Diamantstad

[p. 197]

IX

Tante Soor had visite. Joozep, de jongen van Raschel, was blijven plakken met Heintje z'n moeder. De lamp, zacht schommlend, bescheen de gelaten, soms met een glimming, soms met een dansende schaduw. Soor, bij de opene bedstee, stopte een manskous, goedig van lach als Joozep gijnig 'n grap zei bij 't kienspel en Nathan driftig dan uitviel omdat-ie verloor. Ingedut, snurkte de ouwe grootmoeder, 't hoofd moe meehijgend 't platte-borsten beweeg, de handen kurkig geklit in den schoot, zilver 't haar dat pluisde in de holte van den verschoven bandeau. Naast haar, aandachtig-van-lezing, de armen gestut onder het hoofd, zat Stella, een meisje van zestien en prevelde zinnen om niet te hooren 't praten van Joozep, Raatje, Nathan en Heintje, ook niet 't kermig, zeurend geklaag van Maupie, die lei in de bedstee.

[p. 198]

Het was eene kelderverdieping over een gracht, lager dan 't water - kelder met achtervertrek zonder lichtgevend raam. Daags brandde de lamp, nachts brandde de lamp. Ze woonden er Soortje en Nathan met de oude grootmoeder en 'n nest kindren. Drie waren 'r dood, tien nog in leven. Groomoeder sliep in één bedstee met Raatje en Stella, Soor met Nathan èn Maupie èn Roos. Vlak bij het raam, op een muffend matras leien er vier, en in den kelder naast vodden en ton kropen twee jongens waarvan een al verdiende met vodden-sorteeren. Vroeger had Stella 'r ook geslapen, maar de jongens grooter geworden, deëen zoo smerig dat de armendokter 'r an te pas was gekomen. Nou sliepen de jongens alléén naast de vodden en Jacob, nachts, na z'n werk van lorren-sorteeren, wreef heet zich aan dompel, z'n broertje, dat 'n cent kreeg as 't zoet was en niks an moeder vertelde. Jacob keek suf naar 't kienspel, idioterig lachend om 't schuiven der dopjes. Zelden sprak-ie, omdat-ie stotterde en Raatje en Joozep en Stella 'm dan nabootsten. Soms sleepte z'n been, soms kon-ie niet loopen, z'n water niet houden. Kwam van 't vocht van de kelder,

[p. 199]

zei Soortje en gaf 'm wat bakolie om z'n liezen te wrijven. Langs balken van kelder en kamer droop vocht. Wreef 'n hand langs 'n bint, dan ritsten de druppels en pekelkristallen besneeuwden de muren. 't Ergst was de werking van 't riool onder den grond, dat diende voor afvoer der woningen boven. Den vloer in de kamer had het doorvreten, zòo dat de planken waren vermolmd en Nathan een ijzeren plaat had gelegd om 't gat en 't zwarte, moddrige sop waarin 't heele huis-boven z'n vuil loosde, te dekken.

De kelder was bergplaats en winkel. 'r Hingen jassen en gelapte broeken - er achter borgen ze de ton. Op een hoop door mekaar lagen vodden, knipgoed-van-naaisters, vettige lappen, dweilen en zakken, oud-wollen kousen en hemden verscheurd met bloedige klonten. Een mand was gevuld met afval van blik en 'n kist met versche slagersbeendren, rottend en stinkend. Meer bij 't beschot van de kamer klitte een schimmlige prak ouwe schoenen en laarzen, zwart met groen-vochtige builen, en naast drogende kattevellen lag bruinverweerd roest. Gompel, 't broertje, sliep daar op 't matras, vroeg oud en verlept, de oogen

[p. 200]

onderkringd. Schijn uit de kierende deur snee over het oor en den hijgenden mond die zwakjes innam den stank van 't riool en het rottend gehijg van beendren en vodden. Het kind lag onrustig, vertrekkend de oogen, bewegend de handjes, plots met een ruk zich kreunend opzij, dichter naar 't schemerig klitten der schoenen, verschrikkend 'n poes die schrokkig beknaagde 'n nog-vleezig-been in de kist. Vreemd van de straat, doorspelend de vlammen van stof op de ruitjes, neerscheen het licht van de gracht, vaag op den grond den vorm van de ramen, de spijlen en 't lompig papier dat een der vakken gestopt hield herhalend. Binnen kienden ze. De lamp had gewalmd, roetsproeitjes strooiend op de lampekap, op 't boek, op de kaarten van 't spel. Nathan, magere jood, bleek, met dikroode lippen en koperen stoppels van baard tot diep in den nek, pufte benauwd, wrijvend het roet met eeltigen vinger:

‘Kijk 'r nou zitte’, praatte hij schor - stem die versleten door 't dagelijksch schreeuwen -: ‘zie je nou nie dat die lamp walmp?’

‘Hij-'s benauwd - ellef-en-dertig!’ -, spotte Soor eerst, maar dan met kreeglig gebaar: ‘zitte je ooge in je gat? Ka-je zelvers nie zien?’..

[p. 201]

‘Jij zit 'r vedaan! Addenom wad-'n zwart’, morde hij, wrijvend het zeil van de tafel met de mouw van zijn jas.

‘Besser schwarz as verschwarzt! Moeite waard! Maak geen heibel om roet’, lachte Joozep: ‘wat was 't laatste nommer, Raschel?’

Raschel hield den zak met de dopjes tusschen 'r beenen, schudde geil-lachend den rug. Zijn hand lag tastend in split van 'r rokken, aaiend bewreef 't dradige keper dat omspande 'r magere billen.

‘Nou Joozep!’, klaagde ze nattig van lippenbeweeg: ‘nou, zit nou stil!’ - en grijpend een dop uit den zak, riep zangrig ze uit: ‘Vijf!... Nommertje vijf!’...

‘Krijg kramp in je lijf,’ rijmde Joozep, 'n cursausche amandelschil schuivend naar 't nummer.

‘Krijg jìj stekings in je kieze!’, lachte zij: ‘Acht! Nommertje acht!’

‘Verschmacht!’, riep Joozep weer.

‘Hou je bek, frotter haurik! Vloek zoo nie van-avond!’, giegelde ze, afwerend 't wriemlend gezoek van z'n eeltige vingers, die kriewden in 't zweet van 'r broek - en roepend opnieuw: ‘'t Nijnzekie! - 't Nijnzekie!’¹⁾.

1) Negen.

[p. 202]

‘Hèi-je al eenmaal geroope!’, knorde Nathan, ‘mijn negetje ìs gedek!’

‘Niewaar! Niewaar!’, schreeuwde Raatje chagrijnig: ‘vader vergist zich altijd, hóé je, hóé je met 'm speult!’

‘Lèit 'r jà 'n pelletje op?’, schorde Nathan.

‘Nou ja - dan is 't 'r opgewááid!’, lachte ‘Joozep, met de oogen wenkend asof-ie wou zeggen laat-'m-maar-klèsse, en Raschel vervolgde:

‘D'r onder-wie-bobbe!¹⁾.... Zeven!’

‘Me vijande geen ùùr leven!’, rijmde Joozep.

‘Hij begint weer! Schei uit met je mesjoegaas!’, riep Soor bij de bedstee.

‘Lik-me-de-maarsch,’ gijnig, maar zachtjes, zei Joozep.

‘'t Pissertje!’²⁾, las scherp-zangrig Raatje.

‘'t Pissertje?’ -, herhaalde blijig de moeder van Joozep en allen lachten, omdat ze èindlijk een nummer had op haar kaart.

Ze schoven dichter bijeen. Jacob lodderig kijkend, wroette 'n duim in z'n neus, likte het vuil met smakkende lippen. Dan ouwlijkgebogen, knaagden z'n tanden, zacht-wrijvend.

1) Nummer negen-en-zestig.

2) Nummer één.

[p. 203]

Z'n kop - scherp in het geel van de lamp, bleek-bol en waatrig, met wijdspalkten neus en oogen rood-brandrig omwald, leek 'n groote slijmerig-kauwende kaak. Hij zat naast zijn vader. Nathan gebukt, gejaagd in het spel dat was zijn ontspanning, volgde de hand van Raschel, die telkens zakte tusschen 'r beenen om 't dopje te roepen. Ze hadden geen glaasjes voor 't kienspel, bewaarden schillen van cursausche amandelen. Elk had een bruin-morsig hoopje naast plasjes koffie-met-dik en kruimels van koek. Druk-joderig-schreeuwend speelden zij voort, gewend aan de warmte der kamer, de werking van 't riool, den stank van de vodden en beendren in den winkel. Maupie klaagde kerm-zeurig in de opene bedstee.

‘Kom nou! Wat zit je!’ - gemelijkte Nathan en bibbring van korzelig schudden bewoog z'n hoofd.

‘Nou ja! Nou ja!’ -, schrikte Raatje, klamsoezig door 't geilen onder-de-tafel met Joozep. Zweet perrelde op 'r mager, jukkig gelaat, het sterkst bij den neus en de blauwe schellen der oogen. Ze vrijden al lang. Hij liep met zuur, schijfjes lever en haring. Maar z'n moeder, broertjes en zusjes leefden 'r van. Ze konden

[p. 204]

niet trouwen, werden geel en verlept door 't elken avond heet-zweetend geilen in 'n hoek van den kelder, als Jacob en Gompel lagen te slapen - álles doend behalve het ééne, uit joodsche vrees voor 't kind. Nooit kwam 'n joodsche bruid met dikken buik op 't stadhuis. De meissies waren voorzichtig.

‘Nou dèn! Wat zoek-ie!’, keef Nathan - één nummer had-ie nog leeg op z'n kaart.

‘'t Barmitswe-nommer!’¹⁾, riep schuw zij in 't licht van de lamp, slapjes lachend om Heintje die kippig 'r nummers bekeek.

‘Mammie làcht,’ gromde vader, de dik-roode lippen grimmig vooruit, wachtend op 't volgende dopje.

‘De dikkop - de fresser!’²⁾, las zij en mét kwam 'n lolgrijns op 't gezicht van den jood, greep-ie naar 't bakje met rood-vuile centen.

‘Kien! Ik hei kien!’

't Gaf 'n geschreeuw wild-dooreen.

‘Hij heit kien! Eerst natelle!’, riep tante Heintje.

‘Kien? Nóu al kien?’

‘Hóe ken kien! Hoe ken kién!’

1) Nummer dertien.

2) Nummer negentig.

[p. 205]

Maar Joozep, die geen lust in 't natellen had, boog 't plat-bleeke hoofd naar de lamp, trok Nathan's partij:

‘Wat wi-je nou? Hij héit toch kìen?’

‘Enne hij heit 't nie!’, hield tante Heintje vol, kippig-kijkend naar de schillen op Nathan's vette kaarten.

Soor kwam er bij, schreeuwde ook:

‘.... Kien? Kien? Alweer kien? Wad-'n bemazzel!’....

‘.... Kèn nie!’, schreeuwde Heintje, wantrouwig, bijna kijvend: ‘Kèn nie - we zijne pàs bezig!’

Joozep suste opnieuw, dicht-angeleund tegen Raatje: ‘Ken 't niet? De nommers legge d'r toch!’

‘Enne hij kèn geen kien hebbe - gòsonmogelijk!’, schreeuwde zijn moeder.

‘Wat sta j'm nou af!’, zei Joozep nijdig: ‘anders zijne juillie toch in en uit me togus!’

‘Ik héi kien!’, kraakte de stem van den voddenjood en 't plat van z'n hand beklapte de tafel dat de schillen omhoog hupten: ‘zoo waar as 'k leef! Geloof je me nie? Geloof je me nie! Nog! Zoo zalle me ooge uitzwere! Me kaart leit vòl pelletjes. 'k Bin daar mesjogge!’....

[p. 206]

‘Veruit nou!’, drensde Raatje, zanikend-zangrig. Ze zat net zoo lekker met Joozep:

‘Kom nou veruit! 'k Hei al gesjokkeld.... Veruit!.... 't Mesjoegaaremnommer¹⁾..... De zwaantjes!²⁾!’....

‘De zwaantjes?’, herhaalde Joozep, een kalmeerend gijntje lanceerend: ‘waarom geen gàns?’

‘Omdat jij bin 'n schwans!’, goedig-lachte Soortje die weer zat bij de bedstee. Ze speelden even in stilte. Maupie drensde zacht-klagend. Kwaadaardig keek de voddenjood op, warm van het spel, de ruzie, de kamerbenauwdheid.

‘Laat toch dat kreischende kind zijn bek houe!’, schorde hij kribbig: ‘Geef 'm de tit!’...

‘Vráág of 'k zog hei’, keef Soor: ‘hij lebbert de heele dag!’

Maar gelijk lei zij 'r kous neer, nam 't natgehuild, achterlijk kind van het bultig matras, knoopte de katoenen japon los met 'n ruk, dat de groote witbeenen knoopen sprongen op-zij, sloeg den roodbruinen doek weg, hield de slappe, uithuilende borst voor den mond van het kind. Terwijl praatte ze met Heintje:

‘Nebbiesch de tande plage 'm zoo - zìjn

1) Nummer elf.

2) Nummer twee en twintig.

[p. 207]

kieze zalle 'm zoo plage - hij heit aardig de poeperij - allemaal groen en groen’....

‘Da's koperzuur,’ zei tante Heintje die zelf zes kindren dood had.

‘Nou! Nou! Klets nou niet! Let op je spel! Strakkies hei je weer allemanspraats as d'r een kien heit!’....

Soor werd kwaadaardig. Het achterlijk kind, door honger en pijn-in-'t-mondje, had in 'r tepel gebeten. Heftig drukte zij 't hoofdje in de borst tot de tandjes loslieten, de fijne bloeddrupjes kwamen te zien op 't geelbruine vel - en in lust om zich op iemand te wreken, krijschte ze giftig:

‘Speule mot-ie die vuilik in plaas dad-ie na zijn kind omziet!’..,

‘Sloof 'k me nie de heele dag voor ze uit?’, keef hij kort, een schil op z'n kaart leggend.

‘O, ikke nie?’, klaagde zij smartlijk, om de pijn van het weer zuigend kind: ‘ikke nie? Og, wad-'n stik etter!’

‘Stik etter?’, vlamde hij op: ‘stik etter?... Wat mod-je van mijn, uitgespogen schtik spek!... Krijg nièt ellek jaar 'n kind!.... Wat doe 'k met al dat krièl!’....

Zij pijnlijk, het kinderhoofdje aandrukkend,

[p. 208]

bevoelde den tepel, die vurig opkleurde in 't nattige bruin - beet 'm haar verwenschingen toe:

‘Leg jìj in de pijn om 'n kind te krijge!.... Krijg 'n sjankes op klompe!..... Gebruikt zijn vrouw as 'n hoer!....’

‘Hou je smoel, schijtemmer!’ dreigde hij driftig.

‘Make juillie nou geen roezie,’ zei Heintje zachjes-gedwee: ‘maak geen verschteuring...’

En Raschel, wijs schuddend het hoofd, schreeuwde zangrig, broeirig zittend op Joozep's hand:

‘.... Vader heit de kolder in zijn kop!... Kom nou, veruit! Zeventig!.... De ouwe man!¹⁾

‘Je neus tegen me togus an,’ rijmde Joozep ongevoelig voor de herrie.

Soortje wiegde sussend het kind, dat gulzigbijtend zoog. De slappe, magere borst hing als een futlooze zak tusschen het zweeterig plooien van 't hemd en 't bruingaren lijf. Langs 't hoofd van het kind en de tiet slierde een lint van de muts, die scheef lag op den bandeau. Zij zoogde met bevend gebaar, krimpend bij Maupie's schrokkig trekken, zelf hongrig en wee van de daaglijksche aarpels met vet.

Nathan hield nu den zak met de dopjes. Raatje

1) Tachtig.

[p. 209]

en Joozep, schouder aan schouder, lievig bekeken mekanders vochtige lippen. De lamp bedampte de hoofden van Heintje, Jacob en Nathan, het klein-dor gelaat der grootmoeder.

‘.... Nommertje twaalef!.... Nou let je nie op!’....

‘.... Da's al gewees!’....

‘.... Zanik nie! 'k Weet toch wel wad-'k róóp!’

‘.... Zèstig.’....

Zij speelden nog, toen Eleazar met Saartje op den arm en Dovid ze stoorden. Dovid was stevig gemept door de stakers. Zijn oog was gezwollen en 't bloed uit z'n neus kleefde in 't stoppelig haar van z'n kin en de wollige das. De laag-warme kamer werd wakker van 't gillerig vragen en roepen - het spoegspettrend huilen van Dovid. De grootmoeder, verschrikt, suf-nogvan slaap, riep wàt 'r was, maar ze krijschten dooreen, mekaar de woorden afbijtend, angstig en druk.

‘Die vuilike!’, raasde Dovid, den neus bettend met 't water, dat Raatje vies-bleek hem voorhield: ‘die gallaskoppe.... Die pestkankersmoele!... Wad-hei ìk ze gedaan?... Mod-ik

[p. 210]

me late dwinge 'n partij kappies uit me klauwe te geve as 'k ze eenmaal hei?.... 'k Mot frèsse!... 'n Golle! 'n Golle!’

‘Mot jij je láte slaan?’, schreeuwde Nathan: ‘had ze 't lich uit d'r ooge gespoge! Had ze lam getrap in d'r lieze!’...

‘Waas kan hij tegen zooveul!’ -, gilde tante Heintje.

‘... Kan 'n man tegen dùizend van die straatschleipers!’ -, tierde Dovid heftig-grienend: ‘Is 't geen schandaal van belang dadze je belette te werke? - De sodemieters! - Mod-ik nog langer honger lijjen?’..... En zich krankzinnig opwindend huilde hij zijn woede:... ‘Eer zalle d'r kloote àfrotte eer 'k 't werk uit me poote geef!... En die vuile addermekakstraal, die kàle luis - te kaal om z'n kont te krabbe - trekt nòg d'r partij!... Hoe ken men z'n éigen zwager afvalle!... Loop me onderweg mesjogge te make op de koop toe!... Lazer jij dood voor mijn part!’...

Stil zat Eleazar naast Jacob.

‘... Wat beklaag je je?’ - zei hij bot, slaperig Saartje tegen zich aanduwend: ‘hei'k je niet gewaarschouwd?- Onderkruip nìet’!...

[p. 211]

‘Stik! Stik!’, gilde Dovid, den doek die 'n bloedrige prop leek, dreigend in z'n vuist ballend: ‘Krijg 'n darme-reising, vuilik!... Wat doe 'k met je gelul!... Geef me 'n paar schoene - dan trek 'k ze an achter je lawaaie!’....

‘Gróót gelijk heit-ie!’, riep Nathan schorkrijschend alsof-ie achter de voddenkar liep: ‘Stel jij je godverdomme in de brès voor die luie pargen!... Neem jij de partij op tègen je zwager!’

‘As hij en as juillie niet je èigen vijanden waren’, hield Eleazar vol: ‘dan was 't met de ellende gedaan’...

‘Verrek! Verrek! Val dood!’, schreeuwde de slijper.

‘Gedaan... Gedaan’, herhaalde Eleazar, domhalstarrig: ‘... ‘Solidariteit is àlles... ènkel solidariteit’... Een koor van spottende, kwaadaardige stemmen schrikte 'm op. Hoe kon-ie zóó stom zijn geweest!

‘Verrek! Verrek!’, krijschte woedender Dovid: ‘Weisz ich viel van solledareteit! 'k Sla 't an me kont! Wat krijg j'r in de lommerd voor? Betaal 'r je huur van! Solledareteit! Nòg! Maak dad-je te vrete krijg, luie verdommeling!’...

‘... Zolledareteit!’, schorde Nathan: ‘zorg

[p. 212]

dad-je ouwe blinde tante en 't schaap dad-je daar draag niet krippeere van honger!.... Wat maak jij je de zappel om zolledareteit!’...

Tante Heintje, breed uitzittend, de handen op het morsig blad van de tafel, zong 't over de andere stemmen:

‘... Zolledariteit?... Waas ist zolledareteit?... 'n Aardige fijne man!... Spreekt fráns!... Zolledareteit!... Zolledareteit!... Mezomme zal je meene!’...

En Joozep die in de korte gaping lacherig schreeuwde: ‘Solledareteit - Krijg de schrijt!’, deed ze allen lawaaiend lachen.

Eleazar haalde de schouders op. Je kon ze net zoo goed de boeken Mozes ondersteboven te lezen geven. In keigrond zaaide je niet - als je bij zinnen was.

Dovid vloekte, schold, Nathan verweet, raasde - hij sprak niet meer, leunde achteruit. Terwijl de stemmen vinnig keften en schorden, voelde hij wee-knagende steken. Z'n borst was nog niet in orde. Iedermaal dat-ie slikte, hapte-die angstig. God, wat stonk 't hier weer-wat hadden z'n longen 'n moeite, 'n moeite.

De kelderdeur stond vol-open. Bij de kist met bloedrige slagersbeendren, was Jacob bezig zich

[p. 213]

uit te kleeden. Eleazar zag 'm stappen op 't matras naast Gompel, het slapende jogje. En door'n nevel van moeheid, aanwaasden de kamer, de bedsteden, de kinderen op den grond, de stukkende lamp, de tafel met het kienspel, de cursausche amandelschillen, de kelder met de muffende, stinkende kisten en manden. Zoo hij nu zat, uitgeput, loom, met natte, ijskoude voeten, geleek hem de grijze, vertrapte wereld waarin hij zich bewoog, waarin ze allen gedoemd waren hun leven te kniezen, hopeloos, wereld van alleen gràuwen jammer. Het was om schreiend, met enkel knetterende razernij in te zakken, het hoofd te bonzen tegen den stank-uithatenden grond en God en de wereld zoo heet te vervloeken, als je krankzinnigst oogenblik 't nauwlijks zou kunnen. Je zou willen spuwen op àlles, op de leugens van goed en kwaad, op 't geteem van je eigen hersens, die wikten, bedachten, aarzelden - je zou willen buldren je onmacht, gillen je smart om die nuchter-gèwòne dingen, om tante Reggie, den schoenmaker, Suikerpeer, den poolschen jood, den man op 't bordes van Golconda, om de duizenden, honderdduizenden genekten, jammerlingen, stumpers - om den kelder en de

[p. 214]

kamer, den stank, de altijd brandende lamp - de tien kindren, den man, de vrouw, de grootmoeder, allen neergekwakt, verdierlijkt, verstompt. Even lachte-die mal in 't geroes van de kijvende joden. Dertien menschen in één hol, in 'n uitgegraven aardgat waar alles je tegenkotste. Zouen de komende tijden niet rood zien, met koortsige spetten in de oogen, als ze beduchten hoe 't gewéést was?

Van 'n balk viel 'n drup op 'n kaart. Lusteloos suften zijn oogen naar Soortje. Zij zat bij de opene bedstee te huilen, hield 'r hand om de borst. Het lurkend kind had vreemd-roode lipjes alsof 't bloed had gehoest en onder den bruingelen tepel slangde een kronkelend streepje. Stil-snottrend bewreef zij de borst die door 't gulzige zuigen bloed had gegeven, klagend noch roepend.

‘Scheelt je wat, tante?’, vroeg hij.

‘Niks. Niks’, zei ze: ‘la-maar gaan - la-maar gaan - Beurt wel is meer’...