Allemaal flauwekul?
Bestaat toeval? Niet voor hen die geloven dat er niet één musje ter aarde valt zonder toedoen van een Alregeerder, die de oorzaak aller dingen is. Voor hen is het geen toeval dat de dag nadat ik het boek van Nikolai Berdjajev had dichtgeslagen, denkens er nooit meer in te zullen lezen, ik in Trouw een interview met de bekende psychiater prof. J. Bastiaans onder ogen kreeg.
Wat is het geval? Wat is het - al dan niet toevallige - verband tussen Berdjajev en Bastiaans? Ik verklaar me nader. In mijn vorige artikel (25 januari) schreef ik over het boek De nieuwe middeleeuwen van de tussen beide wereldoorlogen nogal bekende Russische filosoof Berdjajev. Ik liet doorschemeren dat ik het nogal hoogdravende onzin vond, maar ik sloot niet uit dat hij weer eens populair zou worden.
Immers, in tijden van grote onzekerheid, zoals het interbellum er een was, doen denkers die een nieuwe hemel en een nieuwe aarde voorspellen - en dat doet Berdjajev in De nieuwe middeleeuwen - nogal opgeld. En zulke tijden van grote onzekerheid beleven we opnieuw. Dus er zou wel eens weer behoefte kunnen ontstaan aan een Berdjajev. Maar voor mezelf had ik - naar ik dacht: voorgoed - zijn boek gesloten.
Een van Berdjajevs voorspellingen luidde: ‘Religie en wetenschap komen onderling opnieuw in voeling, en er ontstaat een behoefte aan een religieuze gnosis.’ En wat lees ik in Trouw op 26 januari? Bastiaans zegt daarin: ‘Het bestaan van God en van een leven na de dood zullen door een volgende generatie worden bewezen, wetenschap en religie zullen worden verzoend. Wat nu nog geloof is, zal dan kennis zijn.’
Bastiaans gaat nog verder: ‘Ook esoterische zaken als tarot en astrologie bevatten wetenschappelijke waarheid.’ Vergelijk dit met Berdjajev: ‘Kenschetsend voor de nieuwe middeleeuwen is de verspreiding der theosofie, de hang naar occulte wetenschappen en de vernieuwing der magie. Zelfs de wetenschap keert tot haar magische oerbronnen terug, en weldra zal zij ook de magische natuur der techniek feitelijk verklaren.’
Deze passage citeerde ik niet ik mijn artikel van 25 januari (omdat het anders te lang zou worden) maar nu prof. Bastiaans, een man die we toch serieus moeten nemen, iets soortgelijks zegt, doe ik het alsnog. Mijn uitspraak dat we een hernieuwde populariteit van Berdjajev niet moeten uitsluiten, vindt hierin een zekere bevestiging - ook al zou blijken dat Bastiaans nog nooit van Berdjajev gehoord, laat staan iets van hem gelezen heeft.
Nu moet gezegd worden dat Bastiaans de esoteriek als wetenschapsman benadert. Voorbeeld: ‘Als er voor astrologie geen bewijzen te vinden zijn, is ze, wat mij betreft, waardeloos. Het wetenschappelijke bewijs is belangrijk, want er wordt veel gekletst. Velen proberen hun publiek maar wat wijs te maken, geloof voor wetenschap te verkopen.’ Of er op het ogenblik genoeg bewijs is om astrologie serieus te nemen, weet hij niet.
Maar hij staat ervoor open en is niet bereid alle esoteriek bij voorbaat als ‘flauwekul’ af te doen. Zo is hij als psycholoog geneigd het kwaad uit psychische factoren te verklaren, maar: ‘Het kwaad kan zulke grote proporties aannemen dat je je afvraagt of de wetenschap er überhaupt een zinnige verklaring voor kan geven. Een religieuze verklaring, met een duivelse macht of een kosmische strijd, is dan niet absurder.’
Zulke uitspraken verwacht je niet zo gauw van een wetenschapsman, maar als het waar is dat de wetenschap geen enkele mogelijkheid bij voorbaat mag uitsluiten, dan is Bastiaans' bereidheid open te staan voor de esoteriek - hij zegt zelfs zich thuis te voelen in het gedachtengoed van de New-Agebeweging - niet in strijd met de wetenschap. Trouwens: ‘De vraag of de westerse wetenschap universeel is dan wel cultuurbepaald, staat nog open’, zegt hij.
Bastiaans sprak over het kwaad. Daarmee is het geweld nauw verbonden, met welks gevolgen hij zijn hele leven bezig is geweest. Hij zegt daarvan: ‘Zonder religie zal het geweld nooit ophouden.’ Ik zou eerder zeggen: met religie zal het geweld nooit ophouden. Bastiaans zegt het iets zachter: ‘Paradoxaal genoeg is religie eveneens oorzaak van heel veel narigheid.’
En: ‘Juist op dit gebied kom je mensen tegen die menen zeker te weten dat een theorie waar is of niet waar. Om het vechten te stoppen moeten we overeenstemming zoeken in onze religieuze concepten.’ Nu, dan kunnen we lang zoeken, want religieuze concepten zijn per definitie absoluut en dus voor compromissen niet vatbaar. Dat is één van de oorzaken dat het conflict in Bosnië ten diepste onoplosbaar is - tenzij door geweld.
NRC Handelsblad van 28-01-1994, pagina 9
Auteursrechtelijk beschermd