Geïllustreerde flora van Nederland

(1909)–Eli Heimans, Hein Willems Heinsius, Jac. P. Thijsse– rechtenstatus

Handleiding voor het bepalen van de naam der in Nederland in het wild groeiende en verbouwde gewassen en van een groot aantal sierplanten

Ranonkelfamilie.
Ranunculaceeën, Ranunculaceae.

Ofschoon het moeilijk is, van deze familie goede kenmerken op te geven, is zij toch voor eenigszins geoefenden gemakkelijk en duidelijk te herkennen als natuurlijke familie.

Bladeren zonder steunblaadjes, maar met een meer of minder duidelijke bladscheede. Zie fig. Kelk en kroon verschillen niet zooveel van elkaar als gewoonlijk: de kelkbladeren zijn dikwijls gekleurd. Aantal kelk- en kroonbladeren zeer verschillend. Kroonbladeren soms tot honingbakjes vervormd of ontbrekend. Meeldraden talrijk, in een spiraal op den bloembodem geplaatst. Stampers bijna altijd talrijk, elk uit één vruchtblad gevormd, meestal in een spiraal op het sterker ontwikkelde middengedeelte van den bloembodem staande. Zie fig. Vrucht (met één uitzondering) een dop- of een kokervrucht. Zie fig.

Bijna alle Ranunculaceeën zijn meer of minder vergiftig, ook die, waarvan 't hieronder niet afzonderlijk vermeld is; echter niet zóó, dat het plukken reeds gevaar zou opleveren.

Tot deze familie behooren verscheidene tuinplanten: zie Aanhangsel, blz. 462.

Tabel der Geslachten.

1

De stengel is, althans beneden, houtig, de plant een heester. Fig. volgende blz. (Zie voor Tuinplanten ook even bij Pioen, Aanh., blz. 467.) Blz. 453, Boschrank

Kruidachtige plant of twijfelachtig.

2

a.	Waterplant (alleen de bloemen steken boven 't water uit). Blz. 455, Waterranonkel

b.	Land- of moerasplant.	3

3

a.	Klimplant met tegenoverstaande, samengestelde bladeren. Zie fig. Blz. 453, Boschrank

b.	Geen klimplant.	4

4

a.	Onder de bloem, aan den stengel, een eindje boven den grond, een krans van groote, groene bladeren.	5

b.	Geen bladeren in een krans geplaatst.	6

5

a.	De bladerkrans zit vlak onder de bloem. Zie fig. Blz. 459, Winterakoniet

b.	De bloemen steken op duidelijke stelen boven de bladeren uit. Zie fig. Blz. 454, Anemoon

6

a.	Bladeren alle enkelvoudig, gaaf of alleen aan den rand ondiep ingesneden. Zie fig.	7

b.	Alle of de meeste bladeren samengesteld of diep ingesneden.	10

7

a.	Bladeren lang en smal.	8

b.	Lengte en breedte der bladeren verschillen niet veel.	9

8

a.	Klein plantje met zeer smalle, bijna lijnvormige bladeren, die alle vlak bij den grond ontspringen en bloemen, waarin tallooze stampertjes op den buitengewoon hoogen bloembodem staan. Zie fig. Blz. 454, Muizestaart

b.	Plant met wel lange, maar ook tamelijk breede bladeren en groote (minstens 1 c.M.), gele bloemen, waarvan de bloembodem met de stampers nagenoeg bolvormig is. Zie fig. Blz. 456, Boterbloem

9

a.	Een gele, veelbladige kroon en een meestal driebladige kelk. Talrijke wortelknolletjes. Zie fig. Blz. 458, Speenkruid

b.	Alleen een groote, gele kelk. Geen knolletjes. Blz. 459, Dotterbloem

10 (6)

a.	Daar de bloembekleedsels weinig in 't oog loopen en vroeg afvallen, lijkt de bloem haast alleen uit talrijke, lange meeldraden te bestaan	11

b.	Duidelijke, groote, meestal gekleurde bloembekleedsels. (Bij de Gulden Boterbloem, blz. 458, ontbreken dikwijls enkele bloembladeren.)	12

11

a.	Bloemen wit. Eén stamper. Vrucht een bes. Zie fig. Vergiftig! Blz. 462, Christoffelkruid

b.	Bloemen geelachtig. Meer stampers. Dopvruchtjes. Zie fig. Blz. 453, Ruit

12

a.	Bloemen tweezijdig symmetrisch. Fig. volgende blz.	13

b.	Bloemen alzijdig symmetrisch. Zie fig.	14

13

a.	Bloemen blauw (zelden wit of rozerood), met een lange spoor. Zie fig. Blz. 460, Ridderspoor

b.	Bloemen geel (bij gekweekte vormen ook anders gekleurd), zonder spoor. Een der bloembladeren is kapvormig. Zie fig. Blz. 461, Monnikskap

c.	Vergelijk voor tuinplanten met ‘gevulde’ of ‘dubbele’ bloemen ook Ridderspoor, Aanhangsel, blz. 467.

14

a.	De vijf kroonbladeren van de groote, overhangende bloemen loopen alle van achteren uit in aan hun top omgekrulde sporen. Zie fig. Blz. 460, Akelei

b.	Bloemen zonder spoor.	15

15

a.	Bloemen wit of blauwachtig. Plant op korenvelden of tuinplant. (Zoo niet, dan kan 't een landvorm zijn van Waterranonkel, blz. 455.) Blz. 460, Nigelle

b.	Bloemen geel of rood.	16

c.	Voor tuinplanten zie ook Leverbloempje, blz. 463, Zilveren Knoopjes en Ranonkel, blz. 464, Nieskruid, blz. 465, Akelei. blz. 466, en Pioen, blz. 467.

16

a.	Elk bloemkroonblad meestal aan den voet met een honingschubje, in elk geval geheel geel. Blz. 456, Boterbloem

b.	Kroonbladeren zonder honingschubje, aan hun voet meestal bijna zwart. Bladeren fijn verdeeld, met smalle slippen. Blz. 454, Adonis

c.	Vergelijk ook Trollius, een tuinplant, Aanh., blz. 465, Ranonkel, blz. 464 en Winterakoniet, blz. 459.

Geslacht: Boschrank, Clematis.

Mooie klimplant met min of meer houtigen stengel en tegenoverstaande, oneven gevinde bladeren, waarvan de bladstelen zich evenals ranken om andere voorwerpen heenslingeren. De vrij groote, groenachtig witte bloemen staan in losse, schermvormige pluimen in de bladoksels of aan 't eind der takken. Kelkbladeren (de kroon ontbreekt) gekleurd, aan beide zijden viltig behaard. Op de dopvruchtjes vormt de lang uitgegroeide, dicht behaarde stijl een prachtig vruchtpluis tot verspreiding door den wind. Boschplant, voornamelijk langs de rivieren (Z.-Limburg!). Bloemen zonder honing, maar met veel stuifmeel. Bezoekers: stuifmeel verzamelende bijen en stuifmeel etende vliegen. Stampers eerder rijp dan de meeldraden (proterogynisch). Juli-Aug. Iets vergiftig.

z.z. ♄ Boschrank, C. Vitalba.

Van dit geslacht worden vele soorten als sierplant gekweekt. Zie Aanhangsel, blz. 462.

Geslacht: Ruit, Thalictrum.
(De bladeren lijken veel op die van Akelei.)

a.	Forsche plant met dichte bloempluimen aan de toppen der takken. Bladeren twee- tot driemaal gevind met groote, dikwijls 2 c.M. lange blaadjes. Meeldraden rechtopstaand. Veen en oeverplant. Stuifmeelbloemen. Bezoekers als bij Boschrank (zie boven). Juni, Juli. ♃ Poelruit, Th. flavum
b.	Kleinere plant met wijd vertakte bloempluimen, die een groot deel van de plant vormen. Bladeren drietot viermaal gevind met veel talrijker, maar kleiner blaadjes. Meeldraden hangend. Bezoekers als de vorige. Mei-Aug. z. ♃ Kleine Ruit, Th. minus

(Van deze soort worden eenige vormen onderscheiden, o.a. de Duinruit (Th. m. dunense), die veel voorkomt inde Zeeuwsche en Z.-Hollandsche duinen.)

Geslacht: Anemoon, Anemone.
Alle soorten zijn eenigszins vergiftig.

Bloemen wit of rozerood. Uit den vleezigen wortelstok (onderaardsche, kruipende stengel) ontspringt dicht bij het uiteinde een bloeistengel met een bloem en 3 kranswijs geplaatste, samengestelde omwindselbladeren; daarnaast staan op den wortelstok één of meer gewone, eveneens samengestelde bladeren. Geen kroon, kelk gekleurd. Boschplant, komt ook wel voor op plaatsen, waar bosch geweest is. Stuifmeelbloemen, bezoekers als bij Boschrank (zie boven). Maart-Mei. Zie ook fig. blz. 450.
z. ♃ Boschanemoon, A. nemorosa.

(Komt ook voor met gevulde bloemen, vooral in tuinen)

Bloemen geel. Bouw van de plant als bij de vorige soort, de omwindselbladeren echter veel korter gesteeld, de stengel draagt gewoonlijk twee bloemen. Boschplant. Maart-Mei.
z.z.z. ♃ Gele Anemoon, A. ranunculoïdes

Andere soorten worden als tuinplanten gekweekt, sommige daarvan komen soms verwilderd voor. Zie Aanh., blz. 462.

Geslacht: Adonis, Adonis.

Plant in koornvelden, op kalk- of leemhoudenden bodem. Bladeren drievoudig-vindeelig. Kelk en kroon aanwezig, de laatste donkerrood tot zwavelgeel of witachtig, meestal met zwarte vlekjes aan den voet der blaadjes. Eeniszins vergiftig. Juni, Juli.

☉ z.z.z. Zomeradonis, A. aestivalis.

Ook nog andere soorten komen een enkelen keer voor of worden als sierplanten gekweekt; zie Aanh., blz. 464.

Geslacht: Muizestaart, Myosurus.

Uit de wortelrozet van zeer smalle, 2-6 cM. lange blaadjes rijzen de bloemsteeltjes (later vruchtsteeltjes) op,

illustratie

die elk een kleine kelk en kroon, een klein aantal meeldraden en een zeer groot aantal stampertjes dragen. Het deel van den bloembodem, waarop deze zitten, wordt bij het rijpen der vruchtjes steeds langer. Groeit meestal op akkers. Weinig bloembezoek, gewoonlijk zelfbestuiving zonder medewerking van insekten. Mei, Juni.

z.z. ☉ Muizestaart, M. minimus

Geslacht: Waterranonkel, Batrachium.

Waterplanten met witte bloemen. Van de meeste komen ook landvormen voor, die dan een meer gedrongen bouw en één soort bladeren hebben.

1

a.	Alle bladeren weinig ingesneden, onderling gelijkvormig, vijflobbig. Stengel kruipend in het slijk, met wortels in elke knoop. Vruchtjes en vruchtbodem onbehaard. Bloemen meestal klein. Weinig bezoek, zelfbestuiving. April-Juli. ♃ Klimop-waterranonkel, B. hederaceüm

b.	Alle bladeren fijn verdeeld of de bovenste weinig ingesneden, de onderste met lijnvormige slippen. Vruchtjes onbehaard of met stijve haartjes.	2

2

a.	Bladeren alle onder water, met stijf uitstaande, borstelvormige slippen, die ook een stijf, plat vlak blijven vormen, als men ze uit het water haalt. Vruchtjes stijfharig. ♃ Stijve Waterranonkel, B. divaricatum

b.	Bladeren òf ten deele drijvend, òf alle onder water. De ondergedokene in fijne slippen verdeeld, die, uit het water gehaald, gewoonlijk als een penseel samenvallen.	3

3

a.	Ondergedoken bladeren in talrijke fijne, nagenoeg evenwijdig loopende slippen verdeeld; drijvende zelden voorhanden. Indien ze er zijn, zijn ze twee- tot driedeelig met smalle, van boven afgeknotte slippen. Vruchtjes onbehaard. Juli-Aug. Vooral in de Geul. z.z. ♃ Vlottende Waterranonkel, B. fluïtans
b.	Ondergedoken bladeren met in alle richtingen loopende slippen; de drijvende of boven het water uitstekende, indien ze voorhanden zijn, breed handvormig, driespletig, eenigszins op die van de Klimopbladige W. gelijkende. Vruchtjes onbehaard, of met stijve haren. Bezoekers: kevers en vliegen. Mei-Aug. ♃ Gewone Waterranonkel, B. aquatile.

(Deze soort is rijk aan vormen, die soms als afzonderlijke soorten beschreven worden.)

Geslacht: Boterbloem, Ranunculus.

Bloemenklasse AB. Bezoekers: allerlei insekten.

Alle soorten eenigszins vergiftig, vooral de Blaartrekkende B.

Voor tuinplanten zie Aanhangsel, blz. 464.

1

a.	Alle bladeren gaaf, hoogstens aan den rand wat getand, langwerpig of zelfs bijna lintvormig.	2
b.	Alle of althans de meeste bladeren diep ingesneden of samengesteld.	3

2

Groote, forsche moerasplant met prachtige, 3-4 cM. groote ‘boterbloemen.’ De stengel staat rechtop en draagt geheel of bijna gaafrandige bladeren, waarin de nerven nagenoeg evenwijdig loopen. Bloemstelen rolrond. Juli-Aug.
♃ Groote Boterbloem, R. Lingua

Kleinere moerasplant, algemeen in vochtige weiden. Bloemen ten hoogste 1½ cM. groot, meestal kleiner. Stengel aan den voet gewoonlijk liggend, met aan hun rand zwak getande bladeren, waarvan de onderste lang gesteeld en soms tamelijk breed zijn. Bloemstelen overlangs gegroefd. Juni-Sept.
♃ Egel-boterbloem, R. Flammula

3

a.	De stampertjes vormen met elkaar een langwerpig groen lichaampje, dat ver boven de meeldraden uitsteekt. Bloemen klein (minder dan 1 cM.). Bladeren eenigszins vleezig. Moeras- en oeverplant. Mei-Sept. Vergif. ☉,. Blaartrekkende Boterbloem, R. Sceleratus

	De stampertjes vormen met elkaar nagenoeg een bol. Bloemen grooter (minstens 1½ cM.).	4

4

a.	Kelkblaadjes der ontloken bloem achterover tegen den bloemsteel aangedrukt.	5

b.	Kelkblaadjes, evenals de kroon, uigespreid.

5

a.	De stengel is aan zijn voet knolvormig verdikt. Bloemkroon goudgeel. Vruchtjes glad. Op zandgrond, langs dijken en wegen. Mei-Juni. ♃ Knol-boterbloem, R. bulbosus

b.	Stengel zonder knol. Bloemkroon bleeker en iets kleiner dan bij de vorige. Vruchtjes aan één zij met een rij knobbeltjes (vooral bij gedroogde planten goed te zien). Vochtige, leemhoudende akkers, en kleihoudende bodem, vooral naar den zeekant; ook veenen heidepoelen. Mei-Juli. z. ♃ Behaarde Boterbloem, R. sardoüs

6

a.	De dicht met stekeltjes en knobbeltjes bezette vruchtjes zijn weinig in getal, veelal 5. Onkruid op zandige akkers. Juni-Juli. z. ☉ Akker-boterbloem, R. arvensis
b.	Vruchtjes glad of behaard, talrijk.	7

7

a.	De plant heeft kruipende zijtakken, die in den grond wortelen (uitloopers). Bloemstelen met overlangsche groeven. Algemeen tusschen het gras. Mei-Juli. ♃ Kruip-boterbloem, R. repens
b.	De plant heeft geen uitloopers. Bloemstelen rolrond, zonder groeven.	8

8

a.	Weideplant met diep ingesneden onderste bladeren. Vruchtjes geheel glad. Zeer algemeen. Mei-Juli. ♃ Scherpe Boterbloem, R. acer
b.	Boschplant, waarvan de onderste bladeren (de zoogenaamde wortelbladeren) dikwijls bijna ongedeeld zijn. Yruchtjes zachtharig. Van de kroonbladeren zijn er enkele veelal weinig ontwikkeld. Let op overgangsvormen tusschen gewone kroonbladeren en honingbakjes, zooals die bij Winterakoniet en Nieskruid voorkomen. April-Mei. z.z. ♃ Gulden Boterbloem, R. auricomus

Geslacht: Speenkruid, Ficaria.

Voorjaarsplantje met glinsterend groene, hart- of niervormige bladeren en gele bloemen, die wel wat op boterbloemen lijken, maar veel langwerpiger kroonbladeren hebben. Bloemenklasse AB. Bezoekers als bij de Boterbloemen. Onder den grond en ook in de bladoksels wortelknolletjes; de laatste vallen af en dienen tot vermenig-

illustratie

vuldiging der plant, daar het okselknopje er aan bevestigd blijft. Rijpe vruchten (dopvruchtjes) worden dan ook niet dikwijls gevormd, maar zijn toch niet zóó zeldzaam, als men veelal meent. Reeds in Juni sterven de bovenaardsche deelen der plant, zoodat alleen de onderaardsche overblijven. Beschaduwde plaatsen. Febr.-Mei.

♃. Speenkruid, F. verna

Geslacht: Dotterbloem, Caltha.

Forsche, maar niet zeer hooge plant. Uit den wortelstok ontwikkelen zich jaarlijks bebladerde stengels, die groote, schitterend gele bloemen dragen, waaraan de kroon ontbreekt. Bladeren groot, niervormig, aan den rand gekarteld; de onderste lang gesteeld, de bovenste kort gesteeld of zittend. Bloemenklasse AB. Bezoekers als bij Boterbloem en Speenkruid. De groote, in een krans geplaatste kokervruchten openen zich bij vochtig weer, zoodat de zaden er door den regen uit gespoeld worden. Moerassige weiden en waterkanten zien in 't voorjaar dikwijls geheel geel door de massa's bloemen. April-Juni, soms nog eens Aug.-Sept. Iets vergiftig.

♃ Dotterbloem, C. palustris

Geslacht: Winterakoniet, Eranthis.

Plantje met een knolvormigen wortelstok, waaruit éénbloemige stengels en een of meer diep ingesneden bladeren oprijzen. Vlak onder elke bloem zit ook een krans van ingesneden bladeren; dit is een ‘omwindsel.’ De kelk is groot en geel, de kroon bestaat uit eenige peperhuisvormige honingbakjes. Bloemenklasse AB. Allerlei insekten bezoeken de bloem, maar meestal niet in groot aantal, wegens den vroegen bloeitijd. Plant uit Zuid-Europa, maar hier en daar verwilderd. Febr.-Maart.

z.z.z. ♃ Winterakoniet E. hyemalis

Geslacht: Nigelle, Nigella.
Bloemenklasse Bb.

Onkruid op koornvelden, inheemsch aan de Middellandsche Zee. De bladeren zijn sterk gedeeld, met lijnvormige slippen. De 5 kelkbladeren zijn wit, naar den top blauwachtig, aan de onderzijde groen gestreept. De 5-10 kroonbladeren zijn vervormd tot eigenaardige honingbakjes, die door een dekseltje gesloten zijn; alleen bijen en hommels zijn ontwikkeld genoeg om dit te openen. Bloemen duidelijk proterandrisch (d.i. meeldraden vroeger rijp dan de stampers). Juli-Sept.

z.z.z. ☉ Wilde Nigelle, N. arvensis

Voor tuinplanten (Juffertje-in-'t-groen) zie Aanh., blz. 466.

Geslacht: Akelei, Aquilegia.
Bloemenklasse Bb.

Bladeren drietallig, dubbel-drietallig of nog meer samengesteld, met breede, ingesneden blaadjes. Prachtige groote, voorover hangende, blauwe of donker purperen bloemen met 5 gekleurde kelkbladeren en 5 evenzoo gekleurde kroonbladeren, die elk een aan zijn top naar binnen omgekrulde spoor dragen. Alleen hommels, die een zeer langen zuiger bezitten, kunnen den honing bereiken; andere soorten, ook de honingbij, bijten hiertoe een gaatje in de sporen (diefstal met inbraak!). In bosschen en op beschaduwde plaatsen; bovendien veel in tuinen gekweekt (soms met rozeroode of witte bloemen) of verwilderd. Juni-Juli.

z.z. ♃ Akelei, A. vulgaris

Ook andere soorten als tuinplanten gekweekt. Zie Aanhangsel, blz. 466.

Geslacht: Ridderspoor, Delphinium.
Bloemenklasse Bb. Alle soorten iets vergiftig.

Weinig talrijke, zeer lang gespoorde, tweezijdig sym-

	metrische bloemen aan dunne steeltjes, die langer zijn dan het schutblaadje, in welks oksel ze staan. Kelk 5-bladig, donkerblauw, zelden wit of rozerood; de kroon lijkt uit maar 2 bladeren te bestaan, die van achteren samengegroeid zijn en daar een spoor vormen, die binnen in de kelkspoor zit. Hommelbloemen. Bij uitzondering in deze familie, is er maar één stamper, dus ook één kokervrucht, die onbehaard is. Bladeren in fijne, lijnvormige slippen verdeeld. Onkruid op akkers. Juni-Aug. Zie fig. vorige blz. z.z. ☉ of Wilde Ridderspoor. D. Consolida
b.	Als de vorige, maar met talrijker bloemen, korte, dikke bloemsteeltjes en behaarde vruchten. Ook wel op akkers verwilderd, maar veel als sierplant gekweekt. Op de kroonbladeren lijken de letters (Ajax) te staan. Juni-Sept. z.z. ☉ Ridderspoor, D. Ajacis

Ook nog andere soorten worden in tuinen gekweekt. Zie Aanhangsel, blz. 467.

Geslacht: Monnikskap, Aconitum.

Hommelbloemen bij uitnemendheid: alleen waar hommels voorkomen, groeien soorten van Monnikskap. Zie het kaartje.

Forsche plant met 5-tot 7-spletige, handvormige bladeren en gele bloemen van uiterst merkwaardigen vorm. Van de 5 gekleurde kelkbladeren is het bovenste kapvormig; hierbinnen zitten de beide kroonbladeren, die vervormd zijn tot lang gesteelde, spiraalvormig opgerolde honingbakjes. Zie ook fig. blz. 448. Wordt alleen door Tuinhommels (Bombus hortorum) bezocht. In Nederland alleen in Z.-Limburg, 't is een bergplant. Juli-Sept.

Zeer vergiftig! z.z.z. ♃ Gele Monnikskap, A. Lycoctonum

In tuinen een M. met blauwe bloemen. Zie Aanh., blz. 467.

Geslacht: Christoffelkruid, Actaea.

De bladeren lijken veel op die van sommige Schermbloemen: ze zijn dubbel-drietallig, of nog meer samengesteld; blaadjes aan den rand gezaagd. De vrij hooge stengel draagt witte bloemen, tot een tros vereenigd; ze hebben kelk en kroon, maar deze zijn klein, zoodat ze haast alleen uit meeldraden schijnen te bestaan. Eén stamper, die later in een bes overgaat. Geen honing. Bloemenklasse Po. Boschrijke streken in Z.-Limburg. Mei-Juni. Zie ook fig. blz. 451.

Zeer vergiftig! z.z. ♃ Christoffelkruid, A. spicata

Aanhangsel.