|
| |
| |
| |
Gevecht.
‘Vannacht heb ìk van je duiker-historie niet kunnen slapen,’ zeide Jaap, de electrische geheugentaxeermachine op voet-hiel stilzettend - ‘en nu je toch aan 't griezelen ben, heb ik óók iets voor je.’
Hij wreef de fronsende wenkbrauwen glad en verhaalde:
‘Ja, 'k zie 'm nog levendig voor me, al is 't jaren geleden. Ergens in de weilanden, bij 'n breede waterplas, had-ie 'n kleine windmolen. Als dreumes liep 'k 'r dikwijls in. Jongen, jongen, dat was voor ons apen zoo'n interessant gezicht, als de wind de wieken te pakken nam en in 't donker molenruim de steenen walsen begonnen te draaien. 't Stampte en dreunde dat we 'r niet dicht bij durfden. ‘Ze zalle je niet opvrete,’ zei dan Blanes, zoo heette-die: ‘as je je vingers maar thuis houdt ken 't geen kwaad.’ Soms als de molen stil stond, mochten we mee op de ommegang, zagen we 'n heel eind van den weg af en de plassen met de eilandjes van helmen en duikelaars. En 'n pret dat we hadden met krijgertje spelen om den molen! Maar als de wieken an 't werk gingen, mosten we 'r af: ‘Da's geen lolletje,’ zei Blanes: ‘gauw d'r af, jongens, Want as je 'n opstopper van 'n wiek krijgt, sleept-ie
| |
| |
je mee in de lucht en smijt-ie je voor dood an de overzij van de plassen - as 'n kattepult, jonges, as 'n kattepult!’... Soms als-ie 'n erg kneuige bui had - dan had-ie 'n borrel op - nam-die 'n hand snuif uit 'n baal en vroeg: ‘hei je geen trek?’ - Nou wij jongens hadden 'r altijd schik in te niezen en zoo heb 'k thuis wel al me broertjes en zussies op snuif van Blanes getracteerd, dat moeder woedend was om 't spektakel en de meid klaagde over de smerige snuifzakdoeken in de wasch. ‘Blanes,’ zei ik wel eens: ‘Blanes waar blijft toch al de snuif die je maalt?’ Met m'n kinderverstand kon 'k 'r niet bij, dat zóóveel zakken en balen, die de brave wind vulde, aftrek vonden. ‘Ja, jongen,’ zei Blanes dan: ‘zoo ken je wel blijve vrage. 'k Heb 'n tijd gekend dat je 't met malen niet kon bijhouen, dat de duvel en z'n moer snoof, dat je niet toegerust was zonder 'n snuifdoos - 't is nou al 'n boel minder geworden. De mensche wille liever niet oud worde.’ Hij zat voor de deur van 't molentje en achter 'm knoersten en gromden de steenen walsen als leeuwen in de diergaarde die den oppasser wachten. Z'n knieën in de pilow broek hield-ie opgeschurkt, z'n boezeroen hing open, z'n mopperende borstharen warden in de split. Ja, hij was leelijk - 'n bonkige, rooie kerel, met rooie pluimende haren, rooie wenkbrauwen en 'n rood drankgezicht. Tòen dronk-ie al veel. Als je dicht bij 'm stond, rook je den jenever-stank. Ze zeien dat-ie dronk omdat 'n molenwiek z'n eigen dochtertje had doodgeslagen, maar de menschen zoeken dikwijls 'n oorzaak voor 'n heel natuurlijke neiging. Ik denk dat Blanes dronk, omdat ze àllemaal in die streek, 'n natten, miserabelen uithoek, dronken. Bij Blanes zag je 't eerder, omdat-ie extra rood werd, als-ie wat borrels op had èn omdat-ie, als-ie 'n halve kan jenever wou hebben, de plas
| |
| |
most overroeien om in 'n herberg aan de andere zij, z'n inkoopen te doen. Roeide Blanes over de plas, dan zeien de menschen: ‘O - Blanes gaat voorraad hale - Blanes lust 'm al vróég vandaag.’ Nou, dronken was-ie nooit, nooit. En goedig! 'n Rooie is vàlsch, meende moeder - nou 't kàn - maar Blanes was dan 'n uitzondering. 't Beurde wel dat-ie ons meenam in z'n schuit en ons geduldig langs de eilandjes roeide om duikelaars op te pikke. En dan werden z'n hemdsmouwen kletsnat van 't grijpen, spatte 't water tegen z'n rooie haren, lachtedie als 'n kalf om ons plagen. ‘Ken je wel zoo lang uitblijve, Blanes?’ -, vroegen wij dan. - ‘Jonges,’ zei-ie goedig-tam: ‘'k heb wel snuif voor heel Amsterdam in voorraad - 't heele loodsie leit vol - 'k heb geen haast, hoor.’ En dan sloeg-ie an 't vertellen van den besten ouwen tijd met zilveren snuifdoozen en gouwen snuifdoozen: dat 'r koninge geleefd hadde die geen wette konde make zonder 'n snuifie; dat al wat geleerd en rijk was d'rlui neusgate toestopte voor ze na de koning toeginge; dat 'r niks op de wereld zoo gezond was, want dat snuif - goeie snuif - geen namaak-van-nou met zand en afval d'r deur - maar góéie snuif de kwaje stoffe van de hersens tegenhield - dat je met snuif geen kóú op je hersens kon vatte - dat nieze al de vuiligheid uit je hersens wegsloeg - dat 't geen twee jaren meer dure kon of de rijkdom dee 'r weer an. En as de rijkdom weer snoof, dee de mindere man 't vanzelf. Opgeruimd, met 'n gezellig-babbelenden mond, nattige oogen en snuifdotten op z'n rooie snorproppen, trokken z'n zware knuisten de spanen door 't plaswater. Even lei-ie an aan de overzij, stapte de herberg binnen, kwam terug, wrong 'n pruim in z'n mond en sappig-spuwend bracht-ie ons weer voor 't vlondertje bij den molen.
| |
| |
Zoo kende 'k 'm verscheiden jaren. Toen kwam 'r 'n ommekeer. Want niet alleen dat de rijkdom niet meer snoof, dat de mindere man 't oók begon te laten: 't ongeluk van Blanes werd plotseling acuut. An z'n bedrijfje begon de groote bek van den tijd te vreten. Al had heel de wereld blijven snuiven - de windmolen van Blanes lei op sterven. Schuins over 'm, even voorbij den tol, waar 't land goedkoop was en de vaart 'n bocht had, werden op 'n sinisteren dag heipalen geslagen. Als Blanes z'n pijpje kloof en 'r geen wind was, ging-ie zelf toekijken. En dan vroeg-ie wát of 'r kwam. En dan zeie de arbeiders: ‘'n Stoom-tabaksfabriek.’ ‘Stoom,’ grunnekte Blanes en z'n nattige drankoogen mummelden in spot: ‘Stoom! As ik ging bouwe zette 'k 'n groot stel molens. Stoom! As je wind voor niks heit!’ Wijs en betweterig lachte-die: ‘jongens’ - zei-die ‘nou binne de gekke losgebroke: ik heb 'n loodsie vol snuif en hùllie meene dat 'r meer mot weze’.... 'n Andermaal, als de fundeeringsbalken op de paalstompen geslagen werden en wij jongens aandachtig keken, spotte-die: ‘'t wordt goeie, hoor! - d'r zelle aardig wat stele overschiete - 't duurt geen verreljaar of ze breke de boel weer af!’ Maar 't duurde geen verreljaar of z'n lach was wèg. Boven de fabriekspoort werden vergulde letters gehaakt, letters die Blanes in knorrige verwoedheid naar de herberg dreven: Stoomtabakskerverij en snuiffabriek. 't Was 'n stevige, mooie moderne fabriek geworden, 'n fabriek die sigaren in 't groot, pakjes tabak en natuurlijk als bijzaak - om den afval te verwerken - snuif produceerde. Dàt was 'n gemeenheid. Met al z'n grappies had-ie gedacht dat z'n overbuurman goedkoop de stelen zou spuien, dat-ie 'r geen kwaje an zou hebben. Maar snuif - snuif. De machines begonnen te werken, de fabrieksschoor- | |
| |
steen dampte, de bel
luidde voor schaften, de reizigers van de fabriek trokken 't land door, gaven de snuif voor 'n appel en 'n ei aan de afnemers van sigaren en tabak. Om de fabriek te pesten, zooas-ie zei, liet-ie heele dagen de wieken draaien. Tegen 't geraas van de machines, zette-die 't grommen van z'n walsen. En 't koste 'm niks, enkel wat olie. Zij hadde kole en koste en slijtagie - hij dee 't met wind. De wind kreeg je voor niks. Tegen wind konde ze op de duur niet konkereere. Dat was 't zelfde of je met 'n kaarsie de bliksem wou bang make. En voor nimmendal an de winkels levere - nou dat zat zoo lang as 't zat. Toen werd-ie stil, kregen z'n lippen snauwende trekken. As je op z'n erfie kwam en als van ouds 'n praatje met 'm wou maken, zàg je 'm niet, maar als je in 't donker naar 't trapje zocht, kreeg je haast de stuipen van schrik, want Blanes die achter te loeren zat, schreeuwde ineens met 'n kwaadaardige ruziestem: ‘toe, wat mot je! Donder op, hè!’ - Dan zei je gebluft: ‘ik ben 't, Blanes - ik, Jaap uit de winkel.’ - Dan sprong-ie woest op, dreigde je de erf af: ‘Vort, bliksemsche snotneus! Vort!’ - En 'n ander die lachend bleef staan, denkend dat 't maar gekheid was, smeet-ie z'n klomp achterna. ‘Dat komt door de drank,’ zei m'n moeder: ‘en 'n rooie kun je nooit vertrouwen.’
Wij gingen op school, raakten Blanes kwijt. De wieken van 't molentje aan de plas draaiden zelden - 't hekje voor de erf bleef dicht - alleen als-ie dronken thuis kwam, vertelden de menschen, liet-ie de wieken als duvels wentelen. Snuif kwijt raken dee-ie niet meer. De stoomfabriek pakte de snuif in nette pakjes, gaf die voor niks als de klanten 'n fatsoenlijke order in sigaren noteerden. De machines draaiden. De afval, de stelen, moesten
| |
| |
toch opgeruimd worden. En zoo won 't de stoom van den wind, dee de tijd met 't rooie molenaartje wat-ie met miljoenen gedaan had, wat-ie met miljoenen zou doen, kapten de glimmende machines 't machine-fut uit de handen en 't brood uit de monden.
Jaap bepeinsde even de ruiten der kamer, beplukte z'n baardje, vervolgde:
‘... Eens nog als kind heb 'k Blanes gezien. 'n Zusje werd 's nachts erg ziek. Vader was uit. Ik moest uit 't bed om den dokter te halen. Dat was voor 'n jongen van acht geen baantje. Want 'k was bang en moest den weg langs de plas over, om in de stad te komen. En donker als 't was! Jawel, halfwege klinkt op 't water 'n geknor - denk 'ns an: 's nachts twee uur! - 'n geknor als van 'n varken dat gekeeld wordt - en 'n gespartel alsof 'r iemand an 't zwemmen was. Ik an 't loopen - maar vlak voor me stoot 'n schuit in de biezen. Dat was Blanes die van de herberg werom keerde. ‘Nacht Blanes,’ zeg 'k blij, dat 't geen spook was. Toen nam-die kwaadaardig 'n roeispaan op en schreeuwde: ‘Vort! Vort of 'k sla je dood!’ - De vent draait de gevangenis in met z'n zuipen, zei vader later.
Zoover bracht-ie 't niet. 'k Ontmoette 'm nog dikwijls en 'k was 'r bij toen-ie stierf. 't Loopt mal in 't leven, maller dan jullie schrijvers 't in je màlste bui kunnen denken. Na de school kwam 'k zelf als leerling op de fabriek, als leerling in de machinekamer. Poetsen, wrijven, schoonmaken, ketelbikken, oliën en wat 'r nog meer voor ongevaarlijk werk te vinden was. En wie denk je dat 'k in de stokerij bij de kolen vond? Blanes. Blanes. Maar niet te herkennen. Al 'n paar weken was 'k in de machinekamer en wel tienmaal had 'k 'm kolen zien
| |
| |
scheppen, zonder dat 'k op de idee kwam dat hij 't kon wezen. Z'n rug was gebogen, z'n groote klauwachtige handen leken zwaarder van been geworden - in z'n rooie haar dat in geen jaren geknipt was, piekten witte dotten - z'n snor als 'n borstel zoo grimmig, wroette om z'n lippen - z'n oogen stonden strak van drank. Nee, 'k zou 'm niet herkend hebben. Eerst toen de machinist 'm bij z'n naam riep en 'm 'n uitbrander gaf, zàg 'k 'm ineens en in 't middagschaftuur sprak 'k 'm aan.
‘Blanes, hoe kom jij zoo hier?’
Bot haalde hij z'n schouders op.
‘Ben je de molen kwijt?’
'k Vroeg 't plomp en brutaal, als kwajongen die geen weet van belabberdheden heeft. Blanes keek me, boterhammen-happend, aan als een grommende hond die gaat bijten.
‘Wat mot jij?’ -, snauwde-die.
‘Of-ie de molen kwijt ben?’ -, herhaalde ik.
‘Ja,’ zei hij valsch: ‘en hou nóú maar je bek’....
Hij at en ik at. Het gesprek was afgeloopen.
Maar 'n paar dagen later, toen 't wit van z'n oogen rood zag en z'n handen beefden - hij had kolen van de stad gehaald en gedrònken, zei 'k jongensvertrouwelijk:
‘Blanes, we hebbe toch wel lol op de molen gehad, vroeger, as we boven krijgertje mochte spele.’
‘Zoo,’ zei hij, dof-nadenkend en met gloeiende oogen de vierkant-stoffige schoenen bebroeiend. Z'n hoofd schuwde weg, alsof-ie ziek was.
En, gemeen-plagend, vùil als 'n gezonde jongen zijn kan, die 'n halfdronken, suffigen, ouwen vent voor zich ziet, vroeg 'k sarrend:
‘Snuif-ie nog wel is, Blanes!’
Even logden z'n oogballen op, even zag 'k 't minder-rood wit benee z'n groote pupillen - even
| |
| |
strekte z'n klauwige, zwaar-beenige hand naar de machine-kamer, waar de drijfriem slap neerhing en 't wiel knorrig bewoog, even opende de mond onder de ruwing van den snor - toen zei-die enkel: ‘'k Vin 'm wel.’ En die simpele woorden, maakten me bang - ik wist zelf niet waarom.
‘'t Is 'n schooier - 'n kerel van niks,’ zei de machinist dien middag: ‘as-die zoo doorgaat gaat-ie 'r uit. Dat denkt alleen maar an zuipen. Z'n molen, alles heit-ie 'r door gelapt. Om 't uur zat-ie in z'n schuitje om jenever te halen. Toen is-die met turf en hout gaan venten en wéér alles verzuipen. Hoe meneer de vent heit kenne neme, begrijp 'k niet - 'n vent die vroeger door 't raam van de machinekamer loerde dat je d'r ongerust van werd. Verdraaid de hond sloeg an, as-die 'm rook. As 'k 'm nòg is snap met jenever, draat-ie 'r dàdelijk uit.’
Blanes werd niet aan de deur gezet.
Want 'r gebeurde iets.
Op 'n Woensdag kwam 'k van 't schaften in de machinekamer. Alles was an 't werk. De machine had vollen stoom. De machinist moest boven zijn om z'n reparatie te doen. Ik trek me jas uit, hang 'm in 't hok bij 't poetskatoen en anderen voorraad. En gelijk klept de wind de deur achter me dicht. Nou dat was 'n komieke historie, want de deur had geen kruk van binnen. Die werd alleen buiten met 'n sleutel gesloten. Lachend schuif 'k 'n kist poetskatoen tegen de deur, klim er op, kijk door 't glas bòven de deur en klop. Blanes was achter me in de machinekamer gekomen.
‘Blanes! Doe is open!’, roep ik.
Toen mot 'k zoo bleek als 'n dooie geworden zijn - in de kamer gebeurde iets afschuwelijks, iets dat grappig leek in 't begin - met 'n vaart luguber werd.
| |
| |
Blanes was smoordronken. Z'n gezicht was paars van drank, z'n haren duivelden om z'n harden kop, z'n handen lalden bezeten, z'n oogen puilden uit de kassen.
Waggelend leunde-die tegen 't draad dat de machine omrasterde, en lodderend, zat van drank, log van gebaar, laf van handzwaai, mepte-die telkens wezenlooze stompen tegen de glimmende, ernstige, rustige stang, die de drijfriemen-assen in gespierde beweging hield. Bij elken stoot van de stang mepte Blanes, tot-ie zich pijn scheen te doen en in gorglende dronkemans-bral uitbarstte.
‘Blanes - blijf 'r af met je pooten!’, gilde ik achter het glas, trappend en stompend.
Hij hoorde me niet. Brullend als 'n gefolterde, zinneloos-lallend, lichtte-die de rastering uit den haak en een oogenblik botsten fel de ouwe elleboog van 't molenaartje en de stalen reuzen-elboog der machine. Toen smakte de grove, beenige vuist van den man, als een onhoorbare mokerslag op de stalen pees die schoof en terugtrok. En 'n dierlijke lodderlach schaterde uit Blanes' zwarten bek. Wat-ie schreeuwde kon 'k niet hooren door 't geraas van assen, raderen, wielen. In drift, sarrend en vloekend, scheen-ie te schimpen, te schelden. De aren aan zijn slapen leien als bloedstriemen, z'n haar vlamde als vuur.
‘Blanes!’ -, gilde ik, de ruit boven de deur stukslaand. Dol-dronken, met schuim op de lippen, patste hij de vlakke knokelhand tegen de stang.
‘Nou hèb 'k-ie! Vuilek! Hengst! Hengst! Hengst!’, - lalde de man en bij ieder scheldwoord wrokte-die 'n rammelslag naar de schietende kruk.
Toen gebeurde 't onvermijdelijke. De stalen knuist van de machine gaf 'm 'n duw, toen-ie te ver voorover boog. Brullend struikelde Blanes achterover
| |
| |
tegen 'n rad dat 'm greep en 'm overdroeg naar de drijfriemen. Eénmaal zag 'k 'm nog rondtollen met verslapte armen - toen viel-ie áchter de machine, waar de machinist 'm vond - zwakjes roggelend.
Als 't niet met de deur was gebeurd, had de machine 'm niet héélemaal te pakken gekregen,’ eindigde Jaap.
25 Juli '03 |
|
Auteursrecht onbekend