Gedrukt ontwerp voor de titelpagina van: B. Kruitwagen OFM Erasmus en zijn drukkers-uitgevers; een fragment uit hun briefwisseling bewerkt. Lettergieterij ‘Amsterdam’, voorheen N. Tetterode, Amsterdam 1923.aant.

Amsterdam, Archief Lettergieterij ‘Amsterdam’.

Aantekeningen. (1) Voor een tweede ontwerp en de definitieve druk zie 212 en 214. (2) De tekst is in strookjes opgeplakt, de rand en het vignet respectievelijk in zwart en rood potlood ingetekend. (3) Zie 212, aant. 2 (4) Zie p.63, 111.

Analyse. Druk: proefdruk. Letter: romein. Ontwerp: ontwerp voor de titelpagina, vignet. Proefdruk: gebruik aksantletter in proefdruk.

214 Titelpagina van: B. Kruitwagen OFM, Erasmus en zijn drukkers-uitgevers; een fragment uit hun briefwisseling bewerkt. Lettergieterij ‘Amsterdam’, voorheen N. Tetterode, Amsterdam 1923.aant.

Amsterdam, Archief Lettergieterij ‘Amsterdam’.

Aantekeningen. (1) Voor twee ontwerpen van deze titelpagina zie 212 en 213. (2) Zie p.63, 110, 111, 153.

Analyse. Druk: roodzwart-druk. Illustratie. Letter: romein. Ontwerp: titelpagina, vignet.

215 Drukproef voor pagina 6 van: Karel van de Woestijne, Het zatte hart. Joh. Enschedé & Zonen. Haarlem 1925.aant.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, Hs.Eq.60.

Aantekeningen. (1) Nr 25 in de serie Palladium ‘onder leiding van J. van Krimpen op de handpers van Joh. Enschedé & Zonen te Haarlem. De oplage bestaat uit 30 exemplaren op Japans papier voor de auteurs en uitgevers van Palladium (niet in den handel) en 160 exemplaren op Hollandsch papier met het watermerk van Palladium van welke er 120 voor den handel bestemd zijn.’ (2) Op deze proef is onder de hierboven gedeeltelijk geciteerde colofon in rood gedrukt: ‘Dit exemplaar is gedrukt voor Karel van de Woestijne.’ (3) Zie p.64, 145, 153.

Analyse. Druk: drukproef, roodzwart-druk. Drukproef: correctie. Letter: romein. Ontwerp: initiaal in rood.

216 Jan van Krimpen, Tekening voor de Romanée onderkast. Haarlem 1928.aant.

Aantekeningen. (1) De Romanée werd ontworpen als romein bij de Kleine Text Cursyf No. 2 uit de letterproef van J. Enschedé 1768. Zie 192. (2) Voor een toepassing van de Romanée zie 217. (3) Zie p.64, 119.

Analyse. Letter: ontwerpen van letter.

217 Ontwerp van J. van Krimpen ter demonstratie van de Romanée in: Kopij en druk in de Nederlanden; atlas bij de geschiedenis van de Nederlandse typografie. Federatie & VNCI, Amsterdam 1962. Uitsnede.aant.

Aantekeningen. (1) De wijziging in het impressum is door Van Krimpen aangebracht. (2) Zie p.64, 119, 145.

Analyse. Druk: drukproef. Drukproef: wijziging. Letter: romein. Ontwerp.

218 Kopij voor een proefpagina van: Kopij en druk in de Nederlanden; atlas bij de geschiedenis van de Nederlandse typografie. Federatie & VNCI, Amsterdam 1962. Uitsnede.aant.

[p. 220]

Aantekeningen. (1) Voor een proefpagina die naar deze kopij is gezet zie 219. (2) Zie 219, aant.2. (3) De auteur heeft het afgebeelde stuk als proefkopij geleverd op een ogenblik dat de definitieve versie van de beschrijving: 93, nog niet gereed was. Voor het typen van deze proefkopij werden door de ontwerper geen aanwijzingen gegeven. De diacritische tekens zijn alle door de auteur met de hand aangebracht. Op de schrijfmachine waarmee dit stuk werd getypt kwam het cijfer 1 niet voor. (4) De ontwerper stemde mee in met de keuze van deze nog betrekkelijk eenvoudige kopij op grond van de grote hoeveelheid diacritische tekens die erin voorkwamen. Van zijn hand zijn de verschillende onderstrepingen in potlood, kleurpotlood en inkt. Hij heeft met potlood o.a. in de eerste regel de signatuur D1 verso, getypt als: D 1 verso, bijeen getrokken en onderscheidde de verschillende onderdelen van de tekst door horizontale potloodstrepen, waarvan één gevorkt. Hij omcirkelde het nummer van de beschrijving met geel kleurpotlood, plaatste een korte blauwe streep voor de eerste twee regels en trok boven de kopjes Aantekeningen en Analyse met rood potlood een haak. Met inkt werden de titel, de bibliotheekregel en Translitteratie onderstreept en verder in de tekst van de translitteratie verwijzingsteken en onderaan de pagina. Verder werden door hem in de Analyse enkele onderkastletters in kapitalen veranderd. De ontwerper gaf met halen aan wat achter elkaar diende te worden gezet. Toen hij dit bij Translitteratie had gedaan schreef hij, om verwarring te voorkomen, het woord ‘onderstreept’ in de marge. Hij voegde bij deze kopij een korte zetaanwijzing. Hieraan is het volgende ontleend: ‘Voorlopige aanwijzingen, bestemd voor proefpagina van | Kopij & boek | 3 october 1958 | Letter, zetbreedte, interlinie | Spectrum, 8, 12, 16 | Met (blauw) aangegeven is 12pt, op 14pt gezet ... | Met (gele cirkel) aangegeven is 16pt. Dit zijn uithangende cijfers. | De rest van de kopij is 8pt, op 9pt gezet ... | Zetbreedte 14 augustijn. | Niet inspringen, behalve waar dit speciaal is aangegeven. | Tijdens het zetten van de 12pts geve men de voorkeur aan afbrekingen | boven te wijd zetsel. | Kapitaal, klein kapitaal | ... | Bovendien is datgene wat met (rood) is aangegeven, klein kapitaal, doch | de eerste letter is groot kapitaal bedoeld. | ... | De klein kapitalen niet spatiëren, behalve waar dit speciaal is aangegeven. <ook in met rood aangegeven kopjes> | Cursief | De onderstreepte woorden cursief zetten. | ... | Cijfers | De cijfers zijn uithangende cijfers, met uitzondering van de | cijfers in het 12pts gedeelte, waar tabelcijfers zijn bedoeld | (ter grootte van de kapitalen) | ... | Diverse tekens | Een in de kopij met de hand aangebracht staand lijntje is een | lijntje op een vierkant van het corps, staand geplaatst, aan | weerszijden een spatie. | ... | Teksthaken zijn in de kopij als zodanig aangegeven. | Parentheses idem. | Inplaats van de in de kopij aangegeven speciale haken (<> ≤≥) | gelieve men voorlopig iets te zetten, wat erop lijkt. | ... | Wanneer niet duidelijk blijkt, | dat een divisie is bedoeld, gelieve men hier een lijntje op een vierkant te tikken. | Opmaak | ... | Op de met (gevorkte streep in potlood) aangegeven plaatsen een 14pts ... | witregel invoegen. | Op de met (potloodstreep) aangegeven plaatsen een 10pts ... | witregel invoegen. | ... | De beschrijvingen gewoon stapelen, links boven op de linkerpagina | te beginnen, rechts op de rechterpagina eindigen. | ... |’. (5) Deze afbeelding toont een phase uit de wordingsgeschiedenis van een hedendaags gecompliceerd boek. Het voornemen het stuk in kleuren af te drukken, om alle aspecten van de kopijbewerking te demonstreren, kon geen doorgang vinden daar bleek dat het niet in vierkleuren-autotypie gereproduceerd kon worden. (6) Tijdens het zetten van deze kopij werd, waarschijnlijk door een zetter, in de marge genoteerd: ‘hier beginnen’. (7) Als bijzonderheid moge nog vermeld worden dat de ontwerper voor het maken van de reproductie de volgende aantekeningen op het stuk maakte, nadat hij door een kader in zwarte verf de uitsnede had aangegeven: ‘(Hiervan opnemen) | 1:1 nauwkeurig | [- 4-kleuren] ≤zwart≥ Autotypie Raster 60 <Raster 60> | 17,2 × 25,8 cm | volgens aangegeven begrenzing | ... | Het gat (gaatje) tegen de linkermarge vrijstaand (onderstreept) maken.’ (8) Voorbeeld van slechte kopij. (9) Zie p.94, 96, 97.

Analyse. Kopij: kopij in typoscript, kopij voor proefpagina, slechte kopij. Ontwerp: aantekeningen voor de zetterij, notities door de ontwerper. Notitie: notities door de ontwerper, notitie van de zetter?

219 Proefpagina van: Kopij en druk in de Nederlanden; atlas bij de geschiedenis van de Nederlandse typografie. Federatie & VNCI, Amsterdam 1962. Uitsnede.aant.

Aantekeningen. (1) Voor de kopij zie 218. (2) Voor een proefpagina wordt, op een vel papier van een gewenst formaat, met inachtneming van zekere marginale verhoudingen, een afdruk gemaakt van tekst waarvan o.m. lettertype, corpsgrootte, regelhoogte en -breedte, kolomhoogte, kolomwit en aantal kolommen zijn bepaald. Aan de hand van een proefpagina kan de ontwerper zich een indruk vormen van de optische werking van zijn aanwijzingen. Ook geeft een proefpagina o.m. gelegenheid onduidelijkheden die zouden kunnen voortvloeien uit deze aanwijzingen op te merken. (3) De zetter heeft de signatuur (zie de eerste regel, linkerkolom) die als D1 was bedoeld, maar, wegens het ontbreken van het cijfer 1 op de schijfmachine, als Dl werd getypt, als DI gelezen en gezet. (4) De auteur nam nota van deze zetfout. Dit leidde tot een bespreking met de ontwerper, waarop hieronder teruggekomen zal worden. De auteur tekende verder op verschillende plaatsen in de proef met potlood aan dat hij de nummers in de marge te klein, die in de 12pts tekst te groot vond. Uit de proefpagina bleek ook dat de toepassing van de horizontale lijntjes aanleiding tot misverstand gaf. De in de benedenmarge met potlood geschreven paginering geeft, evenals de overige notities van de auteur blijk van de sedert het begin van de zeventiende eeuw sterk toegenomen interesse van de schrijver voor de productie en de uiteindelijke vorm van zijn boek. (5) Ook de ontwerper voelde de door de auteur geopperde bezwaren. Uit de aantekening D1 verso (linkerbovenhoek van de afbeelding) blijkt dat de zetfout in de signatuur ook voor de ontwerper een punt van overweging is geweest. Met betrekking tot de cijfers schreef hij in margine met inkt het nummer 36 en tekende hierbij aan: ‘C[ijfers] | g[roter]’. Zoals hij later meedeelde, had hij, door in de 12pts tekst tabelcijfers te gebruiken (zie 218, aant.5), het bezwaar van de kleine uithangende cijfers willen ondervangen die bij

[p. 221]

dit lettertype beschikbaar zijn. De aantekening Ca [847] in de rechtermarge is, met de notitie ‘vliesje’ links, een reactie van esthetische aard. De notitie links ‘[-(of] | [(d]us wit | van | [half kastl]ijntje met | wit)’, en de notitie ‘tot = héle kastlijn | min = géén hele kastlijn, maar kortere streep | (zie aangehechte | kattebel)’ onderaan de afbeelding zijn aangebracht toen duidelijk was geworden dat al in de definitieve kopij de verschillende functies van de horizontale lijntjes duidelijk dienden te worden onderscheiden en bijgevolg ook in de zetinstructie aanwijzingen omtrent de zetwijze van deze lijntjes dienden te worden gegeven. In de rechterbenedenhoek van de proefpagina schetste de ontwerper tweemaal ≤ om te noteren dat over deze tekens, waarvan nog geen matrijzen beschikbaar waren, met de zetter nader overleg diende te worden gepleegd. Zijn notitie ‘Aiv A xii v | i ii iii iv | mag niet’ (onderaan de afbeelding) en de aantekeningen van de auteur rondom de zetfout DIverso, hebben betrekking op een gedachtenwisseling over de zetwijze van signaturen. Ook de zetwijze A1v, A1r, etc. bleek misverstand te zullen wekken als gevolg van de vorm van het cijfer 1. (5) De definitieve kopij werd op stencil uitgetypt. De ervaringen opgedaan bij proefkopij en proefpagina bleken zeer leerzaam. Uitgebreide aanwijzingen voor het tikken van de kopij werden gegeven. De problemen door de proefpagina opgeroepen bij auteur en ontwerper gaven aanleiding tot de volgende conclusies. De nummers in de marge werden vervangen door 16pts tabelcijfers. De tabelcijfers in de 12pts tekst werden vervangen door uithangende cijfers. Het een zowel als het andere bracht de ontwerper ertoe om vermelding van de nummers der afbeeldingen in het gehele werk uitsluitend in tabelcijfers te doen geschieden, en uithangende cijfers voor andere doeleinden te gebruiken. Er werd besloten twee soorten horizontale lijntjes te gebruiken die in de definitieve kopij reeds duidelijk werden aangegeven: de divisie: -, en het lijntje op een vierkant: -. Met betrekking tot de zetwijze van de signaturen werd besloten tot het gebruik van r voor recto en v voor verso. (6) Uit vergelijking van de proefpagina met de definitieve druk: beschrijving 93, blijkt dat behalve de hier genoemde wijzigingen o.m. kolom- en totale zetbreedte zijn vergroot, dat de interlinie is verminderd en dat geen extra wit tussen de versschillende onderdelen van zetsel uit één corps werd ingebracht. (7) De zetwijze van Translitteratie 93 vindt zijn oorsprong in de wens van de auteur het verskarakter van de tekst tot uitdrukking te doen komen. (8) Zie p.64, 111, 145.

Analyse. Druk: proefpagina. Letter: romein. Notitie: notities door de auteur, notities door de ontwerper. Ontwerp: gedrukt ontwerp, twee kolommen.