Messen

4

Zoals ik met Ingrünn had afgesproken, begeleidde Wölfchen mij tot de Tsjechische grens. Hij reed, met zijn pukkelige vriend naast zich, op een afstand van een paar honderd meter achter mij aan en in het dorpje vlak voor de grens waarschuwde hij met zijn koplampen. Ik remde af en bracht mijn auto, een zwarte Opel-Kadet, tot stilstand

[p. 34]

voor het café-restaurant ‘Zum Weissen Hirsch’. Wölfchen parkeerde de Fiat naast de Opel en gezamenlijk liepen we naar binnen. Wenen ligt slechts dertig kilometer van de Tsjechische grens af en de wegwas geheel schoon geveegd, zodat we de afstand in iets meer dan een halfuur hadden afgelegd.

Het was een prachtige ochtend, stralend helder vriesweer, maar windstil en niet koud. Het was nog vroeg, om acht uur waren we uit de Penzingerstrasse weggereden.

De avond tevoren had ik met Ingrünn een lange discussie gehad over het tijdstip waarop ik het beste de grens kon passeren. Hij dacht dat de namiddag de beste gelegenheid bood, omdat de douaneambtenaren en het andere bewakingspersoneel dan vermoedelijk al vrij veel mensen afgewerkt zouden hebben, waardoor ze misschien moe en nalatig waren geworden, terwijl ze, volgens hem, tegen het vallen van de avond veel achterdochtiger en geïrriteerder zouden zijn, maar ik was van mening dat de vroege ochtend de beste tijd was.

Ik wilde als een Nederlandse schrijver poseren, die voor korte tijd in Oostenrijk was en van de gelegenheid gebruik maakte om ook een kort bezoek aan Praag af te leggen.

Ik had niet veel bagage bij me; een kleine koffer en een weekendtas. Achter in de auto hing mijn grijswitte pak en op de achterbank lagen een paar sinaasappels, autokaarten en twee Kafkapockets om mijn literaire image op te houden.

In een hoek van het restaurant zat een dikke man, in een krant te lezen, te ontbijten, verder was de zaal leeg. Het rook er naar verse koffie en verschaald bier. We gingen zitten en uit een deur kwam een meisje, met een nog van slaap gezwollen gezicht, aangesloft om onze bestelling op te nemen. Ik bestelde een ontbijt, Wölfchen en de pukkelige jongen ieder een kop koffie. Het meisje verdween weer en we hoorden haar in een keuken rondscharrelen. We zwegen. Na een minuut stond Wölfchen op en kondigde aan dat hij ging telefoneren. De vorige avond had Ingrünn mijn pas teruggebracht. Hij had een fles rode wijn bij zich en terwijl we die langzaam soldaat maakten en tegen elkaar deden alsof er nooit onaangename woorden tussen ons waren gevallen, bespraken we de details van mijn reis.

Hij gaf mij het adres waar ik in Praag naar toe moest gaan. Straatnaam en huisnummer moest ik uit mijn hoofd leren. Op dit adres bevond zich een kruidenierswinkel. In deze winkel werkte een vrouw met grijs haar en een bril op. Er zou geen ander personeel aanwezig zijn. Ik moest er naar binnen gaan, onverschillig of er klanten waren of niet

[p. 35]

en de vrouw in het Engels vragen of ze flesjes bier verkocht. Op haar instemmende antwoord moest ik vragen of ze ook buitenlands bier had. Dit zou ze ontkennen en ze zou mij naar een Tuzexwinkel verwijzen. Hierop moest ik weer zeggen dat het er niet toe deed, omdat Tsjechisch bier het beste bier ter wereld was en daarna moest ik twee flesjes bij haar kopen. Tijdens het afrekenen zou ze mij een briefje overhandigen, waarop stond hoe laat en waar ik met het geld aanwezig moest zijn.

‘Zijn zulke maatregelen niet al te omslachtig?’ vroeg ik.

‘Ik heb het allemaal zorgvuldig uitgewerkt en dit lijkt mij de beste manier om misverstanden te vermijden. Zo kunnen jullie je er wederzijds van verzekeren dat alles veilig is. Als zij niet in de winkel aanwezig is, keer je naar Wenen terug zonder verder iets te ondernemen en als ze je een blanco briefje geeft zonder enige mededeling, doe je hetzelfde.’

‘Wat kan er dan gebeuren?’ vroeg ik.

Ingrünn nam een slok wijn en keek peinzend in het blauwe schijnsel van het petroleumkacheltje, voor hij antwoord gaf.

‘Verraad komt in het dagelijks leven in Praag vaker voor dan openbare dronkenschap. Wij rekenen erop dat alles goed gaat, maar je kunt nooit weten,’ zei hij langzaam.

Verder spraken we af dat Wölfchen met mij zou meerijden om vanuit een veilige afstand te observeren wat er aan de grens gebeurde. Daarna zou hij Wenen bellen en Ingrünn zou op zijn beurt Praag er van op de hoogte stellen dat ik de grens gepasseerd was. Omgekeerd zou Praag hem telefonisch waarschuwen als ze het geld van mij ontvangen hadden.

Twee dagen later moest ik 's ochtends om elf uur weer in Dehmel zijn en als ik daar om de een of andere reden niet zou verschijnen, zou Ingrünn mij in mijn veranda komen opzoeken. Ik vroeg hoeveel geld ik eigenlijk zou smokkelen.

Hij keek mij even ironisch aan en zei: ‘Een heleboel.’

Daarop vroeg ik of hij niet bang was dat ik er met het geld vandoor zou gaan. Hij antwoordde dat hij inderdaad geen enkele garantie had dat ik dat niet zou doen, maar aangezien de Generaal, zo noemde hij zijn cliënt plotseling, mij had goedgekeurd en men op zijn oordeel altijd af kon gaan, nam hij aan dat dit niet zou gebeuren. Hij zei schouderophalend dat hij nog niet wist welke maatregelen hij zou nemen als ik het toch zou doen. In ieder geval had hij het nummer van mijn paspoort, misschien zou hij Interpol inschakelen. Het hing er ook

[p. 36]

van af wat Wölfchen in dat geval kon doen.

‘Wölfchen?’ vroeg ik verbaasd. ‘Hoezo?’

‘Ah...’ zei hij. ‘Wölfchen heeft zo zijn vrienden. Zij weten je wel te vinden als je rare dingen doet.’

Daarna bespraken we hoe laat ik weg zou gaan en ik overtuigde hem er ten slotte van dat de vroege ochtend het beste tijdstip was. We spraken af dat hij de volgende ochtend om acht uur het geld en een auto zou komen brengen. Wölfchen zou in de Fiat meerijden en verdekt opgesteld aan de grens de gebeurtenissen gadeslaan. Daarna zou hij Ingrünn bellen of alles gelukt was. Of niet.

Het leek een goed plan te zijn. Ik vertelde Ingrünn van mijn voornemen om als schrijver te poseren met een paar romans van Kafka op de achterbank en vroeg of hij misschien een fototoestel had dat ik mee kon nemen, om mijn vermomming als toerist nog sterker te accentueren. Dat laatste vond hij een overdreven detail, maar toen ik bleef aandringen zei hij dat hij thuis wel een oud toestelletje had dat ik kon lenen.

De volgende ochtend klopte hij al om half acht aan de deur van mijn veranda. Ik was net aangekleed en was mijn bagage nog aan het inpakken.

‘Kom binnen,’ riep ik. ‘De deur is open.’

‘Alles klaar?’ vroeg Ingrünn toen hij binnenkwam.

‘Bijna. Ik ben aan het pakken.’

Achter hem stonden Wölfchen en een jongeman die ik nog niet eerder had gezien. Hij was sjofel gekleed in een versleten winterjas en hij had een wollen das om zijn hals die uit allerlei wolresten was samengesteld. Hij had een plat gezicht dat enigszins aan een pannekoek deed denken en dat bespikkeld was met talloze paarse puisten. Een pannekoek met rozijnen.

Wölfchen knikte in de richting van de jongen naast hem en zei: ‘Hij rijdt met mij mee.’

‘Heeft u die camera?’ vroeg ik aan Ingrünn.

‘Hier.’ Hij gaf mij een oud toestelletje in een leren tasje.

‘En het geld?’

Ingrünn wendde zich tot Wölfchen. ‘Brengen jullie de bagage van Herr Stefan vast naar zijn auto,’ zei hij.

Ik gaf de jongens de weekendtas, met mijn koffer was ik nog niet helemaal klaar - en het grijswitte pak dat aan een knaapje hing.

‘Hang dat achter in de auto op,’ zei ik.

‘Waarom neemt u dat mee?’ vroeg Ingrünn en hij wees op het pak.

[p. 37]

‘Als het kan, ga ik vanavond naar de schouwburg. Ik heb in de Times een artikel gelezen over het Praagse toneelleven en dat schijnt iets heel bijzonders te zijn.’

‘U bent gek,’ zei Ingrünn. ‘Die communisten kunnen nog niet eens behoorlijk praten, hoe zouden ze dan toneel kunnen spelen?’

‘Ik wist niet dat iedereen in Tsjechoslowakije communist is.’

‘Bijna niemand,’ antwoordde hij woedend.

‘Waarom zouden de mensen die geen communist zijn en wel kunnen praten, dan niet kunnen toneelspelen?’

‘Alle kunstenaars zijn communisten,’ zei hij heftig.

‘Ah...,’ zei ik. ‘En alle negers stinken zeker.’

‘Als varkens,’ zei de pukkelige jongen plotseling. Hij had een harde, rauwe stem.

Ingrünn draaide zich om. ‘Vooruit, breng die bagage weg,’ zei hij onvriendelijk.

Ze pakten de tas en het pak op en liepen naar buiten. Ik hoorde Wölfchen in de tuin zeggen: ‘Hou je bek toch, doe niet zo stom...’ De rest van zijn woorden kon ik niet meer verstaan.

‘Het geld?’ vroeg ik nog eens aan Ingrünn.

Hij opende de aktentas die hij in zijn hand hield en haalde een klein, plat buideltje te voorschijn. Het was ongeveer vijtien centimeter lang, vijf centimeter breed en van soepel, zacht leer gemaakt. Aan het einde van de ritssluiting waarmee het werd afgesloten, zat een koperen slotje. Hij hield het omhoog.

‘Hier,’ zei hij glimlachend.

Ik glimlachte eveneens. ‘Zo zo, een handig formaat...’

‘Nietwaar?’

‘Zoudt u zo vriendelijk willen zijn om het eens te openen?’ vroeg ik. Hij keek mij verbaasd aan. ‘Wat?’

‘U heeft mij heel goed verstaan.’

‘Waarom?’ Hij ging rechtop staan, als iemand die zich voor een gevecht gereedmaakt.

‘Luister, ik ben niet zo naïef als u blijkbaar denkt. Ik heb nou wel al die ontroerende verhalen gehoord over de familie die ondersteund wordt met geld en zo, maar nou wil ik dat geld ook wel eens zien. Wie zegt dat het waar is? Waarom zou ik u vertrouwen als u mij ook maar ten dele vertrouwt?’

Hij keek mij vorsend aan. Langzaam keerde het glimlachje weer terug op zijn gezicht. ‘Goed. Het is eigenlijk niet meer dan redelijk,’ zei hij. Hij haalde een sleutelbos te voorschijn en opende het slotje met

[p. 38]

een klein sleuteltje. ‘U krijgt overigens geen sleutel mee. In Praag hebben ze een duplicaat,’ zei hij, terwijl hij de ritssluiting opende. ‘Hier.’ Hij hield het geopende tasje onder mijn neus. Er zaten tien dikke pakjes honderd-dollarbiljetten in. ‘Alsjeblieft.’

‘Goed, goed,’ zei ik. ‘Ik ben overtuigd. Doe maar weer dicht.’

Terwijl hij het slotje weer dichtdraaide, zei hij: ‘Waar gaat u het nu verstoppen?’

‘Gewoon in mijn binnenzak. Kijk.’ Ik droeg een oud leren jasje dat ik vroeger bij het zeilen altijd had gedragen. Het was onverslijtbaar sterk en zat vol handige zakken. Ik liet hem een binnenzak zien die met een ritssluiting kon worden afgesloten.

‘Zoudt u het niet beter ergens onder in uw koffer stoppen?’ vroeg hij, terwijl hij in de koffer tussen mijn kleren woelde.

Ik duwde hem opzij. ‘Nee, in mijn binnenzak zit het volkomen veilig. Ze zullen mij aan de grens niet gaan fouilleren, lijkt me zo.’

Het tasje lag op de bodem van de koffer. Ik stak het in mijn binnenzak, stopte nog een paar overhemden in de koffer en sloot het deksel. ‘Wilt u die spullen even naar de auto dragen?’ vroeg ik, en wees op de boeken en de sinaasappels die op mijn bed lagen. Ik deed de deur van de veranda dicht, niet op slot, want er zat geen slot op, en we liepen door de tuin naar de straat toe. Het was nog donker buiten. Onderweg kwamen we langs de ingang van de kelder waar de varkens huisden. Ik hoorde ze wild knorren in de diepte. Op dat moment kwam Mutti Christof uit de kelder te voorschijn. Kennelijk had ze de dieren hun ontbijt gebracht, want ze droeg een leeg afvalemmertje in haar handen.

‘Auf Wiedersehen, Herr Stefan, en heel veel plezier,’ zei ze en ze gaf mij een hand die aanvoelde als een prikkelige borstel.

‘Auf Wiedersehen, Frau Christof, tot overmorgen,’ antwoordde ik. Ik had haar verteld dat ik twee dagen naar Praag ging. Ze was zelf in Praag geboren en ze had mij talloze raadgevingen meegegeven, waar ik vermoedelijk niet veel aan zou hebben, want ze was er veertig jaar geleden voor het laatst geweest.

Voor de poort stond een Opel geparkeerd, een paar meter verder stond de blauwe Fiat. Wölfchen en de pukkelige jongen hadden mijn pak achterin gehangen en de tas in de kofferruimte gezet. Ik zette de koffer naast de tas en Ingrünn gooide de boeken en de sinaasappels op de achterbank. Wölfchen gaf mij de autopapieren en twee autokaarten van Tsjechoslowakije. ‘Wij rijden achter u aan,’ zei hij en wees op de Fiat. ‘In het laatste dorpje voor de grens moet u stoppen

[p. 39]

voor het restaurant Zum Weissen Hirsch. Daar kunnen we iets drinken en intussen kan ik dr. Ingrünn waarschuwen dat u de grens overgaat. Ik geef u met mijn koplampen wel een teken als we er zijn.’ Ingrünn drukte mij krachtig de hand. ‘Goede reis, wees voorzichtig en veel succes,’ zei hij zo hartelijk mogelijk.

‘Tot overmorgen in Dehmel,’ zei ik.

‘Om elf uur.’

‘Tot ziens.’

Terwijl Wölfchen in een telefooncel in een hoek van het restaurant telefoneerde, bracht het serveerstertje onze bestelling. Ik besmeerde een broodje met boter en jam en begon te eten. De pukkelige jongen slurpte zijn koffie. We hadden nog geen woord gewisseld, ik wist niet eens hoe hij heette. De dikke man in de andere hoek boerde luid, stond zuchtend op en begaf zich langzaam en zwaar stappend naar de deur waarop in sierlijke letters het woordje Toiletten geschilderd stond. Aan een muur tikte een koekoeksklok met veel misbaar. Het meisje stond achter de tapkast glazen te spoelen en wierp af en toe een fletse blik in onze richting.

Plotseling had ik een soort mystieke waarneming. Een soort visioen, dat ik al enige keren eerder tijdens mijn verblijf in Wenen had gehad en dat misschien onbewust wel de reden was dat ik er was gebleven, en niet naar Amsterdam was teruggekeerd.

Ik zag heel duidelijk Europa voor mij liggen. Het was een knoestig, bobbelig, bruinkleurig, gigantisch stuk land, dat bewoond werd door miljoenen krioelende mensjes. Precies in het midden van al dat gewriemel zat ik. Totaal anoniem. Geen mens, geen hond, geen kip die wist waar ik mij bevond. Als ik crepeerde, was er niemand die zich om mij zou bekommeren en het wonderlijke was dat het nu juist daardoor leek alsof ik de enige was, te midden van al die ploeteraars en wroetende wezens, die leefde. Alle anderen waren schematische existenties, met een begin en een eindpunt en een ruimte daartussen die volgemaakt moest worden, en alleen ik zelf leefde en dat was belangrijk.

Ik moet geruime tijd voor mij uit hebben zitten staren, want plotseling viel het mij op dat de pukkelige jongen verbaasd naar mij zat te kijken. Ik nam mijn kop koffie op die koud stond te worden en begon te drinken.

Op dat moment kwam Wölfchen terug uit de telefooncel.

Zacht vloekend liep hij naar onze tafel.

[p. 40]

‘Wat is er aan de hand?’ vroeg zijn vriend. Wölfchen ging zitten en stak met een driftig gebaar een sigaret op. Pas nadat hij een paar keer diep had geïnhaleerd, zei hij: ‘Er is een verandering in uw schema gekomen, Stefan.’

‘Zo?’ Ik gaf mijn stem een neutrale klank.

‘Verdomme, wat een gelazer,’ zei hij heftig. ‘Maar ja, het is niet zo belangrijk. Ik had liever gezien dat alles volgens plan was verlopen, maar er is niets aan te doen. Mijn tante is ziek geworden.’

‘Welke tante?’ vroeg ik.

Hij keek mij even aan. ‘O, u weet natuurlijk niet dat ze mijn tante is. Die mevrouw in die winkel met wie u contact op moest nemen.’ ‘Wat nu?’ vroeg ik.

‘Ingrünn heeft de boel al geregeld. Ze nemen nu contact met u op in uw hotel.’

‘Ze? Wie, hoe en hoe laat?’

‘Ik weet niet wie en ik weet niet hoe. Ik denk dat er gewoon iemand aan uw deur komt kloppen en ik weet ook niet hoe laat. In de loop van de middag waarschijnlijk.’

‘Dus dan moet ik de hele dag op mijn hotelkamer zitten wachten?’ vroeg ik ontevreden.

‘Daar wordt u toch voor betaald, of niet soms?’

‘Ik had nog wat van Praag willen zien.’

‘Daar heeft u tijd genoeg voor.’

‘Die verandering bevalt mij helemaal niet. Dat mens is toch niet opgepakt of zo?’

‘Dacht u dat wij u dan met al dat geld de grens over lieten gaan?’ Ze is gewoon ziek. Dr. Ingrünn heeft haar door de telefoon gesproken ze heeft hem opgebeld. Vooruit, laten we gaan.’

We stonden op en Wölfchen betaalde de rekening. Buiten stapten we weer in onze auto's.

‘Succes Herr Stefan, het ga u goed,’ zei hij door het geopende raampje terwijl we tegelijkertijd onze wagens startten. Ik gaf geen antwoord en trok mijn wagen nijdig en heftig op.

De grensovergang was een paar honderd meter verder. Eerst controleerde een Oostenrijkse douaneambtenaar mijn auto en mijn papieren. Hij bemande geheel alleen de Oostenrijkse grenspost. Daarna reed ik in een kruiptempo, tien kilometer per uur was volgens een verkeersbord de voorgeschreven snelheid, naar een slagboom toe die tweehonderd meter verder de weg afsloot. Een soldaat in een koffiekleurig uniform, met een bontmuts op en een machinepistool voor

[p. 41]

zijn buik, opende de slagboom en gaf mij een teken dat ik door kon rijden. Vijftig meter verder stond een soldaat in een grijze uniform, die mij beduidde dat ik weer moest stoppen. Ik parkeerde en gaf hem mijn pas en mijn autopapieren.

Hij wees op een houten loods. ‘Wilt u daar naar binnen gaan?’ vroeg hij hoffelijk. ‘Daar wordt u verder geholpen.’

In een loods bevond zich een tiental mannen. Ze droegen uiteenlopende uniformen, sommige waren blauw, andere groen, grijs, zwart, alles was voorhanden. De meesten waren met pistolen bewapend, een enkeling torste een machinepistool, een paar droegen karabijnen met de loop naar de grond wijzend over hun schouder. Dank zij het vroege tijdstip was ik de enige reiziger. Iedereen was even vriendelijk en voorkomend tegen mij.

‘Ah, Hollander? Een verre reis gemaakt, meneer. Schrijver? Praag zal u ongetwijfeld bevallen, maar in uw land zijn ook mooie steden. Amsterdam, Delft, Haarlem, niet waar? Jammer dat u maar zo kort kunt blijven...’

Het was behaaglijk warm in de loods. Er stond een grote oliekachel te blazen en er was een zithoek met gemakkelijke moderne stoelen. Aan de muren hingen affiches die de toeristieke attracties van Tsjechoslowakije in verschillende talen aanprezen. See wonderfull Prague. Skiferien in Hohes Tatra. Venez chasser au C.S.S.R.

Het duurde vrij lang. Er moesten vele papieren bestempeld en beschreven worden voor ze klaar waren. Toen ik ten slotte mijn papieren terugkreeg, moest ik nog geld inwisselen aan het loket van de Tsjechische Staatsbank. Iedereen die Tsjechoslowakije binnenkomt moet een verplicht bedrag, twaalf gulden per dag, inwisselen. Mijn visum was drie dagen geldig, dat koste me dus zesendertig gulden. Daarna ondertekende ik een deviezenverklaring dat ik verder nog vijfenveertig honderd Oostenrijkse shillingen bij me had. Als ik in Praag de bloemetjes wilde gaan buiten zetten, waren die zesendertig gulden nooit genoeg, maar ik kon in ieder hotel geld wisselen.

Toen ik buiten kwam stonden er een douaneman en een gewapende soldaat naast mijn auto. ‘Wilt u even alles openmaken?’ vroeg de douaneambtenaar. Ik deed wat hij zei en hij onderzocht mijn bagage vluchtig. De soldaat bewoog zich niet, maar keek mij waakzaam aan. Voor zijn buik hing een glanzend gepoetst machinepistool.

‘Heeft u een fototoestel of een transistorradio bij u?’ vroeg de douaneambtenaar.

Ik wees op Ingrünn's toestelletje. Hij tekende even iets aan op de de-

[p. 42]

viezenverklaring die in mijn pas zat. ‘Goede reis dan verder,’ zei hij. Dat was alles. Ze verwijderden zich weer. Ik stak een sigaret op en knielde in de sneeuw om mijn schoenveter vast te binden. Dat was het afgesproken teken voor Wölfchen dat alles in orde was. Hij zat achter een bosje naast het Oostenrijkse grenskantoor met een verrekijker de gebeurtenissen te volgen. Ik stapte weer in en reed weg. Ik moest nog door twee slagbomen heen, waar nog twee maal mijn pas werd gecontroleerd, voor ik ten slotte weer op de autoweg kwam.

In de witte bossen aan weerskanten van de weg zag ik soldaten in witte camouflagepakken met waakhonden patrouilleren. Op een paar uitkijktorens, die boven de boomtoppen uitstaken waren mitrailleurs gemonteerd. Het leek onmogelijk om het land illegaal binnen te komen of te verlaten, maar daarentegen was het verbazingwekkend simpel om er een paar duizend dollar binnen te smokkelen. Zo gemakkelijk dat ik niet begreep waar Ingrünn zo'n tamtam over gemaakt had. Een kind had kunnen doen wat ik gedaan had. Wölfchen had het inderdaad net zo goed kunnen doen, en Ingrünn zelf ook. Dat had hem bovendien geld bespaard.

De weg voor mij was schoongeveegd en ik drukte het gaspedaal in. Terwijl ik een passend oudvaderlands deuntje floot, Piet Hein, zocht ik in mijn zak naar het doosje Virginia-sigaren dat ik de vorige dag had gekocht. Daarbij vond ik het stiletto terug dat ik Wölfchen in het bos had afgenomen, en dat ik sindsdien niet meer bekeken had. Ik haalde het te voorschijn en knipte het open. In de kling stonden letters gegrift M.M. 12 stond erop.

Het stalen heft was versierd met een hakenkruis. Vreemd.