Vader vertelt

Jan Arends' exit

Zonder twijfel zou hij zo'n in memoriam bespottelijk gevonden hebben, alhoewel, toch ook weer niet onvermakelijk om tenslotte de zaak op z'n merites te bezien; en wel hoe het geschreven werd. Want dat was hij: een taalfetisjist. Of hij nu zelf zo'n groot stylist was in Lente-Herfst, zijn debuut dat in een Maatstafdeeltje bij Bert Bakker in 1953 verscheen, is diskutabel. Maar hij was wel verschrikkelijk integer, sneed zijn proza tot op het gebinte en kreëerde met die novelle dan ook de somberste getuigenis over die armelijke, onappetijtelijke en eigenlijk intens lelijke vroeg-vijftiger jaren. De Avonden werd naast dat dunne boekje van Jan Arends hups en gezellig.

Daarna werkte hij wat mee met dat malle, gestencilde tijdschrift van Esteban Lopez, Vertoning, schreef een paar verhalen die krom stonden van ellende en leed in o.a. De Haagse Post en debuteerde tenslotte pas echt in '65 bij De Bezige Bij met gedichten waarbij zijn foto op de ommezijde van het boekje nog het grootste probleem vormde daar alleen al de gedachte te moeten poseren voor de toenmalige hoffotograaf van de uitgeverij, Philip Mechanicus, hem doodnerveus maakte.

Wat waar is is waar en dient gezegd te worden. Jarenlang heb

[p. 207]

ik bij de Bij aangedrongen de banden met Jan aan te halen en een bundel samen te stellen van zijn achteloos in archieven verspreide proza. Maar men weet hoe het met uitgeverijen over het algemeen is. Te beroerd zelfs om uit hun ogen te kijken. Niet echt, wezenlijk geïnteresseerd in wat ze doen. Nu moet gezegd zijn dat Arends allerminst een beminnelijk mens was voor wie men graag wat deed. Zijn werkelijk verschrikkelijke jeugd, de rotzooi later waar hij, overgevoelige verschoppeling toch, voortdurend in verkeerde, afgegraven veen was het, waarin hij, zo uitzonderlijk alleen, maar moest zien te gedijen. Er zijn betere omstandigheden denkbaar! Nu heeft hij zijn hele leven geen poot uitgestoken zijn situatie wezenlijk te verbeteren. Liever was het hem vanuit een nederig plaatsje te opereren en met zijn intelligentie en grote intuïtie heeft hij, ook uit wraak, een onafgebroken guerrilla gevoerd tegen de zoveel beter ogende wereld om hem heen. Als huisknecht kreeg hij de kans de dames en heren die hij diende te leren kennen. Hij heeft ze tot op het bot afgekloven. Sukses, aanzien en geld volgens zijn mening die hij kon larderen met talloze, in prima verhalen verpakte feiten, slechts te verkrijgen door zwendel dubbele bodem. Die opvatting zou nog eens zijn ongeluk worden.

En toen kwam het er alsnog van. Zijn verhalenbundel Keefman kwam in '72 uit en daarmee erkenning van zijn talent. Er verschenen kritieken en interviews en Arends werd alsnog naar boven in de publiciteit getrokken en verkreeg ondanks zichzelf de maatschappelijke status van auteur. In het begin heeft hem dat geamuseerd. Hij werd lid van de vakbond voor schrijvers, de VvL en verscheen verscheidene malen ter vergadering. Het werden onaangename bezoeken voor nog al wat letterkundigen. Geregeld wierp hij bijeenkomsten in de war door voort-

[p. 208]

durend op te veren en met zijn, niettegenstaande decennia lang zware shaggebruik, klokheldere stem onaangename maar zeer terechte opmerkingen te maken. Hij prikte en plein publique die literaire wichtigmachers door en de meer progressieve vleugel in de vereniging, drukke baasjes die koortsachtig bezig waren met de demokratisering van het bestuur, vermochten hem ook al niet te imponeren. Ging het tenslotte niet alleen om het schrijven? En moest niet alles daaraan ondergeschikt gemaakt? En hield dat weer niet in dat de VvL, inmiddels zo'n duizend man sterk, niet teruggebracht diende te worden tot haar werkelijke omvang van zo'n vijftig schrijvende personen?

Ontegenzeglijk dreef hij, hoezeer hij ook gelijk had, het tuig ermee op een hoop. Men kwam tot een verweer met de allure, subtiliteit en de briljance van een straatsteen; Arends werd verweten dat hij niet kon schrijven! Het was het argument dat men van dit laffe volk kon verwachten. Men kan zich daartegen alleen nog maar verweren door de schouders op te halen, zich om te draaien en door te gaan. Toch heeft dit Jan meer gedaan dan hij toe wilde geven. Want je om te draaien en verder je eigen baan te trekken betekende voor hém weer dat gat in; nergens bij horen. Alleen staan.

Arends veelvuldige opnames in psychiatrische klinieken werd een onderwerp van cafépraat. Maar hij was niet labieler dan een kreatief mens gewoonlijk is en daarbij als het er op aan kwam zeer wel in staat af te rekenen met zijn eigen angsten. Zijn vele verblijven in zenuwinrichtingen waren voor hem bezoeken zoals anderen jeugdherbergen of sleep-ins frekwenteren. Je moest er alleen wat meer voor in je mars hebben om psychiaters en verplegend personeel te overtuigen dat opname direkt geboden was. Zo'n opname betekende overigens alleen maar enig soelaas in periodes van groot geldgebrek. Met zijn

[p. 209]

bedrevenheid zag hij verder altijd wel kans het beste bed en de puikste plaats te veroveren en wanneer de pot hem niet beviel kookte hij zelf wel in een hoekje van een van de enorme keukens.

Arends is pas laat gaan drinken maar toen hij er mee begon was het meteen ook goed raak. Hij gebruikte daarnaast naar men zei nog wel andere middelen maar hij wist het op den duur vaak lange periodes te redden. En dan wordt het, na Lente-Herfst, alsnog winter. Op maandag 21 januari 1974 leverde de binder zijn bundel Lunchpauzegedichten af bij De Bezige Bij. Om 2 uur 's middags haalde hij zijn eksemplaren en belde rond 4 uur om er nogmaals zijn genoegen over uit te spreken. Was alles gelukt? Was het misschien zo goed gelukt dat er verder niets meer te doen overbleef? Deze hoofdzakelijk in het koudste jaargetij afspelende verzen waar het direkt hemzelf betrof zijn een eksplosie van eerlijkheid waar hij toch al zo sterk in was. Ze zijn ook tot een op het gebinte teruggekeerde taal. Geen tittel of jota kan er meer af. Verder gaan gaat niet of je doodt het vers. Viel er dan nog meer te doen? Was daarmee het laatste woord niet eindelijk gezegd? Toch stond de dag erop nog de officiële uitbreng te wachten in de boekhandel van Ko van Leest. Weer die poort door waarachter, o zwendel dubbele bodem, die wereld van enig aanzien en sukses. Misschien dat wat drank de drempel, of beter, het raamkozijn iets heeft verlaagd. Om acht uur diezelfde avond zette hij, en naar mijn overtuiging zéér bewust, er in ieder geval definitief een punt achter en liet zich na op het plaveisel van het Roelof Hartplein. Dag Jan. Al was het niet altijd makkelijk, ik heb steeds veel van je gehouden.

Propria Cures, 2.2.'74.