Hollandse toestanden

Nieuwe opmerkingen over Nederland

[p. 57]

Nostalgische matrassen

Nu door een zwangere Máxima en een nieuw avontuur van Harry Potter de sociale cohesie van ons land weer een paar maanden is veiliggesteld, kunnen we onze blik even naar de horizon richten: hoe zal het Nederland de komende tijd vergaan? Onopgelost blijven de ambivalenties die ons uiteentrekken, die onmogelijke gespletenheid die politiek en cultuur beheerst: het streven naar verlies aan nationale eigenheid en de groeiende behoefte aan culturele eigenheid, het geloof in individualisering en de hang naar het idee van gemeenschap. Europa, globalisering, en de massacultuur van The Matrix en Potter scheppen de illusie van een ongebonden geestelijke gemeenschap waarin het goed toeven is, waarin het nationale bewustzijn afgevlakt is tot folklore. Maar al die internationale algemeenheden en grootste gemene delers roepen als vanzelf een zucht op naar de dingen die specifiek zijn, ‘van ons’. Bovendien is daar de multiculturele samenleving met de dreiging van fundamentalisme, die juist dwingt tot overweging van wat nu eigenlijk eigen is en wat niet. Een meerderheid van stemmen is niet langer genoeg om uitsluitsel te geven. Er moeten principes worden verdedigd. Er moeten standpunten worden ingenomen.

En er is haast bij, anders schaft Abou Jahjah het bier af.

Als we toch eens het Oranjegevoel zouden terugkrijgen! Onze minister-president had zijn regeringsverklaring nog

[p. 58]

niet voorgelezen of ze ging al in vervulling. De kranten melden weliswaar ontsteld dat er in de buitenlandse kranten nauwelijks melding wordt gemaakt van de ophanden zijnde koninklijke bevalling, maar de nationale roes was er niet minder om. Nog maar kort daarvoor wankelde de monarchie vervaarlijk onder de aantijgingen van Margarita en haar echtgenoot, voortgestuwd door een horde journalisten en cameramannen. Dat hysterische tweetal kan weer inpakken. Al die tijd was er natuurlijk niemand die de beschuldigingen van het echtpaar werkelijk van belang vond, net zoals nu niemand echt denkt dat die koninklijke baby meer is dan een trieste vorm van massa-entertainment, die de meeste mensen wanneer het zover is, danig de keel zal uithangen. Alles is ineens vergeven, maar vooral vergeten. ‘We hebben geen bezwaar tegen de aanwezigheid van de vader van Máxima bij de doop,’ aldus sp-Kamerlid Van Bommel.

Het koninklijk huis is een wrede vorm van vermaak geworden. Agressie en sentimentaliteit, die eeneiige tweeling van het nieuwe Nederland, wisselen elkaar af.

En de lange termijn? De oproep van Balkenende om het Oranjegevoel in de samenleving te reanimeren, legt onbedoeld het probleem bloot: wat kunstmatig moet worden opgeroepen, zal onherroepelijk van tijdelijke duur zijn. Dat geldt ook voor de opleving van dat even vertrouwde als sleetse politieke begrippenpaar: links en rechts. Het weekblad Vrij Nederland vulde een heel dubbelnummer met die hervonden ideologische stromingen, ter ondersteuning van de heersende gedachte dat er in het Nederland ná Fortuyn eindelijk weer iets te kiezen valt. Niet voor mij: stereotiep links (Karel Glastra van Loon) en lachwekkend rechts (Joshua Livestro) mochten elkaar om de oren slaan met de vermeende superioriteit van hun beperkte denkbeelden. Dat hele nummer had iets dodelijk vrijblijvends, alsof het om een herontdekt gezelschapsspel ging dat onverwacht was opgeduikeld

[p. 59]

uit de kast waarin het jarenlang stof lag te verzamelen.

Links! Rechts! De afgelopen tijd is in de media zo vaak opgelucht geconstateerd dat die ideologische tweedeling in de Nederlandse samenleving terug is van weggeweest, dat je er bijna in zou gaan geloven. Die notie is de wereld in gebracht door de aanhangers van Fortuyn, die zich teweer stelden tegen de linkse kerk, een diabolische gemeente, die in werkelijkheid allang haar geloof kwijt was. Men polemiseerde veelal tegen zijn eigen linkse verleden, waarin men zich geestelijk had laten koeioneren door absurde drogredenen en verdwaasde rechtlijnigheid. Gerard Cox die twintig jaar later alsnog tekeergaat tegen Ien van den Heuvel; daarmee heb je die situatie aardig samengevat.

En voormalig links? Dat trapt nu met open ogen in de val die klaarligt. Zoals eenvoudige middeleeuwers vroeger na talloze malen van hekserij beschuldigd te zijn, zich ten slotte maar als heksen gingen gedragen, zo conformeren vooral de linkse oppositiepartijen GroenLinks en de sp zich ineens weer aan het clichébeeld dat hun tegenstanders van hen schetsen. Het is nogal pijnlijk te zien hoe ze hun hart ophalen aan de nieuwe helderheid: links tegen rechts, de armen tegen de rijken, de zwakken tegen de sterken, idealen tegen het geld. Iedereen is er opgewonden van. Maak het Malieveld maar vast gereed.

Je zou bijna vergeten dat het om een terugval gaat.

Toen Wim Kok enige jaren geleden verkondigde dat de PvdA haar ideologische veren van zich had afgeschud, werd dat nog als een opluchting ervaren. Eindelijk leek het besef doorgedrongen dat het socialisme zijn werk gedaan had, dat het geen instrumenten bood om de nijpende problemen omtrent globalisering en immigratie het hoofd te bieden. Maar na het afschudden van die veren bleek de partij niet in staat tot het formuleren van nieuwe ideeën, zodat ze verviel tot politieke nietszeggendheid. Het was die nietszeggendheid,

[p. 60]

gecombineerd met arrogantie, die de leefbare revolte haar kans gaf, juist niet de oude linkse dogma's waar de ideologen van de lpf van wakker liggen. Geen wonder dat er nu, in tijden van oppositie, weer een heftige nostalgie ontstaat naar diezelfde ideologische veren. Toen die er nog aan zaten wist je tenminste waar je aan toe was, kon je ‘heldere keuzes’ maken.

Maar die veren laten zich niet zomaar aanplakken, net zoals je dat ongrijpbare Oranjegevoel niet door beleidsmaatregelen kunt afdwingen. De behoefte aan overtuigingen is iets anders dan overtuigingen hebben, verlangen naar geloof is iets anders dan geloven.

Het probleem is dat de politiek zonder ideologie niet in staat is gebleken gedachten en ideeën over onze samenleving te formuleren die tot voorbij de horizon van het heden reikten. Pragmatisme en redelijkheid bleken onvoldoende om een samenleving tot een gemeenschap te maken - zie d66. Vandaar die neiging om nu moedeloos terug te vallen op die nostalgische matrassen van voorbije ideologieën, het eerbiedwaardige conservatisme van de negentiende eeuw en het inspirerende socialisme van de twintigste. Ja zuster, nee zuster, Pipo, Swiebertje, The Sound of Music, links en rechts. Dat die opwindende helderheid aan beide kanten betaald moet worden met kortzichtigheid en dat zij even houdbaar zal blijken als de opwinding om de bolle buik van Máxima - dat is van later zorg.