Kopij en druk in de Nederlanden. Atlas bij de geschiedenis van de Nederlandse typografie

[p. 1]

Het Nederlandse boek
Een cultuurhistorische schets
door
Mr. H. de La Fontaine Verwey

Bijzonder Hoogleraar in de Wetenschap van het Boek en de Bibliografie vanwege de Dr P.A. Tiele-Stichting aan de Universiteit van Amsterdam

[p. 2]

De getallen in de marge zijn nummers van afbeeldingen die betrekking hebben op in de tekst met * gemarkeerde onderwerpen.

[p. 3]

Inleiding

De taak der cultuurgeschiedenis omvat, volgens de klassieke omschrijving van de grootmeester dier historie, Huizinga, het verzamelen van kennis omtrent de aard en het verloop van beschavingsverschijnselen in het algemeen. Tot de onderwerpen, waar deze wetenschap zich mee bezig dient te houden, behoort de geschiedenis van universele thema's, zoals sentimenten en symbolen, van godsdiensthistorische en etnologische fenomenen, zoals spelen en heilige handelingen, en tenslotte de historie van motieven, die niet louter van geestelijke aard zijn, maar tevens een materieel substraat bezitten, zoals de mode, het huis, de tuin, de herberg enz. Het boek behoort tot deze laatste groep. Al deze beschavingsverschijnselen zal de cultuurhistoricus moeten volgen op hun wisselvallige zwerftocht door de historie, waarbij het niet aankomt op de eigen lotgevallen dier fenomenen, maar op de plaats die zij gedurende de verschillende cultuurperioden innemen in het geestelijk bestel, op de invloed die andere krachten op hen uitoefenen, en de uitstraling, die zij zelf teweeg brengen. Bij het onderzoek van de laatstvermelde groep, de motieven met een materiële verschijning, wacht de onderzoeker een dubbele opgave, omdat hij zich tevens zal hebben te verdiepen in de materiële vormen, waarin deze motieven in de loop der tijden zich hullen. Het hoe en het waarom van die uiterlijke verschijning dient nagegaan te worden, evenals de relatie tot andere vormen uit dezelfde omgeving. Het ene noch het andere onderzoek, de geschiedenis van het geestelijk motief noch die van de uiterlijke vorm, kan aangepakt worden tenzij men tevens let op de verbindingsschakel tussen beide: de mensen, die er zich mee bezig houden. Immers, menselijk vernuft schept het stoffelijk voorwerp opdat het geestelijk oogmerk bereikt kan worden, en de maatschappelijke en economische positie van het bedrijf, dat deze menselijke groep uitoefent, werkt in op het product, dat zij voortbrengt.

Wie de cultuurgeschiedenis van het boek wil schrijven, zal dus achtereenvolgens drie gezichtspunten in het oog moeten vatten: de betekenis van het boek in de cultuur, de plaats van het boekenbedrijf in het maatschappelijk bestel, en de uiterlijke verschijning van het boek in zijn verhouding tot andere, verwante cultuurvormen. Werken wij deze drie richtingen waarin het onderzoek zich bewegen moet, nog iets nader uit.

Aan de geschiedenis van het gedrukte boek, die amper een half millennium beslaat, gaat een voorspel van duizenden jaren vooraf. Het schrift is geen uitvinding in strikte zin, maar een verschijnsel, dat zich voordoet als een cultuur een bepaalde hoogte bereikt heeft. De meeste ontwikkelde beschavingen zijn, op enkele uitzonderingen na, schrijfculturen. De inscriptie of het manuscript schept een middel tot geestelijk verkeer binnen de kring van hen die het schrift machtig zijn. ‘Alles wat eerst onbeweeglijk was, wordt nu beweeglijk’, zegt Plato van het schrift. Het schrift dwingt tot nauwkeurig woordgebruik en strikte, algemeen geldende formulering

[p. 4]

van gedachten. Buiten de kring der ‘schriftgeleerden’ vindt het geestelijk verkeer plaats door mondelinge overlevering, waarin het persoonlijke, gevoelsmatige element een grotere rol zal kunnen spelen en de continuïteit niet gewaarborgd is.

Plotseling, omstreeks het midden van de vijftiende eeuw, gaat het preludium van het handschrift over in de symfonie van het gedrukte boek. 't Is (om twee kernachtige vergelijkingen van Huizinga aan te halen) alsof de mensheid over een nieuw verworven zintuig beschikken kan, alsof de beschaving een dimensie meer gekregen heeft. Door de uitvinding van de boekdrukkunst wordt er een andere beschavingsvorm mogelijk, een nieuw type van cultuur, waaraan een intellectueel rasterwerk ten grondslag ligt, een samenleving, die beschikt over een arsenaal van algemeen gangbare woorden en begrippen, waaraan niet alleen een klasse van ‘schriftgeleerden’, maar iedereen zijn geestelijk wapentuig ontlenen kan. De cultuur van het boek (Lucien Febvre heeft gesproken van ‘la civilisation du livre’) is de wereld waarin wij leven.

In de cultuurgeschiedenis van het boek valt de nadruk niet op de ontwikkelingsgang van de typografie en zijn producten, maar op het boek als verschijnsel in de wisselwerking der culturen, als instrument van beschaving, als wapen in de strijd der meningen. Afwisselend dient het als verkondiger van de hoogste wijsheid en van de meest abjecte waan, als schrijn ter bewaring van het verheven dichterwoord en als vergaarbak van menselijke dwaasheid, als schenkster van heldere denkbeelden en van bedwelmende dromen... Kortom, het boek is de goede en de kwade geest van de mens, zijn vriend en vijand, meester en dienaar, steeds zijn begeleider.

Om de even brede als diepe werking van het boek te begrijpen, kan men er niet mee volstaan zijn functie in het algemeen te bestuderen. Daarvoor moeten we ons ook op de hoogte stellen van wat zoëven genoemd werd: de verbindingsschakel tussen geestelijk motief en materiële vorm, in dit geval dus: het boekenbedrijf. Dit bedrijf moeten wij kennen om antwoord te kunnen geven op vragen als de volgende: hoe komt in de verschillende cultuurperioden het gedrukte boek tot stand, hoe verloopt de samenwerking tussen de onderscheidene daarbij betrokken personen, hoe ligt de verhouding tussen auteur en drukker, hoe vindt het boek zijn weg naar de lezer, welke plaats vervult het boekenbedrijf binnen het maatschappelijk en economisch bestel, welke houding nemen de wereldlijke en geestelijke overheden ten opzichte van het boek aan, in welke relatie staat het tot de instellingen van wetenschap en onderwijs, enz.

De cultuurhistoricus komt nu tot de derde groep vragen. Hem interesseert tenslotte de ontwikkeling van het boek in zijn physieke vorm, als resultaat van technische en artistieke werkzaamheden. Merkwaardige historie! Ontstaan als slaafse navolging van het manuscript, gaat het boek zich al spoedig van zijn voorbeeld emanciperen; zonder zijn oorsprong geheel te verloochenen, verkrijgt het een eigen vorm, schept zich een vormgeving met eigen wetten, die echter veelal verband houdt met de gelijktijdige kunstvormen en tevens voortdurend de invloed ondergaat van economische en technische factoren.

[p. 5]

Volgens dit drievoudig schema: het boek als cultuurverschijnsel, de plaats van het boekenbedrijf in de cultuur, en de ontwikkeling van de uiterlijke vorm van het boek temidden van andere vormen, zal in het volgende getracht worden een schets te geven van de cultuurgeschiedenis van het Nederlandse boek. Onder ‘Nederlands’ zal daarbij voor de periode vóór de scheiding van Noord en Zuid in 1579, het gehele gebied der Zeventien Nederlanden verstaan worden, terwijl na de genoemde datum de aandacht voornamelijk op het Noorden valt. Wat de periodisering betreft zullen we ons niet naar, overigens moeilijk hanteerbare, typografische criteria richten en evenmin, zoals in de geschiedenis van het boek veelal ten onrechte geschiedt, naar kunsthistorische begrippen en schema's. Een kleurloze rangschikking naar eeuwen lijkt het beste middel om aan de vele, zeer verschillende gezichtspunten, die in onze geschiedenis ter sprake komen, enig recht te doen wedervaren. De schrijver is er zich overigens terdege van bewust, dat wat hier als ‘cultuurgeschiedenis’ wordt aangediend, door het ontbreken van voorstudies soms nauwelijks meer is dan een serie van losse, min of meer toevallige opmerkingen. Dat aan de eerste eeuwen, toen het boek zijn weg nog vinden moest, meer aandacht geschonken wordt dan aan de latere periode, waarin het een integrerend deel van de cultuur geworden is, ligt voor de hand.