Nieuwe tijd van troebelen
Dat Gorbatsjov, net terug uit de Krim en zich nauwelijks nog bewust van de geweldige veranderingen die zich in Moskou tijdens zijn afwezigheid hadden voorgedaan, opnieuw zijn geloof beleed in het communisme en in de partij die hem, zo niet verraden, dan toch lelijk in de steek had gelaten, was een grote fout (die hij dan ook twee dagen later probeerde goed te maken door de partij praktisch te ontbinden), maar helemaal onbegrijpelijk was het niet.
Immers, het communisme was de enige mythe die de Sovjet-Unie nog bijeenhield en de partij was, na de mislukking van de staatsgreep, waarin leger en KGB zo betrokken waren geweest, vrijwel de enige organisatie die het land nog bijeenhield (hoe gebrekkig ook). Zonder communisme en partij zou de Sovjet-Unie zelfs haar naam niet kunnen rechtvaardigen. Bovendien was de partij Gorbatsjovs enig overgebleven machtsbasis.
Dus het is wel te begrijpen dat hij, geheel afgezien nog van zijn persoonlijk geloof in het communisme, geaarzeld heeft dit politieke instrument te vernietigen. Maar dat is allemaal geschiedenis nu. De partij is de woestijn in gestuurd en heeft als drager van de natie afgedaan.
Dat wil niet zeggen dat de rol van de communisten is uitgespeeld. Per slot van rekening had de partij nog ettelijke miljoenen leden, en tienduizenden apparatsjiks zijn nu weliswaar hun macht en voorrechten kwijt, maar zitten nog wel aan de hefboom van essentiële voorzieningen, zoals het energiesysteem, de spoorwegen, het hele communicatiestelsel.
Zoals de voormalige dissident Roy Medvedev waarschuwt: ‘Wij kunnen niet leven zonder deze mensen, tenzij we honger en koude flats willen hebben’. Deze mensen kennen hun kracht. Jeltsin moet weten dat het één ding is de straten van Moskou heldhaftig te beheersen, maar een heel ander ding de mensen voedsel en brandstof te verschaffen.
Dus deze factor - de kracht, zo niet van de partij, dan toch van talloze wraaklustige communisten op sleutelposities - moet nog geteld worden bij de vele andere die elkaar de macht in de voormalige Sovjet-Unie betwisten. Jeltsins aankondiging dat hij zich het recht voorbehoudt de grenzen van de republieken te herzien (in voor Rusland gunstige zin natuurlijk), heeft waarlijk niet bijgedragen tot het behoud van de unie. Kazachstan heeft al gesproken van de mogelijkheid van ‘interrepublikeinse oorlogen’ - met kernwapens?
Gelukkig hebben Rusland en de Oekrane nu voorlopig de schade hersteld door het - eveneens voorlopig - akkoord dat zij gisteren gesloten hebben, maar er moeten nog een paar wonderen geschieden wil het land niet een nieuwe ‘tijd van troebelen’ tegemoet gaan, gelijk aan de periode in de Russische geschiedenis (1584-1613) die als zodanig bekend staat en eveneens een tijd van overgang was tussen het einde van één regime (de dynastie der Roeriks) en de komst van een ander (de dynastie der Romanovs). Jeltsin als de tweede tsaar Boris Godoenov? (De echte pleegde overigens zelfmoord.)
Wat betekent dit allemaal voor het Westen (waartoe nu ook de voormalige satellietlanden en de Baltische landen gerekend moeten worden)? Gevaar voor een oorlog waarin ook het Westen betrokken wordt, lijkt er niet te zijn - ook niet als bijvoorbeeld Rusland en de Oekraïne elkaar met kernwapens te lijf zouden gaan. Maar de strategische kaart waarmee het Westen te maken heeft, is wèl grondig veranderd.
Welk gebod heeft de strategie van het Westen bijna een halve eeuw beheerst? Behoud van het evenwicht tussen Oost en West. Dat evenwicht behoedde de wereld niet alleen voor oorlog, maar had ook een disciplinerende werking op het Westen zelf, dat zijn interne conflicten min of meer vergat, ja tot een grote mate van eenheid kwam.
Gevaar voor dit evenwicht bestond, in de geesten van de mensen, alleen maar in de mogelijkheid dat de Sovjet-Unie te sterk zou worden en aldus het evenwicht verstoren. Maar nu blijkt dat het evenwicht eveneens verstoord kan worden wanneer de Sovjet-Unie helemaal wegvalt. Dat is een mogelijkheid waarop wij ons in de afgelopen vijftig jaar mentaal helemaal niet hebben voorbereid.
Maar evenals een machtsvergroting van de Sovjet-Unie (om niet te spreken van agressie) de interne balans in het Westen zou hebben verstoord, zo zal ook - daar kunnen we zeker van zijn - een machtsverval (om niet te spreken van verdwijning) van de Sovjet-Unie de onderlinge machtsverhoudingen in het Westen niet onberoerd laten.
Hoe dat precies zal uitpakken, is niet te voorzien. Maar zeker is wel dat Duitslands positie op de nieuwe strategische kaart aanzienlijk versterkt zal zijn. Het ligt niet alleen, als een spin, midden in het Europese web, maar het is ook de meest gerede partij om, met gebruikmaking van zijn economische macht, nog enige orde te scheppen in de chaos ten oosten van zijn grenzen. Het verschil met vroeger is dat het nu gevraagd wordt die rol te spelen. Anderen kunnen dit in elk geval niet.
Frankrijk daarentegen ziet niet alleen de Duitse macht, waarvoor het vanouds huivert, groter worden, maar ziet ook het traditionele tegenwicht in het oosten, waarin het zelfs in de dagen van de innigste Frans-Duitse vriendschap toch nog altijd een zekere herverzekering zocht, in chaos ten onder gaan. Zijn machtspositie in het Europese spel komt vrijwel in de lucht te hangen.
Het kan niet anders of deze verschuivingen zullen hun effect hebben op de toekomst van de Europese Gemeenschap, het plechtanker van de Nederlandse buitenlandse politiek.
NRC Handelsblad van 30-08-1991, pagina 9
Auteursrechtelijk beschermd