Hella en ‘le beau ténébreux’
Eens in de zoveel tijd ruim ik, op aandringen van mijn huisgenoten, mijn boekenkast op; en dan kan ik er donder op zeggen dat ik, enige tijd daarna, een boek zoek of zelfs nodig heb dat ik zojuist van de hand heb gedaan.
Deze keer was het Les liaisons dangereuses van Choderlos de Laclos dat ik weer eens wilde doorbladeren. Ik had het ruim twintig jaar geleden gefascineerd gelezen, maar blijkbaar had ik bij de laatste opruiming gedacht dat ik er toch nooit meer toe zou komen het nog eens ter hand te nemen.
En nu een gevoel van spijt. Voorbij, voorbij, ach en voorgoed voorbij (ik citeer uit het hoofd, omdat ik mijn J.C. Bloem ook niet kan terugvinden), want het boek uit een bibliotheek halen is toch iets anders.
Waarom vertel ik dit? Omdat ik vorige week naar Bouillon de Culture, het culturele praatprogramma van Bernard Pivot op het Franse TV5, heb gekeken; en daar was Hella Haasse te gast, en wel omdat haar boek Une liaison dangereuse zojuist in Frankrijk was verschenen.
Het was, geloof ik, de eerste keer dat een Nederlandse schrijver door Pivot was uitgenodigd. Een Nederlandstalige schrijver, Hugo Claus, was al eens eerder bij hem geweest, en ook - niet zo lang geleden - een Nederlands model (wat die met cultuur te maken had ben ik vergeten, maar ze was mooi).
Nog is niet duidelijk waarom deze uitzending de behoefte bij mij deed ontstaan Les liaisons dangereuses uit de kast te halen. Welnu, Hella Haasses Une liaison dangereuse - vertaling van het in 1976 verschenen Een gevaarlijke verhouding of Daal-en-Bergse brieven - is een soort vervolg erop, eveneens in de vorm van brieven geschreven.
Tegen het eind van de Laclos' boek, dat van 1782 dateert, wordt terloops vermeld dat madame de Merteuil, een van de hoofdpersonen, met smaad en schande bedekt naar Nederland vlucht, en dat was voor Hella Haasse, zo vertelde ze aan Pivot, de aanleiding geweest dat vervolg - een correspondentie tussen madame de Merteuil en Hella Haasse - te schrijven.
Want ook Hella Haasse was gefascineerd geweest door Laclos' boek. Ze had het sinds haar jeugd niet één keer, maar vele keren gelezen. Hoe kan dat? Want Les liaisons dangereuses is toch een door en door amoreel boek, waarin madame de Merteuil haar vroegere minnaar, Valmont, uitdaagt een jong meisje en een deugdzame moeder te verleiden, wat hij ook doet en uitvoerig aan haar beschrijft.
Hella Haasse legde aan Pivot uit dat ze geen affiniteit met deze intrigante heeft, maar wel respect voor haar. Immers zij was in opstand gekomen tegen de achttiende-eeuwse mannenmaatschappij, waarin intelligentie het enige wapen was waarover een vrouw kon beschikken om haar macht te doen voelen, en intelligent was madame de Merteuil zeker.
Maar er is meer: Hella Haasse verwierp weliswaar madame de Merteuils weigering lief te hebben (‘sa façon de ne pas vouloir aimer’), maar ook zij (Haasse) kende de ‘hartstocht van de wraak en van het lijden door liefde’.
En Valmont, de beroepsverleider? Had ze voor hem ook gevoelens van respect of affiniteit? Pivot vroeg het haar niet, maar wèl vroeg hij of ze zich wel door Valmont zou hebben willen laten verleiden. Het antwoord was bevestigend; Valmont had iets van ‘le beau ténébreux’ - de knappe melancholicus. Maar, zo stelde ze de kijkers gerust, ze zou tegen hem gevochten hebben, alweer met het wapen der intelligentie. Bovendien was zij vijftig jaar getrouwd met dezelfde man, en er waren nooit andere mannen in haar leven geweest, behalve goede vrienden. Wèl was ze door alle fases van de hartstocht heen gegaan. Trouwens, haar man had zelf iets van Valmont, zoals alle mannen. Maar met het laatste was niet iedereen in het programma (er waren, behalve Hella Haasse, nog vier vrouwen) het eens.
Het werd wel erg intiem, maar om de een of andere reden kreeg ik nooit een gevoel van gêne. Pivot ondervraagt zijn gasten op zo'n charmante en enthousiaste manier. Hij is er nooit op uit hen in hun hemd te laten staan. En Hella Haasse is zo zichzelf, zo zonder enige opsmuk of effectbejag.
Was dat het dat mij zelfs zo nu en dan ontroerde? Of was het de goedkope trots dat een landgenoot zich met vlag en wimpel staande hield op de Franse televisie? Of was het die betuiging van trouw aan haar steeds op de achtergrond blijvende man, die ik van de schoolbanken ken?
Hoe dat ook zij - ook zonder dat persoonlijke element kwam ik tot de conclusie dat we hier getuigen waren geweest van een dialoog tussen twee gelijkwaardige beschavingen, zoals je zelden op de Nederlandse televisie te zien krijgt. Meer Nederlanders zouden ervan hebben genoten als de rubriek Selectie op de televisiepagina, die vaak Bouillon de Culture vermeldt, dat ook verleden week woensdag had gedaan.
NRC Handelsblad van 21-02-1995, pagina 7
Auteursrechtelijk beschermd