Om het behoud van de staat
‘In het begin hebben we het volk de illusie voorgehouden dat al de wantoestanden binnen twee, drie jaar verdwenen zouden zijn. Maar er bestaan geen wonderen in de politiek of in de economie. Nu nemen we afscheid van de illusies. De gewone man geeft hierbij onvermijdelijk de partij de schuld, en daarom gaat het slecht met het gezag van de partij’.
‘Als we geen passend sociaal systeem vinden bij de overgang naar de markteconomie en als het ons niet lukt deze sociale processen in toom te houden, wordt de toestand zeer ernstig. Dan hebben we rond de jaarwisseling ook nog eens dertig miljoen werklozen. Dat is sociaal dynamiet, dat elk ogenblik tot ontploffing kan komen’.
‘We hebben het niet in ons bloed economisch nuttig te werken. We hebben überhaupt geen economische structuren voor de verdeling van onze landbouwprodukten. Onze wegen en spoorwegen zijn volledig verloederd.’
Wie spreekt daar? Gennadi Janajev, Gorbatsjovs opvolger ad interim, zei dit onlangs in een interview met het Duitse weekblad Der Spiegel, toen hij nog vice-president was. Geen mooiprater dus. Eerder iemand die in staat is de werkelijkheid onder ogen te zien.
Dat is meegenomen, nu de wereld, met de val van Gorbatsjov, haar houvast verloren lijkt te hebben. Maar laten we ons geen illusies maken. Janajev is geen zwaargewicht. Hij is eerder de stroman van het militair-industrieel complex, dat zo ruimschoots vertegenwoordigd is in het ‘staatscomité voor de noodtoestand’, dat de macht in Moskou heeft gegrepen.
Niettemin is het opvallend dat het eerste communiqué waarmee het in de openbaarheid trad, gespeend is van alle gebruikelijke ideologische rimram. De woorden ‘socialisme’ en ‘communistische partij’ komen er niet in voor. Zelfs de naam van Lenin, die totdusver alles moest legitimeren, ontbreekt. De naam staatscomité tenslotte is veelzeggend.
Betekent dit dat ook diehards niet meer geloven in het socialisme en de communistische partij hebben afgeschreven? Het is te vroeg voor deze conclusie. Per slot van rekening is de partij weliswaar volkomen gediskrediteerd, maar bestaat haar apparaat nog, en de nieuwe machthebbers zullen een apparaat nodig hebben om hun besluiten doorgevoerd te krijgen.
Toch ligt, wanneer we het communiqué als leidraad blijven nemen, de nadruk sterk op het gevaar dat de staat, zijn territoriale integriteit en soevereiniteit bedreigt - meer dan op de instorting van de economie.
Hieruit zou de conclusie getrokken kunnen worden dat de staatsgreep eerder sovjet-nationalistisch dan communistisch van inspiratie is.
Als dat juist is, dan voorspelt dit niets goeds voor de dissidente republieken. De kleine Baltische republieken zijn niet opgewassen tegen het Sovjetleger. Moeilijker zal dit zijn wil kunnen opleggen aan het bergachtige Georgië. Maar de onverteerbaarste brok zou wel eens de Oekraïne kunnen blijken te zijn. Is een burgeroorlog dan te verwachten? Daarvan kan pas sprake zijn wanneer de strijdkrachten zelf uiteen zouden vallen.
De nieuwe machthebbers zeggen Gorbatsjovs economische hervormingen te willen voortzetten. Staat hun het Chinese voorbeeld - geen politieke, wèl economische liberalisatie - voor ogen? Zelfs als dat zo zou zijn, is het onwaarschijnlijk dat zij beter zouden slagen dan Gorbatsjov. Janajevs opmerking dat ‘we het niet in ons bloed hebben economisch nuttig te werken’ spreekt boekdelen. Alleen al daarom zullen ze wel terugvallen op de commando-economie, hoezeer die ook overal gefaald heeft en hoezeer ook Janajev in dat interview zei een ‘aanhanger van de meest vergaande privatisering’ te zijn.
Ongetwijfeld zullen spoedig stemmen opgaan die het Westen verwijten Gorbatsjov niet genoeg geholpen te hebben. Is dat verwijt gegrond? Nee, ook tien maal zoveel miljarden als het Westen al in de Sovjet-Unie gepompt heeft, zou de failliete boedel niet gered hebben, te minder omdat Gorbatsjov zelf bleef weifelen de nodige radicale reddingsmaatregelen te nemen.
Met meer recht kan betoogd worden dat de steun die Gorbatsjov van het Westen kreeg, hem bij zijn tegenstanders juist extra verdacht heeft gemaakt. In hun ogen had hij zijn populariteit in het Westen gekocht met de ondergang van het Sovjetimperium in Midden-Europa. Dat Duitsland, na hereniging, in de Navo mocht blijven, hebben ze hem niet vergeven en nu betaald gezet.
Is de omwenteling in de Sovjet-Unie een ramp voor het Westen? In de eerste plaats: de wereldeconomie kan heel wel zonder de Sovjet-Unie, die economisch een Derde-Wereldland is. De paniek op de beurzen gisteren was dan ook niet door economische motieven ingegeven.
Moeten we dan vrezen voor terugkeer van de koude oorlog, zo niet erger? Een Sovjet-Unie die haar strijdkrachten in de eerste plaats nodig heeft om thuis orde te handhaven, is voorlopig geen militair gevaar. Wel mogen we verwachten dat, als de orde eenmaal hersteld is, de bewapening gewoon doorgaat - al was het alleen maar omdat het systeem zich niet kan hervormen, dat wil zeggen: overschakelen op civiele produktie, zonder op z'n minst massale werkloosheid, dus grote sociale onrust, te veroorzaken.
In feite staan de nieuwe machthebbers dus voor precies dezelfde ‘objectieve’ gegevens als Gorbatsjov. Als hij al niet slaagde, dan zullen zij, met hun commandomethodes, het zeker niet. Op een goed ogenblik zullen zij (of hun opvolgers) daar de consequenties uit trekken, evenals Gorbatsjov en, vóór hem, Chroesjtsjov dat gedaan hebben.
Maar als het waar is dat nationalisme, eerder dan communisme, hun drijfveer is, dan is dat geen reden om gerust te zijn over die consequenties, want wat men ook van de communistische ideologie mag zeggen, zij maande de gelovigen eerder tot voorzichtigheid dan tot het nemen van risico's.
NRC Handelsblad van 20-08-1991, pagina 11
Auteursrechtelijk beschermd