De raadsbesluiten van een conclaaf
Wat heeft in 1978 de kardinalen, in conclaaf verenigd, bewogen om hun Poolse collega Karol Wojtyla, aartsbisschop van Krakau, tot paus te kiezen? Die keus kon niet anders dan destabiliserend werken op het communistische regime in Polen en door het Kremlin als een provocatie opgevat worden. Waren de kardinalen zich wel bewust van de draagwijdte van hun keus?
Over hun motieven lopen tot op de dag van vandaag allerlei geruchten. Er zijn zelfs boeken vol over geschreven. Maar niemand weet het met zekerheid, want de deliberaties in een conclaaf blijven per definitie geheim. Dat is echter op zichzelf geen belemmering voor geruchten en speculaties.
Zo gaf Henry Kissinger toen in kleine kring deze uitleg: het Vaticaan zou tot de slotsom zijn gekomen dat in het Oost-Westconflict de Sovjet-Unie aan de winnende hand was. Het was voor de kerk dus zaak te overleven. Onder wiens bewind kon zij dat beter doen dan onder dat van iemand die in eigen land als bisschop had geleerd te leven met het communisme?
Welnu, deze verklaring is in elk geval onjuist. Tijdens het pontificaat van Jan Paul II is het omgekeerde gebeurd: het communisme is verdwenen, de Sovjet-Unie bestaat niet meer, en Polen is bevrijd, ja heeft zichzelf bevrijd. Is dat allemaal werk van Wojtyla geweest? Het bondigste antwoord op die vraag vond ik in het Nederlands Dagblad van 4 april. Wim Houtman schrijft:
‘De Paus heeft het communisme niet in z'n eentje eigenhandig ten val gebracht. Hij is een van de zes of zeven factoren geweest, naast de economische stagnatie, het failliet van de ideologie, het opkomend nationalisme, het tegenspel van Amerika onder Reagan en de eigen bevolking, die in beweging kwam. Als je het maximaliseert, kun je zeggen dat de paus misschien de belangrijkste van die factoren is geweest, de katalysator.’
Afgezien van de laatste zin, die ik nog te stellig vind, is deze samenvatting - waarin Gorbatsjov ook genoemd had moeten zijn - helemaal te onderschrijven. In elk geval was Wojtyla, anders dan zijn in 1978 overleden voorganger Paul VI, geen twijfelaar. Hij heeft stevig, zij het niet onbesuisd, ingegrepen in een proces dat al aan de gang was. Waarschijnlijk heeft hij het zelfs verhaast. De Polen zouden in 1980 vermoedelijk niet in opstand zijn gekomen als Jan Paul II niet hun schutspatroon was geweest.
Of dat ook de bedoeling van het conclaaf is geweest? Misschien hadden de kardinalen heel iets anders in de zin. Ze wisten dat ze, door Wojtyla te kiezen, een conservatieve paus in huis haalden, want het Poolse katholicisme, met zijn Mariaverering, is conservatief en traditioneel, gevormd als het is in de strijd tegen de lutherse Pruisen en de orthodoxe Russen. Zo'n paus zou rust en orde herstellen in een door het aggiornamento van Johannes XXIII gedestabiliseerde kerk.
Hier hebben de kardinalen zich niet misrekend. Jan Paul II was de grote contrareformator. In geen land heeft het katholicisme dat meer ondervonden dan in Nederland, waar het progressiever dan elders was. De ontvangst die hij in mei 1985 in ons land kreeg, was dan ook kil, zo niet - in overeenstemming met een oude Nederlandse traditie - hufterig.
Dat moet zijn sympathie voor ons land niet vergroot hebben. Een vrouw die, overigens op zeer ingetogen wijze, hem de bezwaren van het moderne katholicisme tegen zijn beleid kenbaar maakte, kreeg geen antwoord; een Waalse vrouw die zich in Louvain-La-Neuve tolk van soortgelijke bezwaren maakte, werd door hem omarmd en op het voorhoofd gekust (zoals de teruggekeerde Christus Dostojewski's Groot-Inquisiteur, die hem bezweert te verdwijnen, op het voorhoofd kust).
Maar is het Nederlandse katholicisme representatief voor het wereldkatholicisme? Ja, zou een verlies van de Nederlandse kerkprovincie, ja van heel het steeds verder seculariserende Europa (incluis Polen), opwegen tegen de winst die Rome kan boeken in wat vroeger de Derde Wereld heette? Daar zijn, in de woorden van het evangelie van Johannes, de velden ‘wit om te oogsten’. Daarop concentreerde de paus zich dan ook op zijn reizen. Het zou niet verbazen als iemand uit die wereld tot zijn opvolger gekozen zou worden.
Want Jan Paul II, hoe conservatief in de leer ook, beantwoordde niet aan het zwart-witschema dat Nederland zo lief is. Zijn aandacht voor die Derde Wereld, zijn opkomen voor de sociaal zwakken, zijn protest tegen elke oorlog (ook tegen die in Irak), zijn verzoening met de andere wereldreligies en zijn boetedoening voor de fouten die de kerk in het verleden gemaakt heeft - zij tekenen niet bepaald de conservatief.
En zelfs voor zijn leerstellig conservatisme valt iets te zeggen. De paus vertegenwoordigt eeuwige waarden, en die kunnen niet bij elke gril van de tijdgeest bijgesteld worden. Daar gaan eeuwen overheen. Daarbij weet hij als geen ander dat de meeste gelovigen zwakke zondaars zijn. Wanneer hij ex cathedra zijn donderuitspraken doet, weet hij dat zij niet gehoorzaamd zullen worden; dat, zoals onlangs iemand zei, elke vrouw die hem op het plein voor het Vaticaan komt toejuichen, de pil in haar handtasje heeft.
Dat is de wijsheid van een kerk die tweeduizend jaar ervaring heeft met de mens. Die wijsheid is ook een teken van beschaving - een andere beschaving dan die welke De Telegraaf maandag tentoonspreidde, toen die krant direct onder de kop WERELD VOL EERBIED (voor de overleden paus) de volgende advertentie plaatste: ‘Sex voor life! Verbeter uw sexleven! Erectieproblemen? Vroegtijdige zaadlozing? Meer dan 500.000 patiënten al succesvol behandeld in 103 klinieken wereldwijd. Bel gratis...’
Maar ja, zo'n advertentie op de voorpagina levert veel geld op, en het is ook een oude Nederlandse traditie daar nooit vies van te zijn.
NRC Handelsblad van 07-04-2005, pagina 9
Auteursrechtelijk beschermd