Requiem voor Gorbatsjov?
Nadat we deze week tweemaal, eerst zum Tode betrübt, daarna himmelhoch jauchzend, stoom hebben afgeblazen, is het tijd om met beide benen op de grond te gaan staan. Wat is er na de mislukte - en ongelooflijk stuntelig uitgevoerde - staatsgreep in de Sovjet-Unie veranderd en wat is er hetzelfde gebleven?
Veranderd zijn de interne machtsverhoudingen. In persoonlijke termen: de macht van Boris Jeltsin, aan wiens moed het in de eerste plaats te danken is dat de coup mislukt is, is aanzienlijk gestegen, terwijl die van Gorbatsjov, wiens rol in de voorgeschiedenis van de staatsgreep bovendien nog niet helemaal duidelijk is, aangetast is.
Beide rivalen zijn op elkaar aangewezen, maar wie denkt dat Gorbatsjov nu van dankbaarheid jegens Jeltsin zal overvloeien, begrijpt weinig van politiek. Het tegendeel zal eerder waar zijn. Ook generaal De Gaulle stuurde na de meidagen van 1968, waarin hij de kluts kwijt was geraakt, zijn minister-president, Georges Pompidou, die het hoofd koel had gehouden, naar huis.
Maar dat zal Gorbatsjov met Jeltsin niet kunnen doen. Daarvoor zou hij een tweede staatsgreep moeten uitvoeren, en die kans is verkeken. De heren zullen dus met elkaar moeten samenwerken, maar gemakkelijk zal dat niet gaan. De gekozen volkstribuun-triomfator zal niet nalaten erop te wijzen dat degeen die formeel zijn meerdere is, in feite een apparatsjik is, die nooit een verkiezing gewonnen heeft en wie nu de instrumenten van de macht grotendeels uit handen zijn geslagen.
Wat waren die instrumenten van het centrale gezag? Het leger, de KGB, het militair-industriële complex en de partij. De leiders van de eerste drie - Jazov, Kroetsjkov en Baklanov - waren in het complot betrokken en zijn, voor zover niet gevangen, de laan uit. De partij, die de samenzweerders al niet de moeite waard vonden in hun proclamaties te noemen, heeft de eerste dagen gezwegen; pas toen de kansen gekeerd waren, trok zij partij voor haar secretaris-generaal. Kortom, die instrumenten van het centrale gezag zijn zwaar aangeslagen.
De macht van het centrum, dat Gorbatsjov vertegenwoordigt, is dus uitgehold ten voordele van de macht der afzonderlijke republieken, in de eerste plaats de Russische. Het ziet ernaar uit dat Gorbatsjov op z'n hoogst nog de rol van een constitutioneel monarch zal kunnen spelen.
Maar dit vooronderstelt dat er tussen de delen van de Unie nog een zekere samenhang zal blijven bestaan. Zeker Rusland heeft nu de smaak te pakken gekregen. Het is trouwens op zichzelf al een grote mogendheid, met een oude traditie van hegemonie. Het is een traditie waarnaar het leger, waarvan de leiding toch al Russisch is, zich gemakkelijk zal voegen. In dat geval wordt Gorbatsjov helemaal overbodig en kan Jeltsin, behalve president van Rusland, ook president van de Unie worden.
Jeltsin, die tijdens de crisis in telefonisch contact stond met Bush en Major, en na afloop de gelukwensen van talloze andere regeringsleiders in ontvangst mocht nemen, zal zich nu ook op buitenlands gebied niet zo gauw laten uitrangeren. (Wat zullen de sociaal-democraten een spijt hebben dat ze hem onlangs in Straatsburg zo onbeschoft behandeld hebben - het zoveelste bewijs van hun talent op buitenlands gebied net het verkeerde te doen.)
Hoe het ook zij - stof voor conflicten tussen de Unie en Rusland (en andere republieken) ligt opgestapeld. De Sovjet-Unie mag de staatsgreep overleefd hebben, ze is nog lang niet uit de staatkundige crisis. Wat dat betreft, is er niets veranderd, als is de verhouding tussen de grootheden van de equatie grondig veranderd.
Wat ook niet veranderd is, is de catastrofale toestand van 's lands economie. Nu is de weg vrij voor het nemen van radicale maatregelen, die Jeltsin steeds bepleit had, maar waarvoor Gorbatsjov - uitsluitend onder druk van zijn conservatieven? - altijd teruggeschrokken was. Maar de sociale onrust die zij, als ze genomen worden, zullen veroorzaken, kan de chaos nog vergroten.
Daar staat tegenover dat Jeltsin, als gekozen leider, de legitimiteit heeft om die maatregelen aangenomen te krijgen. Het is mogelijk dat hem dit lukt. Maar laten we niet vergeten dat het slechts een klein deel van de totale bevolking was dat hem actief steunde in zijn verzet tegen de junta (maar dat is altijd zo bij revoluties). In elk geval heeft Gorbatsjov die legitimiteit niet.
Voordat het Westen ertoe overgaat de Sovjet-Unie grootscheepse financiële hulp te verlenen - en dat zal dan voornamelijk het niet-Duitse Westen moeten zijn, want Duitsland heeft, wat dat betreft, al genoeg gedaan - zal het op z'n minst heel goed moeten weten aan wie die hulp gegeven moet worden: aan de Unie of aan de republieken (en dan vooral Rusland). Voordat de verhouding tussen hen niet duidelijk vastligt - en het kan nog een hele tijd duren eer het zo ver is - heeft andere dan humanitaire hulp geen zin.
NRC Handelsblad van 23-08-1991, pagina 7
Auteursrechtelijk beschermd