Rymkronyk van Jan van Heelu betreffende den slag van Woeringen van het jaer 1288

[p. 147]

Tweede Boek.

Der edelre Machabese yeeste,³⁹²¹
Dat es die hoegheste ende die meeste,
Die men van ridderscape mach tellen,
Hoe Roelant ende sine ghesellen³⁹²⁴
Te Ronchevale verslagen bleven,
Dat vint men al bescreven;
Van den tornoye ende van den stride
Van Troyen weet menich herde wide;³⁹²⁸

3921 Machabese yeeste, riddergedicht van hetwelk Machabeus, koning van Juda, de held is. Roquefort, De l'état de la poésie française dans les XII^c et XIII^c siècles, p. 42.

3924 Roelant. Er bestaen verscheidene romans van Roelant, blykens Dippoldts Leben Karls des Grossen, bl. 254-257; Roquefort, l.c., bladzyde 204-209; Van Wyn, Avondstonden, I, bl. 269, enz. In het nederlansch ken ik slechts eene verkorte uitgave, gedeeltelyk berymd, dragende voor titel: Hier beghint den droeflycken strijt opten berch vanden Ronchevale in Spaengien ghesciet, daer Roelant ende Olivier, metten fleur van Kerstenrijck verslagen waren. T'Hantwerpen, by Jan Van Ghelen, 1576 in-4^o.

3928 Van Troyen weet menich herde wide, d.i. van Troje weet menigeen wyd en breed te spreken. Een fragment van Maerlant's Trojaenschen oorlog is uitgegeven door den heer Ackersdyk, in de Nieuwe Werken van de Nederl. Maetsch. te Leyden, I, bl. 203 en volgende. Een ander gedicht van dien naem, groot 3315 regels en in vyf partien afgedeeld, staet in het H.S. van wylen den heer Van Hulthem, beschreven in Mone's Quellen und Forschungen, I, bl. 146. Het eerste gedeelte daervan, namelyk 't Prieel van Troyen, begint aldus:

Dies es leden menighen iaer ende dach
Dat tgrote heer voer Troien lach.
Een deel van dat daer ghesciede
Hebben ghehoert vele liede;
Maer diet romans maecte ende bescreef
Hi vergat, in weet hoet bleef,
Een deel der bester aventueren.

[p. 148]

 

Van Waleweyne ende van Perchevale,³⁹²⁹

3930

Kent men die aventure wale;

 

Hoe Alexander hem dede wiken³⁹³¹

 

Met crachte alle riken,

 

Ende staen aen sine ghenade,

 

In dese yeeste vint men dade

3935

Groot van ridderscape gesciet;

 

Maer nochtan en vint men niet

 

In enghene yeeste, van alle desen,

 

Noch in ghene, die men mach lesen,

3929 Waleweyne, Perchevale. Van den nederduitschen Walewein, gedeeltelyk berymd door Penninc, gedeeltelyk door Pieter Vostaert, bestaet er een fraei exemplaer van het jaer 1350 in de bibliotheek der Maetschappy van nederl. Letterkunde, te Leyden. Zie over denzelven ook Huydecoper, Proeve, II, bl. 547, III, 54, 339; verders La Serna Santander, Mém. sur la Bibl. de Bourgogne, bl. 150, en Hoffmann von Fallersleben, Horae Belgicae, pars I, p. 56; doch my is niet bekend dat Perceval le Gaulois in onze tael aenwezig zy; wel, dat er verschillende fransche romans van dien held gevonden worden (Roquefort, bl. 72), en dat Wolfram von Eschenbach een derzelve in hoogduitsche rymen overgebracht heeft (Vonder Hagen und Busching, Grundriss zur geschichte der Deutschen Poesie, bl. 105).

3931 Alexander. Eenige jaren geleden kocht ik, benevens andere op parkement geschrevene gedichten, het fragment van eenen nederlandschen roman van Alexander, beginnende met de regels:

Nadien dattie edele man
Alexander Dedefur wan,
Die stat die vast was ende groet
Ende hi Melsise sloech te doet,
Den hertoge van soe hogen prise,
Ende hi met heme vorde Darise,
Ende dat gehuwet was Floridas
Daer die brulucht groet af was,
Voer hi te Tarsen, enz.

Blykbaer vertaeld naer het fransch:

Apres chou kalixandres
Ot de Dephur conquis,
A force despèe,
Ocis le duc Melchis,
Naridas en mena
Marie fu danris,
Chevauca li boins roys
Lies et gais et iolis.

Zie het verslag wegens Le voeu du paon in Van Praet's Recherches sur Louis de Bruges, seigneur de la Gruthuse, p. 156-158. Het fragment van eenen anderen nederlandschen Alexandreis, naer een H.S., te Munich, is gedrukt in Docen's Miscell., I bd., bl. 136. Zie ook Hoffmann's Horoe Belgicoe, I, bl. 27, 40.
Hem dede wiken, voor zich deed wyken, onder hem bracht.

[p. 149]

 

Soe groote daet, op enen dach,

3940

Als men voor Woeronc vallen sach,

 

Van gerechten ridderscape;

 

Want daer en was ridder noch cnape,

 

Onder al die Brabantsoene,

 

Hine toende nature van den Lyoene,

3945

Die, bi naturen, bosch ende hagen

 

Verscuwet ende vliet, als men wilt iagen;

 

Ende alsmen wilt bestaen met stride³⁹⁴⁷

 

Verfiert hi hem, ende es blide,

 

Ende trekt te velde; daer hijt vint bloot³⁹⁴⁹

3950

Daer kiest hi voor dat vlien die doot:

 

Recht als dese selve ghelike

 

Sachmen aen arme ende rike,

 

Onder al der Brabantre here;

 

Dat toende wel haer ghewere,

3955

Ende die dade, die si deden,

 

Doen die viande tote hen reden,

 

Daer si bleven af verweert.

 

Dit en es logene noch gheviseert,³⁹⁵⁸

 

Als menich man heeft wel vernomen:

3960

Nu hoort hoet es ten stride comen.

 

Het viel op enen sinxen dach,

 

Dat een parlement gelach³⁹⁶²

 

Te Valkenborch, daer men soude maken³⁹⁶³

3947 Alsmen wilt bestaen, als men n' (hem) wil aenvallen.

3949 Daer hijt vint bloot. Deze woorden zyn voor tweederlei opvatting vatbaer: in de eene zouden zy beteekenen: waer hy het veld open vindt, in de andere zouden zy, met den volgenden regel in verband gebracht zynde, te kennen geven dat de leeuw, zelfs daer waer hy 't te kwaed krygt, liever den dood dan de vlucht kiest: bloot zou in dit laetste geval voor blout, van blouwen, slaen, te nemen zyn.

3958 Gheviseert, uitgevonden.

3962 Gelach, lag, geleid was.

3963 Te Valkenborch. Volgens het Magnum chronicon Belgicum (bl. 256 en 257) zou de byeenkomst niet te Valkenburg, maer te Maestricht beroepen zyn geweest, quo dux die condicta venit, sed dum ibi partis adversae adventum exspectabat, venerunt certa vera et indubitata nova, comitem Gelrioe et confoederatos haerere in Valkenburg, nee ullum inituros tractatum. Het is te gelooven, dat de party van den hertog te Maestricht, en die van graef Reinoud te Valkenburg verzamelde; immers, zoo heeft het de schryver van het Chronicon ducum Brabantiae hierachter, in de Bylagen, en zoo schynt het ook Vah Heelu geweten te hebben: zie vs. 4012 en 4516, en vergel. Ottogar Horneck, cap. 76.

[p. 150]

 

Soene, ende vrede van allen saken,

3965

Tusschen den hertoge van Brabant,

 

Ende die heeren, die hem dat lant

 

Van Limborch wouden ontkeeren:

 

Te dien parlemente quamen die heeren,

 

Die vorste van Coelne, ende die grave

3970

Van Gelre, ende her Waelrave

 

Van Monyoye; ende die gravinne

 

Van Vlaendren quam mede inne

 

Te Valkenborch, met geleide

 

Van Luthsenborch haer broedere beide,

3975

Ende die hertoge van Lansi:³⁹⁷⁵

 

Dese warenre alle bi,³⁹⁷⁶

 

Ende waren ten parlemente comen.

 

Doen parlement wert ghenomen,

 

Dedemen den hertoge verstaen

3980

Dat men die soene soude ane gaen,³⁹⁸⁰

 

Ende elcken sijn recht laten,

 

Dies si loeslike vergaten;

 

Want, doen si alle vergadert waren,

 

Lieten si tparlement varen,

3985

Ende dat spreken om die soene,

 

Ende daden alsoe si waren ghewoene,

 

Ende ginghen dichten ende viseren³⁹⁸⁷

 

Hoe si den hertoge mochten weren,

 

Ende dlant van Limborch onthouden.

3975 Lansi, by Velthem: Lausi. Waerschynlyk moet men Nancy lezen en er den hertog van Lorreinen door verstaen. Immers deze wordt ook dux de Nancy genoemd in Gisleberti Chronica Hannoniae, p. 126, in welk Chronica men den grave van Henegouw eveneens graef v: Bergen geheeten vindt, comes Montensis quia ipse Mons caput erat et est semperque erit totius Hannoniae (ibid. pag. 2). Vergelyk boven vs. 1772.

3976 Dese warenre, by Velthem: deze heren warenre.

3980 Ane gaen, by Velthem: avenaen.

3987 Dichten, verzinnen, uitvinden.

[p. 151]

3990

Doen vonden si raet, dat si souden

 

Met coepe toe driven,

 

Dat lant van Limborch soude bliven

 

Den grave van Luthsenborch te male;³⁹⁹³

 

Want daerbi waenden si wale

3995

Dat den hertoge soude ontverren.³⁹⁹⁵

 

Die coep ginc voort, al sonder merren.

 

Die grave van Gelre gaf daer thant

 

Bi coepe Limborch, ende al dlant

 

Den grave van Luthsenborch op.

4000

Van Coelne die eertsbisscop,

 

Van Gelre selve die grave Reinout,

 

Ende al die heeren, die onhout

 

Den hertoge waren van Brabant,

 

Swoeren daer doen, metter hant,

4005

Datsi ewelike souden

 

Dlant van Limborch helpen houden

 

Den grave van Luthsenborch, met crachte.

 

Die hertoge te Tricht lach, ende dachte

 

Dat sine dicke hadden bedrogen,

4010

Dat hi hem aen haer geloven

 

Niet en soude houden soe vaste,

 

Hine soude te Tricht soe vele gaste

 

Van ridderen ende van cnapen bringen,

 

Of si die soene niet aen en gingen,

4015

Dat hi soude, sonder sparen,

 

Daer si alle vergadert waren,

 

Met crachte in haer lant trecken.

 

Hier binnen moeste hem ontdecken

 

Hare comescap, ende hare raet,⁴⁰¹⁹

4020

Die scadelijc was ende quaet,

3993 Te male, teenemael: dat ('t) land van Limburg geheel en al den graef van Luxemburg verbleve, door afstand. Zie de brieven van den 25 mei 1288, hierachter.

3995 Dit is: dat 't den hertog zou ontvaren, ontgaen.

4019 Comescap, koopzaek, gelyk coman voor koopman gold. In Braband zeggen wy nog komescap doen, en niet koopmanschap doen. Intusschen gaet het zeker dat Coman niet altyd voor koopman gehouden is geweest. En dit heeft Raepsaet (Analyse, III, p. 330) reeds opgemerkt, terwyl myn kundige vriend Warnkoenig, in het eerste deel, bladz. 351 zyner Flandrische Staatsund Rechtsgeschichte, den oorsprong van het woord in twyfel trekt. Ik denk dat Coman zoo veel als verzorger, verpleger ( custos ) beduidt, van het oude gomen dat is achtgeven (waervan: neem goom!) verwand met het oudduitsche en noordsche kouma, gauma ( cura ) en met komo of guma (vir, homo, gubernator, custos) en met het angelsaxische cuma (waerd). Zie Grimm's Grammatik, II, bl. 47, n^o 516. In dien zin zouden de Comannen diegenen zyn geweest, wien het behoorde voor de gemeente waekzaem te zyn, en uit welken de regeering moest gekozen worden (probi viri ex comanorum gilda). Zy verzorgden hetgene de borgers verborgden, en waren dus de voornaemste ingezetenen; iets meer dan gewoone poorters.

[p. 152]

 

Die si te Valkenborch dreven,

 

Die noch ware beter achter bleven;

 

Want, die raet cochten ende vercochten,

 

Dat lant van Limborch si sochten;

4025

Daer iammer af quam ende scade;

 

Want doen den hertoge hare dade

 

Ende hare comescap wert cont,

 

Wert hi tornich, ende bestont

 

Die coenste daet, ende die meeste,⁴⁰²⁹

4030

Die men vint in enege yeeste

 

Bescreven van enen man.

 

Nu hoort, hoe dese daet began:

 

Dies naestes andages, die gelach⁴⁰³³

4029 Meeste, beste, voornaemste, als boven vs. 3922.

4033 Dies naestes andages, op den naesten andag. Butkens en Schoevaerts zagen hierin den anderen of volgenden dag (na Sinxen), zoo als Van Mieris (Charterboek, I, bl. 429) ook dit woord verstond. In myn Historisch onderzoek wegens de oudheden van Antwerpen hield ik het voor andacht, commemoratio (zie aldaer bl. 152 en vergel. bl. 178); doch geen dezer verklaringen houdt steek. Een bewys, dat dit andach niet de andere dag is, vond ik in eene charter van graef Floris van Holland, gegeven te Biervliet in het jaer 1290, des maendachs op den andach sinte Bonifaes (overgeschreven in het Cartularium B der hertogen van Braband, bl. 86 recto, en afgedrukt in Kluit, Histor. critica comitatus Holland., II, p. 919, waer men leest: op den omdag); want St.-Bonifaesdag viel in 1290 op eenen maendag. Zoo men de woorden van Heelu voor den naesten anderen dag van Sinxen wil nemen, waertoe dit naesten? En is het wel te onderstellen dat hertog Jan op den tweeden Sinxendag de vyandlykheden aenving? De andach zal dan wel niet anders dan de enddag der week, der octaef (van eenen feestdag) geweest zyn, hier de achtste dag na Sinxen, namelyk de eerste, de naeste andag, gelyk men door den tweeden andag den veertienden dag zou hebben te verstaen. En deze onze verklaring wordt nog ten overvloede bevestigd door de drie brieven van den 25 mei 1288, in het Codex diplomaticus hierachter, gedagteekend es octaves de la Pentecoste. Vergel. Scherzii Glossarium Germ. medii aevi, p. 53 en Grimm's Gramm., II, bl. 447.

[p. 153]

 

Na den selven sinxen dach,

4035

Daer men parlement op dreef,

 

Dat scadeleec daer achter bleef,

 

Bereidde hem, vore den dage,

 

Die hertoge Jan, ende leide lage

 

Ghemeenlike alle dien heeren,

4040

Die Limborch hem wouden ontkeeren.

 

Vore Valkenborch hebben geleegt.⁴⁰⁴¹

 

Dese meere wert soe vroech geseegt

 

Te Valkenborch, ende vernomen,

 

Eer die hertoge daer mochte comen,

4045

Dat die vorste van Coelne ontquam.

 

Doen die hertoge dat vernam

 

Datti gherumet was, over waer,

 

Doene merde hi niet langer daer,⁴⁰⁴⁸

 

Maer, daer si alle toesagen,

4050

Die te Valkenborch op lagen,

 

Toech hi voort, ten selven stonden,

 

Met banieren onghewonden.

 

Op groote orsse, ghemonteert wale,

 

Volgeden hem met ghetale

4055

Si xv^c; na minen sin

 

En wasser niet vele meer, no min,

 

Die wapene consten alle hanteren.

 

Dus voer hi in hare lant logeren,

 

Sonder veste, te velde buten.⁴⁰⁵⁹

4041 Hebben geleegt, hebben geleid, doch ik vermoede dat er moet geschreven zyn: heeft hise geleegt (zyn lage), of: woudise hebben geleegt.

4048 Onze schryver vergeet hier te zeggen, dat hertog Jan Valkenburg bestormde eer hy voorttrok, doch dat er, door bemiddeling van den graef van Vlaenderen, over die plaets eene overeenkomst getroffen werd, tegen eene borgstelling van 4000 mark, wegens welke later ook uitspraek gedaen werd door den koning van Frankryk, als te zien is by Butkens, Trophées, I, bl. 312, en Preuves, bl. 123. Het Magnum chronicon (p. 257) stelt ten onrechte dit beleg van Valkenburg na den tocht op den Rhyn.

4059 Niet in vestingen, maer buiten op het veld.

[p. 154]

4060

Die vorste van Coelne dede hem sluten

 

Te Heimsberge, daer hi was gevlouwen,⁴⁰⁶¹

 

Om dat hi moeste den hertoge scouwen.

 

Daer volgeden hem na die heeren,

 

Daer hi door noot moeste af keeren

4065

Te Valkenborch, daer men stoorde.⁴⁰⁶⁵

 

Doen die hertoge dat hoorde,

 

Dat hise te Heimsberge soude vinden,

 

Doen woude hise noch meer scinden,

 

Ende volgde hen na tot int lant

4070

Van Wassenberge, ende stichte brant

 

Soe na hen, sonder liegen,

 

Dat hen over thoeft vliegen

 

Mochte die roec van den brande.

 

Dese cracht ende dese scande

4075

Moesten si al daer ghedogen.

 

Van daer voer hi, vore hare ogen,

 

Tote op den Rijn, met ghewout.

 

En leeft nieman nu soe out

 

Dien des ghedincken conne,

4080

Dat, tusschen Coelne ende Bonne,

 

Enich vorste soe lange lach stille,

 

Ieghen des ertbisscops wille,

 

Alsoe die hertoge doen daer lach.

 

Om datmen des sal doen gewach,

4085

Ende ewelike daer bi ghedincken,

 

Voer hi daer sijn ors drinken,

 

Met hoegen moede, in den Rijn,

 

Dat men niet en waende dat mochte sijn

 

Ieghen des bisscops wille gesciet:

4090

Nochtan en keerde hi aldus niet;

 

Want hi voer voort, ter selver vaert,

4061 Heimsberge, Heinsberge. Zie op vers 2798.

4065 Daer men stoorde, daer man 'n (hem, den bisschop) stoorde.

[p. 155]

 

Tote voor Bonne, in den wijngaert:

 

Des dede hi houwen een deel, ende slichten.⁴⁰⁹³

 

Dat hi woude bernen ende vercrichten,

4095

Daer te lande, dat ginge al onder.

 

Noch dede noch vremder wonder,⁴⁰⁹⁶

 

Om dat hi driven woude op sceren⁴⁰⁹⁷

 

Den bisscop ende sine hulperen.

 

Ten Brule, inden dire gaert,⁴⁰⁹⁹

4100

Daer in bevrijt sijn ende bewaert

 

Des eerstbisscops wilde beesten,

 

Daer woude die hertoge in, met feesten,⁴⁰⁰²

 

Jaghen met bracken, ende met winden:

 

Daer dede hi haestelike om sinden.⁴¹⁰⁴

4105

Die wile dat hire om sinden dede,

 

Doen spraken om den lantvrede

 

Die beste van den Coelneren,⁴¹⁰⁷

 

Ende met hen een deel dire heeren,

 

Die den lantvrede wouden sterken:

4110

Die grave vander Marken,⁴¹¹⁰

4093 Daervan deed hy eendeel neêrhouwen en slechten.

4096 Dede, voor dedi, deed hy.

4097 Om dat hy den spot wou dryven.

4099 Ten Brule, Vanden Damme: ten Briele. Brühl, een kleine stad, twee mylen van Keulen. De aertsbisschop had er zyn diergaerde of jachtperk. Vergel. Gesta Trevir. archiep., apud Martene, IV, p. 407.

4002 Met feesten, met feesteeringen, vermaekpartyen.

4104 Vanden Damme: Ende deder omme in Brabant sinden, namelyk om brakken en hazewindhonden. Het Magnum Chronicon: ‘ Canes suos venaticos de Boutfoirt (Boisfort) ex Brabantia adduci jubet. ’

4107 Die beste, Vanden Damme: die vorste, de voornaemsten. De oude kronyk, in de Farrago Gelenii, ter archiven van Keulen, deel XVI, fol. 36, bevat daeromtrent het volgende: Anno domini MCCLXXXVIII, exorta est discordia magna inter dominum Sifridum, archiepiscopum Coloniensem et civitatem, civibus asserentibus se nimium aggravari per episcopum, tum quia castrum Woringen contra promissa reedificaret, tum quia telonia in consuela indebita et injusta exegit, tum quia multa alia gravamina, ubi et quando potuit, eis intulit. Cives itaque, vim vi compulsi sunt repellere, unde cauti et prudenter attraxerunt sibi Johannem ducem Brabantiae, Adolphum comitem de Monte, comitem Juliacensem, Everhardum, comitem de Marka, comitem de Waldegga, qui cum pluribus aliis baronibus et militibus, una cum civibus Coloniensibus, in obsidionem castri Woryngen processerunt. (Deze kronyk voert den naem van Chronica imperialis et regiae civitatis Tremouiensis in Kremer's Akademische beiträge, III, bl. 82).

4110 Vander Marken. Imhof, Notitia S. Rom. Germ. imperii procerum hist. herald. genealogica, p. 607.

[p. 156]

 

Ende Adolf vanden Berge, die grave,

 

Die oec die rovere woude doen ave.

 

Waelrave van Gulke, die proefst van Aken,

 

Onderwant hem oec der saken,

4115

Ende woude hem met hen gesellen,

 

Van dat hi woude den bisscop vellen.⁴¹¹⁶

 

Dese keerden, met ghemeinder hant,

 

Toten hertoge van Brabant,

 

Met beden ende met sware clagen:

4120

Daer bi wert gheverst dat iagen.⁴¹²⁰

 

Si clageden over die onmare,⁴¹²¹

 

Die de roveren daden openbare,

 

Ende baden hulpe des hertogen;

 

Want men ye hadde geplogen,⁴¹²⁴

4125

Die te Limborch heere soude sijn,

 

Dat hi tusschen Mase ende Rijn

 

Dede over die rovere richten.

 

Die hertoge antwerde: ‘ Ic wille plichten⁴¹²⁸

 

Met u, ghi heeren, wildi wreken

4130

Roef, ende roefhuse breken;

 

Want dat hebbic lange begheert. ’

 

Doen si den hertoge onverveert

 

Ende willich in haer hulpe vonden,

 

Nu hoort, wat si doen bestonden:

4135

Doen spraken si: ‘ Hertoge heere!

 

Over Woeronc clagen wi seere;

 

Want dat es dire rovere nest:⁴¹³⁷

4116 Van dat hi, om dat hy, de hertog.

4120 Gheverst, uitgesteld, van verren: zie Huyd. op Stoke, I, bl. 469, en Diericx, Mémoires sur la ville de Gand, II, bl. 543.

4121 Onmare, verachting, versmading (van wet en souverein). Vergel. Maerlant, Spieg. hist., II, bladz. 114, Clignett, Bydragen, bl. 81, en Scherzii Glossarium, verbo Unmar.

4124 Ye, immer.

4128 Plichten, meêdoen. Vergel. vs. 225, 2301.

4137 Dire rovere nest. Toen de burchtvoogd van Woeringen aen den aertsbisschop van Keulen vroeg, waer hy het noodige voedsel voor zyne soldaten vinden zoude, antwoordde de prelaet: Daer loopen vier heerwegen voorby het slot; en zoo werd de bezetting tot de straetroovery gemachtigd (Gesta Balduini Trevirens. archiepiscopi, apud Martene, IV, p. 102).

[p. 157]

 

Daer bi dunct ons alre best

 

Dat wise thant ane striden,

4140

Want sine laten niemanne liden,⁴¹⁴⁰

 

Noch bi dage, noch bi nachte:

 

Si rovent al met crachte;

 

Daer bi laetse ons alsoe bestaen,

 

Dat wise ontliven alle, of vaen,

4145

Ende die borch breken inden gront.

 

Alsoe verre, als dat sal wesen cont,

 

Sal men u mogentheit ontsien,

 

Ende voort ane voor u vlien,

 

Ende daer bi sal gestadich sijn

4150

Die vrede, tusschen Mase ende Rijn. ’

 

Die hertoge hadde corten raet⁴¹⁵¹

 

Om af te leggene ondaet,

 

Ende die strate te makene vri;

 

Ende antwerde: ‘ Wildi,

4155

Ghi heeren, Woeronc hebben af,

 

Ghi weet die antworde die ic gaf:

 

Bereit u, trect daer vore nu,

 

Ic ende die mine bliven bi u.

 

Wildi yeman daer vore deren,⁴¹⁵⁹

4160

Dat selen wi soe helpen weren,

 

Dat ghi u niet en dorvet ontsien

 

Dat wi yet van u vlien:

 

Dies derric my wel vermeten. ’

 

Aldus wert Woeronc beseten⁴¹⁶⁴

4165

Van den heeren, die daer wouden

 

Met crachte den lantvrede houden,

 

Bi des Romeschs conincs wille.

 

Die hertoge lach bi Coelne stille;

4140 Liden, voorbytrekken.

4151 Corten raet, kort beraed.

4159 Wildi, lees: wildu, wilde u.

4164 Beseten, dit is bezet, belegerd, en niet bezeten, gelyk Schoevaerdts dacht.

[p. 158]

 

Maer, doen hi hoorde van hen allen,

4170

Datsi voor Woeronc wouden vallen,

 

Doen brac hi op, al te hant,

 

(Die coene leeu van Brabant,)

 

Ende trecte vore, met hoegen moede,

 

Te Woeronc, dat hem quam te goede.

4175

Daer lach hi vore, seven nacht,

 

Allene met sire macht,

 

Eer sine hulperen quamen.

 

Alle de ghene, die dit vernamen,

 

Seiden, dat nie en wert gesien

4180

Soe groote condicheit ghescien,⁴¹⁸⁰

 

Alsmen mochte voor Woeronc scouwen,

 

Van den Rine toter Denouwen,

 

Ende wederom toter Geronden.⁴¹⁸³

 

Die hertoge dede, ter selver stonden,

4185

Daer bi breken enen toren,

 

Daer die riddere af te voren^4186-4187

 

Den proefst van Gulken dede lede.

 

Des ridders name es die Wrede,⁴¹⁸⁸

 

Dies dicke wel hadde verdient.

4190

Dus worden dies hertogen vrient

 

Met sire ghewout, daer te lande,

 

Ghewroken over hare viande,

 

Opden Rijn in elke side,

 

Met hoverde ende met nide.

4195

Doen dat wonder daer gesciede,

 

Dat die hertoge ende sijn liede

 

Voor Woeronc gelogeert lagen,

 

Sinde te vriende ende te magen

 

Die eertsbisscop, die groote heere,

4180 Condicheit, zaek die verdiend verkondigd te worden.

4183 Geronden, Gerunda, eene bekende rivier in Frankryk.

4186-4187 Wiens ridder te voren had leed gedaen aen den proost van Gulik.

4188 Vanden Damme: dies hi was die hiet die Wrede. Wrede, een duitsche familienaem.

[p. 159]

4200

Datsi hen bereidden seere,

 

Want daer ware int lant comen

 

Een walvisch, die hen soude vromen;⁴²⁰²

 

Want daer soude al dlant bi worden rike.

 

Hi ware soe verre binnen dike,

4205

Men mochter over worpen dat net;

 

Maer, hi ware groot ende vet,

 

Dat hine mochte verweldegen niet geheel,⁴²⁰⁷

 

Dat elc quame om sijn deel:⁴²⁰⁸

 

Want, dat ware al sijn ontsien,

4210

Dat hi met machte soude ontvlien,

 

En quamen si hem niet te tide.

 

Daer worden vele liede om blide,

 

Die hen bereidden derwaert,

 

Dien iammerlike berau die vaert,⁴²¹⁴

4215

Eer si van den walvissche scieden.

 

Aldus ontboet hi al den lieden⁴²¹⁶

 

Daer hi hulpe aen waende vinden.

 

Nochtan, dat hi dus dede sinden,⁴²¹⁸

 

Voer hi selve nacht ende dach,

4220

Soe dat hi selden stille lach,

 

Van borge te borge, voort ende weder,⁴²²¹

 

Al den Rijn op ende neder:

 

Al van Straesborch, hier ave,

 

En liet hi baenruts, noch grave,⁴²²⁴

4225

Noch seriant, hine brachte hem mere

 

Vanden walvissche, die comen were

 

Soe verre verseilt, in sijn lant,

 

Dat hi moeste bliven op dat sant;

4202 Vromen, baten, voordeelig wezen. Vergel. vs. 931.

4207 Zoo dat hy hem niet ten volle konde meester worden.

4208 Vanden Damme: Elc come ende nemer af sijn deel.

4214 Berau, voor berieu, berouwde.

4216 Al den lieden, Vanden Damme: sine lieden.

4218 Terwyl hy dus om hulpe zond.

4221 Van burcht tot burcht, heen en weder.

4224 Baenruts, baenrots, baron.

[p. 160]

 

Ende bat hen allen, dat si quamen,

4230

Ende haer deel daer ave namen;

 

Hine mochten allene niet verplegen.

 

Doen bereidden hem daer ieghen

 

Menich riddere, menich seriant,

 

Die den bisscop ute Overlant

4235

Na volgden, met bliden sinne,

 

Op den troest van ghewinne,

 

Dies si alle wel vergaten

 

Daer si den walvisch souden vaten;

 

Want, doen sine waenden ontginnen,

4240

Die hem doen niet en mochten ontrinnen

 

Bleven daer van hem verslonden,

 

Ochte gevaen, ten selven stonden,

 

Alse ghi namaels selt verstaen.

 

Nu hoort hoe sijt voort aen gaen.

4245

Die gaderinghe wert daer groot:⁴²⁴⁵

 

Si quamen alle die hi ontboot,⁴²⁴⁶

 

Die vorste van Coelne, van over al,

 

Want si hopeden, groot ende smal,

 

Te crighene dat ghewin.

4250

Si en dachten anders, meer no min,

 

Daer trecten toe die Limborcheeren,⁴²⁵¹

 

Van Luthsenborch die groote heeren,

 

Van Monyoye her Waelrave,

 

Van Gelre die mechtege grave,

4255

Torsse, ende te voete, met al den lieden,

 

Die hi mochte bidden, oft ontbieden:⁴²⁵⁶

4245 Gaderinghe. Als boven vs. 1225. Het woord had oudtyds eene meer bepaelde beteekenis dan vergadering in het algemeen; waerover zie de aenmerking van Diericx, Mémoires sur les lois des Gantois, I, bl. 6.

4246 Die hi ontboot, by Vanden Damme: doe hise ontboet. Het woord hi slaet op den volgenden regel, hi, de vorste van Coelne.

4251 Daer trecten toe, Vanden Damme: Daer quamen toe.

4256 Die hi mochte, beter by Velthem: diese mochten. Vanden Damme heeft hier: die si baden ende gherieden. Hi is wederom de vorste van Coelne, en niet de graef van Gelder.

[p. 161]

 

Dese gaderden bi Nuse algader.⁴²⁵⁷

 

Daer was haer geestelike vader,

 

Die bisscop, met menegen hoegen man,

4260

Die ic ghenoemen niet en can.

 

Daer lagen si, alse wijchgiere,

 

Op die Erfene (dats een riviere),

 

Met grooter hercracht, een wile.

 

Van daer trecten si op die mile⁴²⁶⁴

4265

Van Woeronc, daer die hertoge lach.

 

Doen vielt op enen saterdach,

 

Dat si ten hertoge souden keeren.

 

Doen woude die bisscop gode eeren

 

Vore, met sinen goeden werken,⁴²⁶⁹

4270

Ende voer te Bruenwilre ter kerken:⁴²⁷⁰

 

Daer sanc hi den heeren messe,

 

Ende na predecte hi ene lesse

 

Van goeden troeste, ende van rade.

 

Aldus begonste hi sijn predecade:

4275

‘ Hoort, ghi heeren overal,

 

Ons es heden groot geval,⁴²⁷⁶

 

Hier op desen dach bedaget;

 

Want dat wi lange hebben geiaget

 

Dat heeft ons God nu toe gewijst;

4280

Den walvisch, die ic hebbe geprijst,⁴²⁸⁰

 

Dat es die hertoge van Brabant,

 

Die ons es comen in die hant,

 

Met menegen hoogen man,

 

Die ons ontvlien niet en can,

4285

Wine moeten hebben sinen scat;⁴²⁸⁵

4257 Nuse, Nuis, by Velthem: Nusen, doch kwalyk.

4264 Op die mile, op een myl afstands. Woronc ene mile na, zeggen Velthem en Vanden Damme.

4269 Vore, vooraf.

4270 Bruenwilre. De rechte naem is Brauweiler, een abtdy der orde van den H. Benedictus, by Keulen. Histoire ecclés. d'Allemagne, 1, p. 284.

4276 Geval, geluk. Zie boven op vs. 971.

4280 Geprijst, buitgemaekt; want hy beschouwt den hertog als reeds in het net.

4285 Wine, of wy, zonder dat wy.

[p. 162]

 

Want si sijn nu in dat ghewat⁴²⁸⁶

 

Soe verre, dat si niet en mogen keeren.

 

Daerbi radic, dat ghi heeren

 

Haer goet, ende haer groote peert,

4290

Dat ghi lange hebt begheert,

 

Onder u deilt, met minnen;

 

Want en wille niet anders winnen

 

Dan ic den hertoge hebbe ghevaen. ’

 

Die Limborcheren antwerden saen:

4295

‘ Die hertoge moet emmer sterven!⁴²⁹⁵

 

Want hi woude ons geslechte onterven.

 

Al mochte hi al Brabant geven,⁴²⁹⁷

 

Hine mochte den dach niet verleven:⁴²⁹⁸

 

Van ghevancnesse swiget al stille! ’

4300

Die bisscop sprac: ‘ Doet uwen wille,

 

Ghi heeren, als ghi comt ten stride;

 

Ende bereit u, ende sijt blide;

 

Want die hertoge ende die sine

 

Die sijn onse, al sonder pine.

4305

Ware onser een ieghen hen drien,

 

Mochten si, si souden vlien;

 

Maer, neen si niet, het es te spade:⁴³⁰⁷

 

Si sijn nu in onse ghenade,

 

Des selen si seere mesnieten;⁴³⁰⁹

4310

Want met cluppele ende met spieten

 

Hebben wi gebueren, meer dan si.⁴³¹¹

 

Torsse hebben wi nochtan daer bi

 

xii^c helme meer dan si doen. ’

4286 Ghewat, wadde, ondiepte.

4295 By Velthem en Vanden Damme aldus:

Dattie hertoge moeste sterven,
Want hi wil onse geslachte onterven.

4297 Mochte hi, by de anderen: wildi.

4298 Vanden Damme, en Van Velthem: Sine lieten den dach niet leven.

4307 Neen si niet, 't zelfde als neen zy, of neen z', zoo als men onder anderen heden nog in Vlaenderen spreekt.

4309 Mesnieten, misgenieten, de negatie van genieten.

4311 Gebueren, boeren, wordende de u op zyn duitsch uitgeproken. Zie over dit woord de aenteekening op vs. 6244.

[p. 163]

 

Hier met gaf hi sijn pardoen,⁴³¹⁴

4315

Ende dede hen allen aflaet

 

Soe groot, van hare mesdaet,

 

Ochte daer yeman bleve doot,

 

Dat hi voere in Abrahams scoot.

 

Menich, die daer pardoen ontfinc,

4320

Eer die sonne onder ginc,

 

Leet hire om groot ongemac:

 

Hi hads bat thuus vol enen sac

 

Vercreghen, ieghen hantepas,⁴³²³

 

Vele beteren coep, dans daer was.

4325

Selve die bisscop, om die none,⁴³²⁵

 

Ontfinc daer, van sinen pardone,

 

Als wel recht was, sinen loen.

 

Doen gheint was dat sermoen,

 

Dede die bisscop inden ban

4330

Den hertoge, ende alle sine man,

 

Ende daer toe alle sijn hulperen.

 

Doen en sach men liede noit geberen

 

Soe blidelike, alsi daden alle

 

Van dies hertogen mesvalle,⁴³³⁴

4335

Ende vanden ghewinne, daer hen af

 

Die bisscop goeden troest gaf.

 

Doen dat gedaen was ende gesproken,

 

Was haer here sciere op gebroken,⁴³³⁸

 

Ende gewapent, out ende ionc,

4340

Ende trecten tote vore Woeronc,

 

Met grooter bliscap, sonder merren:

 

Beide op waghene ende op kerren

4314 Pardoen, absolutie.

4323 Hantepas, gereed geld. Versta: hy zou t'huis een' zak vol van aflaten tegen gereed geld veel beter koop hebben gehad, dan ze hem hier te staen kwamen. Vergelyk Bilderdyk's Geslachtlyst, II, bladz. 346. Zou deze persiflage niet verleer uit de pen des afschryvers dan uit die van Van Heelu gekomen zyn? Een priester toch, als hy, zal met geen aflaten den spot gedreven hebben.

4325 Om die none, omtrent den noen, middag.

4334 Mesvalle, by Velthem: ongevalle.

4338 Velthem: warense sciere op te broken (spoedig opgebroken).

[p. 164]

 

Loeden si een groot deel

 

Veteren, vingerline, ende seel,⁴³⁴⁴

4345

Daer si die ghene met wouden binden,

 

Die si voer Woeronc souden vinden.⁴³⁴⁶

 

Doen wert daer onderlinge

 

Om die gevangene groot gedinge,

 

Hoe daer af soude hebben core.⁴³⁴⁹

4350

Die vorste van Coelne trecte vore,

 

Met sire bataelgen al gescaert,

 

Houden bi sinen standaert,⁴³⁵²

 

Onverre van Woeronc, naest den Rine,

 

Alsoe mechtich in scine,

4355

Ochte men niet en mochte vellen⁴³⁵⁵

 

Met hercrachte. Soudic tellen

 

Hoe menich baenrots, hoe menich grave

 

Bi hem hilt, in quaems niet ave;⁴³⁵⁸

 

Daer bi latic dit nu varen.

4360

Nu hoort vander ander scaren:

 

Die Limborcheren, ende haer conroet,

 

Dat mechtich was ende groot,

 

Daer toe hoverdich ende fier,

 

Doen quamen na, soe wijchgier,

4365

Ghelijc oft al vor hen moeste vlien.

 

Dit was die ander scare van dien.

 

Die grave van Gelre quam getogen,

 

Te ors ende te voet, alsoe vermogen,

 

Na, metter derder scaren,

4370

Dat hi in scine mochte sijn gevaren

 

Met sinen volke, sonder vermiden,

4344 Vingerline, ringen, boeien. Zie Huydecoper op Stoke, I, bl. 501.

4346 Souden vinden, by Velthem: Selen vinden.

4349 Core, by Velthem: wire af soude hebben core, waer Vanden Damme nog by voegt: Dit duerde al den nacht dore. Het woord hoe is hier wie, gelyk wie voor hoe gebezigd werd in vs. 284, 3813; of liever, men leze: hoe si.

4352 Houden, namelyk trecte houden, ging zich houden.

4355 Men, men n', men hem.

4358 In quaems niet ave, ik 'n kwam er niet af, het zou te lang duren.

[p. 165]

 

Ieghen al sine viande striden.

 

Aldus hilden si ghescaert

 

In drie bataelgen, alsoe haert,⁴³⁷⁴

4375

Dat si toenden die ghelike,⁴³⁷⁵

 

Al waert ieghen dat Roemsche rike,

 

Dat sijt wel hadden gheweert;

 

Soe sterc warense gebattaelgeert.

 

Aldus hilden si op tfelt bereet.

4380

Nu hoort hoet metten hertoge steet.

 

Doen die hertoge hadde vernomen

 

Dat die viande souden comen,

 

(Overmits sine warders lieden,⁴³⁸³

 

Die dat wachten ende spieden,)⁴³⁸⁴

4385

Dat ierste, dat hi ane vinc

 

Des morgens, eer die dach op ginc,

 

Dede hi sine bosinen blasen.⁴³⁸⁷

 

Die priestere, die die messe lasen,

 

Waren bereet inder dageraet.

4390

Doen sochte menich man raet,

 

Doen te tide, ende sdaegs te voren,

 

Ochte haer lijf bleve verloren,⁴³⁹²

 

Hoe si die siele mochten berechten,

 

Datsi met Gode mochten plechten;⁴³⁹⁴

4395

Want,' daer en was noch clene noch groot

 

Van hen, hine dachte te bliven doot,

 

Ochte winnen sege, met eeren.

 

Knapen, ridderen, ende heeren

 

Daden daer als die vroede,

4400

Ende ontfingen, met oetmoede,

4374 Bataelgen, slagordeningen. Haert, hard, sterk.

4375 Zoo dat zy zich derwyze vertoonden dat, al ware het, enz.

4383 Warders lieden, wachtlieden, van waren, bewaren; doch wellicht is lieden hier het praeteritum yan lien, bekend maken.

4384 Die dat bewaekten en bespiedden.

4387 Bosinen, bazuinen; het lat. buccina.

4392 Of het misschien gebeurde dat zy er het leven by lieten.

4394 Plechten, omgaen, namelyk zoo, dat de ziel Gods aenschyn mocht genieten. Het woord gold ook voor verbinden. Vergel. vs. 4128.

[p. 166]

 

Al meest als kerstene liede,

 

Dat hoege sacrament, met niede.⁴⁴⁰²

 

Daer ghewaerlike es binnen⁴⁴⁰³

 

Den heere, daer ane steet tverwinnen.⁴⁴⁰⁴

4405

Daer met wouden si hen bereiden,

 

Om dat si, alse coenlike, souden beiden⁴⁴⁰⁶

 

Der viande, of si souden riden

 

Om dat heilige graf striden,

 

Metten cruce op Sarrasine;

4410

Want alsoe salich es die pine

 

Roefhuse te brekene af,

 

Alse te striden om theilege graf.

 

Aldus was al haer meyninge,

 

Ende haer sake, in allen dingen,

4415

Rechte orberlijc, ende goet:

 

Daer bi gaf hen God den spoet;⁴⁴¹⁶

 

Want Judas Machabeus seegt

 

Dat aen die menige niet en leegt

 

Die verwinnesse van den stride:

4420

Het steet aen Gode, in allen tide.

 

Dat bekinden daer wale

 

Die Brabantre altemale,

 

Dat al steet aen Gods gebode:

 

Daer bi bevalen si Gode

4425

Met goeder herten al haer sake;

 

Want, hadde die hertoge met ghemake

 

Sijn recht moghen vercrighen,

 

Noch om bernen noch om wigen

 

En ware hi op den Rijn comen;

4530

Maer, want hem wert sijn goet genomen

 

Met crachte, te sinen onwerden,⁴⁴³¹

4402 Met niede, met gretigheid, cum fervore animi (van nien, prikkelen, steken).

4403 Ghewaerlike, waerlyk.

4404 Den heere, voor de heere, emphaticè.

4406 Beiden der viande, de vyander afwachten, in 't enkelvoud: des vyands beiden

4416 Spoet, voorspoed, geluk.

4431 Onwerden, smaed, minachting.

[p. 167]

 

Wouden sijt winnen metten swerde,^4432-4433

 

Eer sijt achter wouden laten.

 

Nu hoort, hoe si ten wige hen saten.

4435

Doen ute waren die messen bracht⁴⁴³⁵

 

Ende der sielen orber ghewracht

 

Doen dede die hertoge met staden⁴⁴³⁷

 

Sijn heer op breken, ende laden,⁴⁴³⁸

 

Ende deedse over dwater varen

4440

Op tfelt, daer gelogeert waren

 

Die vanden Berge, ende die Coelneren;

 

Want, dat was al sijn begheren

 

Alst viele dat men souden striden

 

Dat hi voer hen woude liden,

4445

Ende te vorst den strijt bestaen;⁴⁴⁴⁵

 

Daer bi waert al gedaen^4446-4447

 

Dat hi sijn heer dede over comen

 

Doen hare plaetse was ghenomen,

 

Eer si waren al ghelogeert,

4450

Soe wert haestelike ghecrieert.

 

‘ Wapent u! wapent u! ghi heeren!

 

Die viande selen tote ons keeren;

 

Si comen herwert al gescaert. ’

 

Alsoe sciere als dit gesproken waert,

4455

Doen dede die hertoge van Brabant

 

Sine bosinen blasen thant.

 

Doen wapende hem al dat here,

 

Als te trekene te ghewere.

 

Die hertoge was cortelinge

4460

Bereet, ende dede een ors bringen.

 

Ende daer toe twee orsse bereiden,

4432-4433 Alvorens daer van af te zien wilden zy 't met den zwaerde verdienen (winnen. Zie Kil. op dit woord).

4435 Toen de missen waren uitgebracht, geeindigd waren.

4437 Met staden, met staei, langzamerhand.

4438 Laden, opladen, oppakken.

4445 Te vorst, het voorst, vooraen.

4446-4447 Daerom alleen deed hy zyn heir over komen.

[p. 168]

 

Die hi voor hem dede leiden,

 

Overdect met covertueren,⁴⁴⁶³

 

Ende sine baniere daer bi vueren

4465

Ontploken, als ten striden bereet.

 

Doen die hertoge daer bescreet

 

Sijn ors, en sachmen nye dier⁴⁴⁶⁷

 

In scine soe wijchgier,

 

Noch ten striden wert ghelaten

4470

Soe coenlike utermaten,

 

Alse die hertoge doen gheliet.

 

Sine lieden en merden niet;

 

Want si waren bereet sciere,

 

Ende volgeden na sine baniere

4475

Int velt, daer sise sagen houden,

 

Alse die ghene die bliven wouden

 

Bi hem, levende ende doot.

 

Vore dies hertogen conroot

 

En hilt banieren en ghene

4480

Van sinen tekene meer dan ene:⁴⁴⁸⁰

 

Daer was sijn lichame altoes bi:

 

Daer die baniere voer, daer was hi

 

Toten inde, van dat began.⁴⁴⁸³

 

Al dat die hertoge hadde an,

4485

Wapenroc, helm, ende britsieren,⁴⁴⁸⁵

4463 Covertueren, fransch couvertures.

4467 Nye dier, nimmer desgelyken.

4480 Tekene, wapenteekens. Versta: voor 's hertogs bende was er slechts ééne wapenbanier van den vorst.

4483 Dat began, dat 't 'begon, dat de slag aenving.

4485 Britsieren. Het fransche brassières, borstrok? of brassarts? Misschien noch het eene noch het andere, kunnende men het woord door bridse verklaren, oudtyds broek (waervan het engelsche breeches). In den roman van Walewein leest men ook:

Die wapinrocke van sindnle
Scuerde men, ende die britsieren.

waeruit volgt, dat de britsier van eene scheurbare stof moest gemaekt zyn. Wy kunnen dus met De Rouck niet instemmen, wanneer hy zegt, in den Konstwoordenlyst achter zynen Nederlandschen herault (bladzyde 38, verbo manteau): Britsieren schynen te wesen twee plaetkens, die sy droeghen aen hare schouderen, gearmorieert met hunne wapenen. Ziet den zeghel van hertoch Jan, de anno 1289, in Trophées de Brabant, tom. I, Preuves, pag. 122. Vergelyk vs. 6616 en 7287 hierachter.

[p. 169]

 

Dat hadde al teken van sire banieren,

 

Alst te rechte hebben soude,

 

Van sabele, metten leeuwe van goude;

 

Dit teeken voerde hi al geheel:

4490

Sijn broeder daer op dat palesteel,⁴⁴⁹⁰

 

Ende die bare sijn oem bastaert.⁴⁴⁹¹

 

Anders en was daer, in die vaert,

 

Nieman die des ghelike droech.

 

Daer bi was die hertoge genoech

4495

Kinlike hen allen, diene sochten;

 

Want sine seker vinden mochten;

 

Want, hi ware liever bleven doot

 

Dan hi gedragen hadde door noot

 

Vremde wapene, daer menne binnen

4500

Niet en hadde mogen kinnen,

 

Ochte yemanne doen sine wapene dragen,⁴⁵⁰¹

 

Dien men, daer mede hadde verslagen:

 

Soe stout was hi, ende soe fier.

 

Aldus hilden si wijchgier,

4505

Tote dat die strijt gheint waert.

 

Nu hoort, hoe si sijn gescaert,

 

Metten hertoge, in sine side:

 

Die vorste battaelge hadde daer ten stride

 

Die hertoge, ende die Brabantsoene.

4510

Dit sijn die banieren ende die baroene,

 

Die met hem in sine scare bleven:

 

Sijns selfs broeder, ende sijn twee neven

 

Van Simpoel, die doen tien tide

 

Hen niet en vermoedden vanden stride:

4490 Sijn broeder (voerde)...Palesteel, een soort van Lambel, in 't oud fransch Palleteaulx, waervan in den Roman de la Rose, vs. 213:

Cotte avoit vieille et desrompue
Mais plaine étoit de palleteaulx,

Welke regels door Hein van Aken, volgens myn H.S. vs. 217, aldus vertaeld zyn:

Enen roc.....

.....die te meneger stat

Was geboet met houden doken.

4491 Bare. Zie op vs. 2440.

4501 Of dat hy iemand anders zyne wapens (oorlogsgewaed) zoude hebben doen dragen.

[p. 170]

4515

Si waren ten parlemente comen,

 

Dat te Tricht wert ghenomen,⁴⁵¹⁶

 

Daer bi hadden si cume hen tienen⁴⁵¹⁷

 

Die hen met wapenen mochten dienen,

 

Van haren lande, met hen doe;

4520

Maer die hertoge setter toe,

 

Om hen te hulpen ende te hoeden,

 

Enen vromen ridder ende enen vroeden,

 

Die here was, alsict versta,

 

Van Liedekerke ende van Breda:⁴⁵²⁴

4525

Bi hem hilden, in ene rie,

 

Vromege banrotse drie,

 

Van Antonse, van Scors, van Berlaer,⁴⁵²⁷

 

Die met hem waren alle daer.

 

Daer bi hilt, om die selve sake,

4530

Dies baelius baniere van Geldenaken:⁴⁵³⁰

 

Dese hadde die hertoge al gegeven

 

Te behoedene sine twee neven;

 

Want si alsoe van lande scieden

 

Datsi van ridderen ende van lieden

4535

Onversien daer comen waren.

 

Daer hilden, inder selver scaren,

 

Diere men te rechte sal vermanen,

 

Die grave Godevaert van Vianen,⁴⁵³⁸

 

Van Mechelen her Berthout,

4516 Te Tricht. Dit bevestigt hetgene wy op vs. 3963 van eene samenkomst der Brabandsche party te Maestricht hebben bygebracht.

4517 Cume hen tienen, naeuwlyks hun tien, naeuwlyks tien in getal.

4524 Liedekerke. Raes van Gavre, heer van Liedekerke, wien Breda was toegekomen by eenen brief van het jaer 1287. Zie Van Goor, Beschr. van Breda, bl. 19 en 427; Butkens, II, pag. 80, en Miraeus, Dipl., I, pag. 440.

4527 Antonse, Scors, Berlaer. De eerstgenoemde was Wouter van Antoing, heer van Berlonne. Zie Vinchant, Annales de Haynaut, bl. 222. Zyn naem werd in 't latyn Autun geschreven (Chronica Gisleberti, pag. 139). De tweede, Scors, hiet Jan van Gavre, heer van Schorisse, in Vlaenderen (fransen Escornaix). Vergelyk vs. 7645, en ĽEspinoy, De la Noblesse de Flandres, pag. 353. Wegens Berlaer, zie op vs 2135.

4530 De banier des baljuws van Geldenaken (Jodoigne).

4538 Vianen. Butkens (I, pag. 313) noemt hem Godefroid, comte de Vianden, sire de Grimbergen, doch in het Supplément aux Trophées (I, pag. 159) heet hy sire de Perweys, schoon toch dezelfde. Vergelyk Miraeus, I, pag. 307, 441; L'Espinoy, De la Noblesse de Flandre, pag. 110.

[p. 171]

4540

Van Diest, van Cuyct twee helde stout;

 

Assche, Ercle, Hoesdinne,⁴⁵⁴¹

 

Die waren daer mede inne;

 

Waelhem, Waelcort, Rotselaer,⁴⁵⁴³

 

Dese hadden alle banieren daer;

4545

Daer toe si twee van Wesemale:

 

Dit sijn die baenrotse altemale.

 

Die proefst van Nivele was daer mede,⁴⁵⁴⁷

 

Die daer oec als baenrots dede;

 

Want hi hilt leen ende lant,

4550

Daer hi af baniere bant,⁴⁵⁵⁰

 

Alse heere ende alse vrie.

 

Daer waren, sonder alle die,

 

Banieren meer nochtan:

 

Van Bruessele die amman,

4555

Ende die daer sijn in sine stede;

 

Van Antwerpen die scouthede,

 

Ende die meyer van Thienen:

 

Van den ambachte, daer si af dienen,

 

Dede elc ene baniere binden.

4560

Daer daden oec twee heren sinden,

 

Van Adegheem ende van Gaesbeke,⁴⁵⁶¹

4541 Assche, Ercle. Over Assche, zynde Robert van Assche, zie Butkens, II, pag. 154, en Supplément, I, pag. 158; en over Ercle, namelyk Jan Van Arkel, Halma, Tooneel der vereenigde Nederl., I, bl. 75; Van Leeuwen, Batavia illustrata, bl. 348; Kok, Vaderl. woordenb., IV, bl. 1238, enz.

4543 Waelcort. Dirk Van Walcourt en Vander Aa, zie Butkens, II, pag. 110; Donghelberghe, Praelium Woeringanum, pag. 114, en De Reiffenberg, Supplément ȧ l'Art de vérifier les dates, pag. 15 en volgende.

4547 Die proefst van Nivele, namelyk Gerard van Leuven. Butkens, I, pag. 313 en 606.

4550 Baniere bant. Wegens het banier binden leze men Huydecoper op Stoke, III, bl. 323.

4561 Adegheem, of Adengheem, of Edingen, nederduitsche namen van Enghien. De hierbedoelde ridder was vermoedelyk Wouter van Enghien. Butkens, II, pag. 119; Vinchant, Annales de Haynaut, pag. 239, en Hossart, Histoire de Hainaut, II, pag. 29. Men vindt eenen brief van hem hy S^t-Genois, Monumens anciens, I, p. 772. Wegens Gaesbeke hebben wy op vs. 150 aenwyzing gedaen.

[p. 172]

 

Want haers selfs was daer breke,⁴⁵⁶²

 

Hare man ende hare banieren.

 

Mi dochte, na mijn viseren,

4565

Dat diere banieren niet meer en was,⁴⁵⁶⁵

 

Sonder Wittham ende Mulrepas:

 

Waer die hilden, ende hoe si daden,

 

Dat sal ic seggen, na, met staden,

 

Te diere stat daert bat ghevelt.⁴⁵⁶⁹

4570

Dese heren, die hier sijn ghetelt,

 

Dit was die scare die vore steet.

 

Die ander scare, die daer na reet,

 

Die daden dese heeren maken:

 

Die grave van Loen, die proefst van Aken,⁴⁵⁷⁴

4575

Rifersceis, Wildenberge, Geraert⁴⁵⁷⁵

 

Van Gulke, ende her Sceivaert,

 

Die drossate van Gulke, ende her Jan

 

Van Betbuer, ende her Herman

 

Van Toneborch, ende her Gerlach⁴⁵⁷⁹

4580

Van Dolendorp. Ende men sach⁴⁵⁸⁰

4562 Breke, gebrek, ontstentenis. De heeren zelve kwamen er niet.

4565 Dat er geen meerder banieren waren, behalve ook nog (sonder), enz.

4569 Ter plaetse waer 't beter van pas komt (gevalt).

4574 Loen, Arnoud, graef van Loon (Borchloon, Loz). Mantelius, Hist. Lossensis, lib. VIII. Die proefst van Aken, namelyk Walrave van Gulik, als hoven vs. 3733 en 3798. Vergelyk Nyroff, Gedenkw. van Gelderl., oorkonden, bl. 35.

4575 Rifersceis, by Velthem-Lelong: Rinersteit, en by Vanden Damme: Rinersceit. Het moet zyn Reifferscheid, namelyk Frederik van Reifferscheid, wiens zoon, Jan van Betbuer, hieronden op vs. 4578 ook opgenoemd, voorkomt onder den naem van Joannes-Dominus de Reifferscheid, miles, in eenen verhefbrief van zyne heerlykheid Betbuer, aen Jan den II, hertog van Braband, gegeven op St. Bartholomeus dag 1295, te vinden in het Cartularium B, ter rekenkamer van Braband, fol. 14 verso. Zie ook Imhof, Notitia, pag. 633; Butkens, II, pag. 334, en De Reiffenberg, Archives, tome VI, pag. 205.
Wildenberge. Het wapen dezer familie komt voor by Hemricourt, pag. 54, en de naem by Nyroff, Gedenkwaerdigheden van Gelderland, oorkonden, bl. 49. Zie ook De Reiffenberg, Archives, VI, pag. 188 et 189, en Kremers Akademische beiträge, I, Urkunden, bl. 9.
Gerart van Gulke (Gulick), wordt door Butkens (I, pag. 313 en 567) genoemd Gerard de Juliers, sire de Castre. Hy borgde voor Reinoud in eenen brief van het jaer 1290, by St-Genois,I, bl. 790.

4579 Toneborch. Hy wordt opgenoemd in het diploma van den 13 mei 1288 hierachter, en by Kremer, III, Urkunden, bl. 185.

4580 Dolendorp, d.i. Dollendorf, eene plaets by Blankenheim, in het Westfaelsche. Hy gaf aen onzen Hertog eenen kwytbrief van 40 mark keulsch, feria sexta proxima post servatii, 1290 (Cartularium B.}, en men vindt van hem ook eenen brief, van het jaer 1292, by St-Genois, I, bl. 804. Zie ook Kremer, Akademische beyträge, III, Urkunden, bl. 182.

[p. 173]

 

Daer houden heeren ute Overlant,

 

Daer die hertoge ane vant

 

Beide hulpe ende trouwe,

 

Van Grifensteine, van Wilnouwe,⁴⁵⁸⁴

4585

Van Verrenborch her Robbrecht;⁴⁵⁸⁵

 

Dese waren in dander scare slecht.⁴⁵⁸⁶

 

Daer was oec van Dolheen⁴⁵⁸⁷

 

Met ere banieren die casteleen:

 

Niet en weet ic, over waer,

4590

In wat battaelgen hi was daer:

 

Al sagict, my en gedinckes niet;

 

Maer ic wane dat hi niet en sciet

 

Van der Brabantre scare.

 

Achter dien hertoge, openbare,

4595

Lilden daer, met coenen ghelate,⁴⁵⁹⁵

 

Nederwert over die strate,

 

Torsse ende te voet, biden Rine,

 

Die grave vanden Berge, ende die sine;

 

Die stat van Coelne niet geheel,

4600

Maer der Coelneren een groot deel,

 

Hilden daer neder ghescaert

 

Onder haren standaert:

 

Coene ghelaet toenden si.

 

Daer hilden dese heeren bi:

4605

Vanden Berge des graven broeder,

4584 Grifensteine.....Wilnouwe. Vergel. vs. 3228 en 3229.

4585 Verrenborch. Hy wordt Robertus primogenitus comitis de Vernenborch genoemd in eene charter van 1288, feria sexta ante ramos palmarum, in het meermaels aengehaelde Cartularium B, fol. 95 verso. Virnemburg ligt by de stad Bonn. Vergel. Bondam, Charterb., bl. 384, en Kremer, III, Urkunden, bl. 150.

4586 Slecht, d.i. ik zeg het u slecht weg, eenvoudelyk. Zie vs. 1492.

4587 Dolheen, voor Dalheem, om het rym. De kastelein van Dalhem hebben wy boven leeren kennen op vs. 1827. Zie ook De Reiffenberg, Supp. à l'Art de vérifier les dates, pag. 21 en volgende.

4595 Lilden, lees: hilden, hielden.

[p. 174]

 

Beide van vader ende van moeder,

 

Daer toe dese graven alle viere,

 

(Ende onder sine baniere⁴⁶⁰⁸

 

Met stouten lieden, ende met starken,)

4610

Van Ketelborch, ende vander Marken,⁴⁶¹⁰

 

Van Waldegge, ende van Segenage.⁴⁶¹¹

 

Dat ic deser heeren gewage,

 

Die daer metten hertoge quamen

 

In sire hulpen, met namen,

4615

Daerbi salic openbaren

 

Die ghene die ieghen hem waren;

 

Want alle, die hier niet en sijn getelt,

 

Die waren in dander side gheselt,⁴⁶¹⁸

 

Aenden bisscop ende aen die sine.

4620

Vander Moeselen toten Rine

 

Op ende neder, in elke side,

 

Ende daer toe verre ende wide

 

Ute Overlant, ende ute Westvalen,

 

Alsoe verre alse sise mochten halen,

4625

Ochte met beden of met gichten

 

Sach mense daer met hem plichten,

 

Met hen varen, al ghemene,

 

Sonder den grave van Cleve allene,

 

Ende sonder die hier ghenoemet sijn,

4630

Die woenen tusschen Mase ende Rijn:

4608 Ende onder, waerschynlyk te lezen: elc onder.

4610 Ketelborch, by Vanden Damme: Tigelborch, doch goed by Velthem: Tekelborch. Zie Kremer, Akad. Beyträge, III, Urkunden, bl. 150; Imhof, Notitia, pag. 582, en Chron. comitis de Marka, apud Meibom., III, pag. 393. Men leest ook den naem by Butkens, I, pag. 167.
Vander Marken. Zie boven op vs. 4110.

4611 Waldegge, by Velthem Waldeegen. Eigenlyk Waldeck, een familienaem, waerover zie almede Imhof, pag. 466, en Kremer Akademische beyträge, III, Urkunden, bladz. 150.
Segenage, Segenhage, de nederduitsche naem van Ziegenhayn, een graefschap in Hessen. By Imhof, pag. 239.

4618 Gheselt, samengespannen. Zelt is in het hoogduitsch nog een gespannen doek of tent; en misschien dat zeltende Pferd en zelten einen Pferd, waeromtrent Scherzius geene duidelyke verklaring geeft (Gloss. II, pag. 2092) niet anders beduiden dan een span- of trek-paerd (in tegenoverstelling van een rypaard) en een paerd inspannen. Zie Bilderdyk's Geslachtl., op het woord gezel.

[p. 175]

 

Al van Loren her neder,⁴⁶³¹

 

Tote Vrieslant, waren si weder

 

Dien hertoge, in dander side

 

Alle vergadert daer ten stride;

4635

Daerom en mochte men niet sciere

 

Vertellen hoe menege baniere

 

Dat met hem was, of hoe menich here.

 

Daer bi eest goet dat ic keere

 

Op die yeeste, daer icse liet;

4640

Want seidic hoe elc heere hiet

 

Met namen, het soude te seere verlingen:

 

Daerom willic vanden dingen

 

Cortelike die waerheit leeren;

 

Maer nieman en sal verkeeren⁴⁶⁴⁴

4645

Dat ic, dat in den strijt

 

Daer gheviel te ere tijt,^4646-4647

 

Tallen staden ende tallen inden,

 

Tenen male niet en can ontbinden;

 

Want menege aventure

4650

Gheviel daer, op een ure,

 

Die men onder ene tale⁴⁶⁵¹

 

Niet en can tellen altemale;

 

Daerom soe moetic dichten

 

Salic van allen wel berechten,

4655

Dat een vore, ende dander na,

 

Na dat ic sach ende versta;

 

Want, dat ic niet en hebbe gesien

 

Soe hebbic emmer van dien

 

Seker kinnesse, ende weten;

4660

Des derric mij wel vermeten^4660-4661

4631 Loren, Lorreinen.

4644 Verkeeren, verkeerdelyk opnemen, kwalyk nemen.

4646-4647 Wat daer gelyktydig op verschillende plaetsen voorviel.

4651 Tale, telling, vertelling, bet engelsche tale.

4660-4661 Des derric, enz. Ik derf my wel vermeten te zeggen dat ik niet meer zal kenbaer maken dan het geen ik met zekerheid weet.

[p. 176]

 

Dat ic niet en sal openbaren.⁴⁶⁶¹

 

Nu keeric op die drie scaren,

 

Die daer hadde elke partye,

 

Drie ghescaert ieghen drie,

4665

Rechte alsoe gheordineert

 

Als ghi nu hoort gheviseert.⁴⁶⁶⁶

 

Daer die hertoge Jan^4667-4671

 

Van Brabant hadde nochtan

 

Sine menege ende sijn getal

4670

Van sinen lieden cleine ende smal,

 

Ieghen dat was in dander side;

 

Nochtan was hi van herten blide,

 

Dat hi was soe verre getogen,

 

Dat hi soude die ghene mogen

4675

Ieghen hem sien op tfelt,

 

Die met crachte ende met gewelt

 

Roefhuse ende roef stichten,

 

Ende hem daer toe sijn goet ontcrichten,

 

Dat hi met crachte hadde vercreghen.⁴⁶⁷⁹

4680

Die hertoge reet hen coenlike ieghen,

 

Verre van Woeronc, daer hi lach

 

Alsoe sciere als hise comen sach,

 

Sine viande, ieghen hem te stride,

 

Doen dede hem, in elke side,

4685

Menich man ridder maken;⁴⁶⁸⁵

 

Maer, doent daer soude ten stride naken,

4661 Dat ic niet, lees: dat ic niet meer.

4666 Gheviseert, voorgesteld, als iets dat de schryver met overleg verhaelt. Vergel. vs. 175.

4667-4671 Versta: intusschen had hertog Jan, tegen al wat in de andere zyde was, slechts een klein getal van mannen over te stellen. In vs. 4667 schynt een woord te ontbreken, ten ware men daer met hadde van den volgenden regel wilde verbinden, en dat er dus zou moeten gelezen worden: daer hadde, waer voor men ook schreef het hadde. Zie Huyd. op Stoke, II, bl. 8.

4679 Met crachte. Dit is bezyden de waerheid. Ik denk dat hier wederom een verzinning van den afschryver heeft plaets gehad, en dat Van Heelu schreef: met rechte.

4685 Ridder maken. Alle de nieuw geslagene ridders worden hy Donghelberghe en Schoevaerdts te dezer plaets opgenoemd, en niet (gelyk Heelu doet), na het eindigen van den slag. Vgl. Jurisprudentia heroica, pag. 392.

[p. 177]

 

Sloegen nochtan ute vore⁴⁶⁸⁷

 

Bruedere, riddere, commendore,⁴⁶⁸⁸

 

Die vander dietscher ordenen waren,

4690

Ende voeren in elke ten scaren,

 

Beide om vrede ende om soene,

 

Als hen wel behoort te doene;

 

Maer om vrede ende om tparlement

 

Ende achte men daer niet een twint;

4695

Want daer dachte elc metten swerde

 

Te voldoene des anders hoverde,

 

Eer si vanden velde scieden.

 

Die hertoge sprac toe sinen lieden⁴⁶⁹⁸

 

Ende gaf hen troest ten stride waert,

4700

Ende seide: ‘ Na den coenen aert⁴⁷⁰⁰

 

Van uwen vordren seldi dinken,

 

Die men nie en sach winken,⁴⁷⁰²

 

Noch van haren heere vlien!

 

Wildi nu daer na tien,⁴⁷⁰⁴

4705

Soe sal ons grote eere gevallen.

 

Ic belove my van u allen,

 

Dat ghi my dicke hebt wel gedient,⁴⁷⁰⁷

 

Ghi heeren, ende lieve vrient;⁴⁷⁰⁸

 

Maer nu gheet ierst ane die noot;

4710

Want ic dincke hier te bliven doot,

 

Of ic sal tfelt met eeren winnen;

 

Want, dat moete God bekinnen,

 

Dat ic quam in dese saken,

 

Dat ic lantvrede woude maken;⁴⁷¹⁴

4715

Daer bi sal ons God bewaren.

4687 Ute vore, voor uit.

4688 Commendore, commandeurs.

4698 Toe sinen lieden, zynen lieden toe, en niet tot zyne lieden.

4700 Ende seide. Deze fraeie aenspraek van den hertog is door Lipsius meer bedorven dan verbeterd, in zyn Lovanium, pag. 64.

4702 Winken, wenken, wanken, wyken.

4704 Tien, in 't vlaemsch betyen, doen.

4707 Dat, om dat.

4708 Vrient, vrienden.

4714 Dat ic, versta: om dat ic.

[p. 178]

 

Ic sal selve te vorst varen,

 

Want ic ben bat dan ghi

 

Ghemonteert, blijft bi my,

 

Beide arme ende rike,

4720

Soe vaste ende soe vromelike,

 

Dat my, van achter noch van besiden,

 

Nieman en moge toeriden.

 

Die ons van vore willen deren,

 

Die salic alsoe verweren

4725

Dat ons sal eere daer af gescien.

 

Siedi my gaen in hant, of vlien,⁴⁷²⁶

 

Ic wille dat ghi my selve verslaet! ’

 

Sijn woort ende sijn coene ghelaet⁴⁷²⁸

 

Makede menegen daer soe stout⁴⁷²⁹

4730

Ende ten wige wert soe bout,⁴⁷³⁰

 

Dat hen dochte, eer sijs begonnen,

 

Dat die sege ware ghewonnen;

 

Want alle, die sijn gelaet merken,

 

Vercoenden daer bi, ende sterken:

4735

Soe coenlike sach memie ghelaten,

 

Ende soe wel ten wige saten!

 

Want hi toende eens leeus moet.

 

Daer bi was ridderlijc ende goet

 

Ten stride wert al sine maniere.

4740

Biden riddere, die sijn baniere

 

Ghegeven was in die hant,

 

Hilt, in elke side, een seriant,

 

Die daer toe geset waren

 

Datsi daer souden bewaren

4745

Die baniere, ochte si onderquame.⁴⁷⁴⁵

4726 In hant, in 's vyands macht, in zyn handen. Vgl. Grimm's Rechtsaltert., bladz. 447.

4728 Ghelaet; beter dan by Van Velthem, die hier daet schreef.

4729 Velthem: maket de sine iede wel stout.

4730 Bout, bold, bald, stout, andax, waervan de naem Baldwin. Ook beteekend het woord vaerdig, spoedig. Clignett, Bydragen, bl. 59.

4745 Ochte si onderquame, indien de zelve viel, naer omlaeg kwam.

[p. 179]

 

Ie geswige van haren name

 

Tote na dat ghevelt die stade;⁴⁷⁴⁷

 

Want des hertoghen dade,

 

Moetic vore maken cont.

4750

Eer men daer den strijt bestont

 

Beval die hertoge in hoeden⁴⁷⁵¹

 

Tween vromen ridderen, ende tween goeden,

 

Op trouwe sinen lichame:

 

Her Wouter hiet des eens name;⁴⁷⁵⁴

4755

Van Warfengeis was hi geboren:⁴⁷⁵⁵

 

Tote hem wert ghecoren⁴⁷⁵⁶

 

Van Wesemale die bastaert.

 

Van hen tween woude sijn bewaert

 

Die hertoge daer ten stride.

4760

Dese hilden bi hem, in elke side;

 

Maer hine liet riddere noch seriant

 

Aen sinen breidel slaen die hant,

 

Noch hine liet nieman voor hem riden.

 

Si hielden stille in beiden siden

4765

Een stuc, eer si vergaderen wouden.⁴⁷⁶⁵

 

Die hertoge was varen houden⁴⁷⁶⁶

 

Op een hogede, voer een broec.⁴⁷⁶⁷

 

Sine vianden trecten in enen hoec

 

Tusschen twee straten, die daer lagen,

4770

Soe dat die ghene moesten wagen

 

Die vore ten anderen souden riden;

 

Want si moesten grachte liden;

4747 Vergelyk vs. 4569.

4751 In hoeden, in hoede, in bescherming. Dit slaet op sinen lichame, twee regels lager.

4754 Heit des eens name: wy zouden thans zeggen hiet hy, en geenzins hiet zyn naem, niet wetende dat heeten of heiten oudtyds spreken, en in zekeren zin gebieden, te verstaen gaf; zynde afgeleid van cheden, anders cheten, quedan of quaden, dicere.

4755 Warfengeis, by Velthem: Wartengys. De hier bedoelde ridder was Wouter van Warfusé, heer van Momale, door Hemricourt, pag. 11. ly bon Waufflars de Momale genoemd.

4756 Tote hem, d.i. benevens hem.

4765 Een stuc, een poos. Vergel. vs. 293.

4766 Varen houden, zich gaen houden, zich gaenplaetsen.

4767 Hogede, hoogte.

[p. 180]

 

Maer dat en wiste die hertoge niet

 

Ende vragede dicke: ‘ Wats hen geschiet?

4775

Ochte wat mach hen nu werren,⁴⁷⁷⁵

 

Datsi soe lange merren?

 

Dat velt es effene ende wijt:

 

En comense niet, sueke wi den strijt! ’

 

Den hertoge wert geantwert weder:

4780

‘ Hets hier hoege, ende daer neder,⁴⁷⁸⁰

 

Heere, wi houden bider straten;

 

Het scijnt dat sijt daerom laten;

 

Die strate heeft grachte in beiden siden;

 

Hier en mach nieman ten anderen riden

4785

Daer en si ane vordeel seere;⁴⁷⁸⁵

 

Want ane vergaderen liggen keere,⁴⁷⁸⁶

 

Daer bi tien si ten Rine waert. ’

 

Die grave hilt ghescaert,⁴⁷⁸⁸

 

Vanden Berge, ende die Coelneren;

4790

Want op hen woude die bisscop keren;

 

Want hi was den Rine te naesten.

 

Doen men dat sach quam met haesten

 

Een riddere toe gheslagen thant,

 

Toten hertoge van Brabant,

4795

Ende sprac: ‘ Her hertoge, heere,

 

U bidden ende begheren seere

 

Die vanden Berge, ende die Coelneren

 

Ende die bi hen sijn, al die heeren,

 

Dat ghi hen naket ende staet bi.

4800

Die viande toenen dat si

4775 Werren, verwarren, bekommeren, turbare; of misschien weren, tegenhouden.

4780 Hets hier hoege, enz. Hier voor leest men by Velthem:

Met is hier hoge ende neder,

Ende daer sijn tusschen gracht ende straten:

Het schijnt dat sijt daerom laten.

4785 Of daer zy groot voordeel aen vast.

4786 Keere, omwegen. Om samen te treffen zou er eene omkeering der gelederen moeten kunnen plaets hebben.

4788 Hilt ghescaert; lees: hilt hem ghescaert. De graef Vanden Berge hielt zich geschaerd by de Keulenaers.

[p. 181]

 

Tiersten tote hen selen slaen.

 

Si vreesen datsi ondergaen,

 

Eest dat ghi bi hen niet en sijt;

 

Daer bi naket hen! hets tijt,

4805

Eer si comen in die noot. ’

 

Die grave van Verenborch reet bloot.

 

Ende was versienre vanden stride

 

In des hertoghen side:

 

Die riet den hertoge doen dat⁴⁸⁰⁹

4810

Dat hi bleve houdende op die stat,

 

Ende die viande voort liete riden,

 

Ende, alsi die strate souden liden,

 

Ende voor trecken die grachte

 

Dat hi tote hen sloege met crachte;

4815

Want si moesten hare scaren

 

Breken alle, int overvaren:

 

Quame hi dan op hen geheel,

 

Daer lage ane sijn voordeel.

 

Die hertoge, die die eewe

4820

Ende die nature hadde van den leeuwe,

 

Broec, straten ende grave

 

Ende al daer quam besculnesse ave⁴⁸²²

 

Dat was hem al ontweert,

 

Sonder platen, helme ende sweert;

4825

Daer met woude hi hem verweren,

 

Ende sprac, sonder ververen:

 

‘ Dat en wille God nemmermeer geven,⁴⁸²⁷

 

Dat wi, om sterven noch om leven,

 

Houden voor grachte, oft vor straten,

4830

Ende onse hulperen laten,⁴⁸³⁰

4809 Die riet, enz. By Vanden Damme wordt dit eenigzins anders verhaeld:

Die grave van Verrenborch sprac tien tiden:

‘ Here, ghine selt vechten no striden;

Daer laghe U achterdeel an. ’

4822 Besculnesse, misschien te lezen: bescutnesse, beschutting, verschansing. Anders beschuldiging, in den zin van oorzaek van verwyt, blaem.

4827 Velthem: Dan moete God nember geven.

4830 Velthem: Ende onse hulperen selen laten.

[p. 182]

 

Daer wi toe sien verwinnen.

 

Porre wi! laet ons den strijt beginnen!⁴⁸³²

 

Ondanc hebbe die hem ontsiet!

 

Hilden wi nu hier langer yet

4835

Dat ware bloetheit ende onmate. ’

 

Doen sloech die hertoge over die strate.

 

Die coenste daet, die ye gesciede,

 

Bestont die hertoge ende sijn liede,

 

Doen si grachten ende straten leden,⁴⁸³⁹

4840

Daer hen die viande ieghen reden

 

Torsse ende te voet gescaert in drien,

 

Alse breet als mense mochte over sien;

 

Want diere scaren alle drie

 

Verbeiddens allene; nu hoort wie.⁴⁸⁴⁴

4845

Die bisscop metter ierster scaren

 

Was over een strate gevaren,

 

Die daer lach, ten Rinewaert neder;

 

Maer hi keerde thant weder,

 

Over straten ende over grachte,

4850

Ende sloech ten hertoge wert, met crachte,

 

Doen hi sach straten ende grachte liden

 

Den hertoge, daer menne mochte beriden

 

Sonder vordeel, buten sloten.

 

Die Limborcheren met haren roten

4855

Hilden si in midden tfelt gescaert,⁴⁸⁵⁵

 

Ende sloegen oec ten hertoge waert

 

Metten bisscop, sonder sparen.

4832 Porre wi, porren wy, stooten wy voort; allons.! Vergel. vs. 1272-1328.

4839 Grachten....leden (overtrokken). Ottocar Horneck verhaelt dit eenigzins anders:

Een wasser tief und prait,

Floz zwischen in,

Daz ir dhainer her noch hin

Zu dem andern mocht gereiten,

Die zu den zeiten vor der vest lagen

Und des besäzz phlagen.

Nu hiez von Prabant

Prukken so zehant

Uber den selben phlawn, enz.

Het waren derhalve grachten diep en breed, waer de hertog bruggen deed over leggen.

4844 Wie, hoe, als in het hoogduitsch. Zie vs. 284.

4855 In midden tfelt, midden in 't veld.

[p. 183]

 

Ter selver plaetsen metter derder scaren,⁴⁸⁵⁸

 

Die achter, quam die grave van Gelre.⁴⁸⁵⁹

4860

Dus woude elc here daer snelre

 

Vore anderen ten hertoge slaen;

 

Want, weder doot, ochte gevaen,

 

Waenden si, in danerinnen,

 

Den hertoge sekerlike gewinnen.

4865

Welc dien hertoge van dien^4865-4868

 

Ter aventuren soude gescien,

 

Des woude elc heere ten naesten

 

Sijn te doene, bi diere haesten.

 

Want si sijns gierich waren⁴⁸⁶⁹

4870

Braken si doen hare drie scaren,

 

Ende quamen alle in een geslagen.

 

Met orlove willic des ghewagen,

 

Dat nochtan daer selken dochte,

 

Doen die hertoge wijch sochte

4875

Over grachte ende over straten,

 

Ende hem soe coenlike ginc saten,

 

Ende bereiden te ghewere,

 

Dat doen quam van sire viande here⁴⁸⁷⁸

 

Ende ghene scare van den drien

4880

Al ten hertoge en dorste tien,

 

Ende datsi braken daer bi

 

Al hare scaren: welc si

 

Die rechte waerheit van desen,

 

Dies willic onbegrepen wesen;

4885

Want dat een van beiden was waer;⁴⁸⁸⁵

4858 Ter selver plaetsen. By Velthem: tselve plach, het zelfde deed.

4859 Die achter, achter die, achter dezelven (de Limburgers).

4865-4868 Wat den hertog hieromtrent (van dien) by toeval mocht gebeuren, daer in wilde elke vleugel, door zulk spoed maken, toonen, dat hem het naeste te doen ware.

4869 Sijns gierich, begeerig naer hem, om hem te vatten.

4878 Dat doen quam. Het laetste woord schynt overbodig of misplaetst; of wel het woordjen dat dient er by gevoegd, zoo dat men te lezen hebbe: dat toen quam dat, enz.

4885 Want dat een, thans zonder artikel: want een.

[p. 184]

 

Want het geviel alsoe daer,

 

Doen si ten hertoge souden varen,

 

Datsi van haren drien scaren

 

Alle maecten een conroot,

4890

Dat soe sterc sceen ende soe groot

 

Ocht sijt al mochten verslinden,

 

Dat si vore hen souden vinden.

 

Daer met waenden si doen wale,

 

Sonder enege wedertale,⁴⁸⁹⁴

4895

Ende sonder vrese ende sonder pine,⁴⁸⁹⁵

 

Den hertoge, ende alle die sine,

 

Te haren wille hebben vercregen.

 

Daer elc anderen dus voer ieghen⁴⁸⁹⁸

 

Ginghen si nochtan hare sake

4900

Soe gestadelike ane, met gemake,

 

Int comen in beiden siden,

 

Ghelikerwijs als liede die riden,

 

Ende een bruut voor hen vueren.

 

Hier mogedi die aventueren

4905

Hooren, eer si ten stride quamen.

 

Doen die Brabantre vernamen

 

Datsi hare drie scaren braken,

 

Doen riep lude, met hoge spraken,

 

Die bastaert van Wesemale:

4910

‘ Ghi heeren, nu sie ic wale

 

Datsi des strijts niet en connen:

 

Sla wi te hen, si sijn verwonnen!⁴⁹¹²

 

Want hare scaren sijn te broken. ’

 

Doen dit die bastaert hadde gesproken,

4915

Ent hem vast ten stride wert sciep,⁴⁹¹⁵

4894 Sonder wedertale, zonder tegenspraek, zonder tegenweer.

4895 Pine, pyn, eigenlyk moeite; en zoo zegt men nog het is de pyn niet waerd, naer de oude beteekenis van het woord.

4898 Daer elk den anderen, daer zy malkanderen dus tegengingen.

4912 Sla wi te hen! slaen wy hunwaerts!

4915 En het geschapen stond om den stryd te beginnen.

[p. 185]

 

Doen sprac tangerlike, ende riep⁴⁹¹⁶

 

Her Rase, die heere van Liedekerke:

 

‘ Ic sie aen haer scare ende merke

 

Datsi breet es ende lanc;

4920

Si mogen ons, aen onsen danc,⁴⁹²⁰

 

Eer wijt weten, om ringen;

 

Daer bi doet dunnen ende lingen⁴⁹²²

 

Onse scare, eer si ons comen iegen

 

Alsoe doen die tornirens plegen.⁴⁹²⁴

4925

Si comen dunne ende wide;

 

Maer dat en es niet goet te stride. ’

 

Die ridder nochtan, die dat riep,

 

Al vielt dat hi hem verliep

 

Van woorden, hi, metter hant,

4930

Was een die vroemste van Brabant

 

Ende van Vlaenderen daer toe:

 

Dat toenden wale doe

 

In den strijt sijn groote dade.

 

Al miste hi vanden rade⁴⁹³⁴

4935

Dan lette siere vromicheit niet;

 

Want dat es dicwile ghesciet,

 

(Van dien die wapene hanteren^4937-4938

 

Doen hi ‘ dunne ’ hoorde crieren)

 

Ten stride battaelgen enen wale.⁴⁹³⁹

4940

Her Libbrecht van Dormale,⁴⁹⁴⁰

 

Een coene ridder ute Brabant,

4916 Tangerlike, schielyk. Zie op vs. 2978.

4920 Aen onsen danc, tegen onzen dank. Aen is hier het hoogduitsche ohne; doch ouder dan dit. Otfried, lib. II, cap. I, vs. 74: an inen, zonder hem (Schilter, Thesaurus ant. Teuton., I, p. 91).

4922 Lingen, lengen, verlengen.

4924 Gelyk als zy doen, die bezig zyn met te tournoien.

4934 Al mangelde het hem aen beradenheid dat en lette aen zyne dapperheid niet.

4937-4938 Deze twee regels behooren overgeslagen te worden: zy zyn er door den afschryver by misgreep tusschen gebracht, en staen lager op hunne plaets. Vs. 4943 en 4944.

4939 Enen wale, wel eenen, wel iemand, en niet eenen wael.

4940 Dormale. Butkens, II, pag. 27; Van Gestel, I, pag. 261; le Guide fidèle de Louvain, suite de la seconde mayerie de Tirlemont, pag. 3.

[p. 186]

 

Ende daer toe vromich metter hant

 

Waer men wapene soude hanteren,

 

Doen hi ‘ dunne ’ hoorde crieren⁴⁹⁴⁴

4945

Behagede hem cranckelike die mere,

 

Ende riep, ocht hi verwoet were:

 

‘ Dicke ende inghe! dicke ende inge!⁴⁹⁴⁷

 

Dapperlijc elc dringhe

 

Den anderen soe hi naest mach;

4950

Soe sal ons op desen dach

 

Eere ghescien sekerlike! ’

 

Doen riepen, beide arme ende rike:

 

‘ Hoort te gader, dick, dicke! ’

 

Een seriant riep: ‘ Elc micke,

4955

Als hi comt tote enegen here,

 

Dat hi van hem niet en keere,

 

Hine hebbene emmer tierst doot;⁴⁹⁵⁷

 

Want al ware hare alsoe groot

 

Datsi ware tote Coelne wijt,

4960

Si verliesen den strijt

 

Wanneer dat die heren vallen. ’

 

Aldus gaf elc van hen allen

 

Den anderen troest soe goet,⁴⁹⁶³

 

Dat men nie hogeren moet

4965

Dan daer was en sach ten stride,

 

Inder Brabantre side.

 

Hoe verdichlike ende openbare⁴⁹⁶⁷

 

Reden doen vore al hare scare

 

Van Luthsenborch die vromege heren,

4970

Ende gaven troest van grooter eeren⁴⁹⁷⁰

 

Ende van goede, dat hen allen

4944 Dunne, d.i. verdun de gelederen!

4947 Dicke ende inghe, dik op een, en eng! dicht in een! serrez les rangs!

4957 Of hy hebbe hem altyd eerst neêrgeveld.

4963 Troest, vertrouwen, moed. Vergl. vs. 75.

4967 Hoe verdichlike, te lezen: hoeverdichlike, hoevaerdiglyk.

4970 Troest van grooter eeren, hoop op groote eer.

[p. 187]

 

Vanden stride soude ghevallen.

 

Aldus troesten si ende rieden

 

Vore den strijt, al hare lieden,

4975

Datsi blidelike streden.

 

Doen si dus vore die scare reden,

 

Een vrome riddere, een goet man,

 

Van Haddemale her Herman⁴⁹⁷⁸

 

Hilt daer mede doen in de scare:

4980

Doen sijns die grave wert geware⁴⁹⁸⁰

 

Van Lutsenborch, sprac hi hem ane

 

Ende seide: ‘ Her Herman! ic mane

 

Dat ghi segt, na u viseren,

 

Oft hen die viande mogen weren,

4985

Na dat gijt ghescepen siet?’

 

Her Herman sprac: ‘ Here! neen si niet;

 

Maer ic woude wi noch waren

 

Ghebattaelgeert in onse scaren,

 

Alsi wi hilden heden, eer. ’

4990

Doen sprac die grave: ‘ Secht mi meer,

 

Her Herman, bi uwer trouwen!

 

Na dien dat gijt moget scouwen,

 

Selen wi den sege hebben gewonnen? ’

 

Her Herman sprac: ‘ God moets ons onnen,

4995

Heere, dat wine moeten winnen;

 

Want na dat ic mach bekinnen,

 

Die vorste scare gebaert alsoe⁴⁹⁹⁷

 

Ochtsi des strijts waren vroe;⁴⁹⁹⁸

4978 Van Haddemale, by Vanden Damme: Van Hermale; waerschynlyk dezelfde als Herman de Hademare, voorkomende in eenen brief van keizer Adolf van het jaer 1292, by St-Genois, Monumens anciens, I, p. 807. Il portoit d'azur à aigle d'argent, zegt Butkens, I, pag. 318. Slichtenhorst (II, bl. 105) noemt hem Herman Hermal, een kloek geldersch ridder; doch volgens vs. 7066 moet hy een Duitscher geweest zyn. Hy komt ook voor als getuigen in eenen brief van graef Adolph Vanden Berge, van het jaer 1290, by Kremer, III, Urkunden, bl. 208.

4980 Toen de graef van Luxemburg hem werd gewaer.

4997 Gebaert, stelt zich aen.

4998 Des strijts, by Velthem en Vanden Damme: des strijdens. Zy toonen zich als of de stryd hun verheugde.

[p. 188]

 

Want, waer ic nye gequam,⁴⁹⁹⁹

5000

En sagic liede noch en vernam,

 

Nie soe coenlike geberen,

 

Ende hen min van stride ververen,

 

Beide in ghelate ende in scine.

 

Daer sal aen liggen scade ende pine,

5005

Eer si door noot in hant gaen:

 

Ende al mogedise alle verslaen,

 

(Dat seere ter aventueren steet,)

 

Nochtan houden bi hen bereet

 

Twee ander battaelgen al gescaert,

5010

Daer wi ieghen sijn onbewaert;

 

Want al onse scaren sijn een conroot. ’

 

Doen dat hoorde her Berroot⁵⁰¹²

 

Van Halloes, sprac hi:

 

‘ Ay mi dan, ay mi!

5015

Hoe hebben wi aldus ghevaren,⁵⁰¹⁵

 

Dat te broken sijn onse scaren?

 

Wi toenen dat wi haers niet en roeken.⁵⁰¹⁷

 

Si sijn die beste die wi soeken

 

Van kerstenheit, sijt seker des,

5020

Van even vele dat hare es:⁵⁰²⁰

 

Dat toenen si wel in hare comen;

 

Want en wert nye vernomen,

 

Dat liede buten haren lande

 

Soe coenlike beidden hare viande,

5025

Daer si nochtan vermenicht sijn,⁵⁰²⁵

 

Alse si hier beidden, op den Rijn,

 

In al die macht dire grooter heeren,

4999 Nye, lees: ye, ooit.

5012 Berroot, Beroald.

5015 Halloes, of Halloy, welke familienaem vermeld wordt by Hemricourt, pag. 98; Dewez, Histoire de Liége, I, pag. 177; De Marne, Hist. de Namur, pag. 343.

5017 Wy gedragen ons of wy hen niet achtten. Roeken is achten, waerover zie Clignett, Bijdragen, bl. 28.

5020 Wat ook tot dezelve behoort, zoo veel zy zyn.

5025 Vermenicht, overmand.

[p. 189]

 

Die alle nu hier op hen keeren,

 

Daer si nochtan gelaten alsoe

5030

Ieghen, ocht si waren vroe.

 

Hen dunct wine hebbens niet te voren. ’⁵⁰³¹

 

Die grave van Luthsenborch hadde toren

 

Dat sire toe soe vele spraken.

 

Nochtan, om vrese vanden saken,

5035

Want hi van hen hoorde dat,

 

Voer hi houden op sine stat,

 

Daer hi op was vore gescaert,⁵⁰³⁷

 

Ende sprac ane den bastaert:

 

‘ Douche ferre Herri!⁵⁰³⁹

5040

Penst om eere, ende siet dat ghi

 

Eerlike onse baniere doet vueren!

 

Die saken staen ter aventueren⁵⁰⁴²

 

Meer dan si te voren scenen:

 

Dat vernemic van den ghenen

5045

Diere vroet sijn ane, ende wijs. ’

 

Herris van Hoffelijs,⁵⁰⁴⁶

 

Die bastaert, antwerde: ‘ Heere

 

U sal noch heden groote eere

 

Hier ghevallen, laet u clagen;

5050

Want men sach hen nie versagen

 

Die ute Limborch sijn geboren.

 

Port coenlike, ende slaet met sporen,

 

Ende vaert den strijt beginnen:

 

Wi selen sege met eeren winnen! ’

5055

Die coene grave Heinric

 

Van Luthsenborch antwerde: ‘ Ic

 

Ben, broeder, onversaegt

 

Al hebbic u gheclaegt,

5031 Zy laten zich voorstaen dat wy hen in niets vooruit zyn.

5037 Vore, te voren.

5039 Doux frère Henri!

5042 Ter aventueren meer, noodlottiger wisselvalliger.

5046 Hendrick van Houffalize, Butkens, II, pag. 224; Miraeus, Opera diplom., I, pag. 229.

[p. 190]

 

Om dat onse scaren sijn te broken;

5060

Want daer hebben toe gesproken

 

Her Berroet ende her Herman

 

Fellik genoech; maer nochtan

 

Hoe dat daer met nu steet,

 

Ic hope dat wi onse leet

5065

Hier selen wreken met eeren.

 

Ende en mach oec niet soe keeren,⁵⁰⁶⁶

 

Wine selen laten sonder blame

 

Na ons der Limborcheren name,

 

Alsoe alse wine heere bringen. ’⁵⁰⁶⁹

5070

Die helme, die in die ketenen hingen,

 

Dede die grave, sonder beiden,

 

Alsoe haestelike bereiden,

 

Dat sise thant in thooft stieten.

 

Hoe coenlike datsi doen gelieten

5075

Dat en mochte nieman anderen seggen;

 

Want men mochte niet ute leggen

 

Hoe hoege gelaet dat si daer dreven.

 

Het sceen, dat deerde mochte beven

 

Vore ben, daer si den hertoge sochten.

5080

Coenliker noch bat en mochten^5080-5085

 

Hen oec liede nye gelaten,

 

Dan hen daer ieghen gingen saten

 

Die hertoge, ende die Brabantsoene.

 

Een vrome ridder ende een coene,

5085

Die gerne prijs hadde ghenomen,

 

Was daer metten hertoge comen;

 

Nochtan was hi rimer geboren:⁵⁰⁸⁷

5066 Bovendien zal het toch niet zoo verre komen, of wy zullen ten minsten, enz.

5069 Heere bringen, herbrengen, gelyk wy dien hebben hergebracht.

5080-5085 Koenlyker noch beter hebben zich nimmer lieden gedragen, dan zy, die zich daer tegen gingen zetten, namelyk de hertog, enz.

5087 Rimer, voor riner, rhynlander; ten zy men ruier lezen moest, gelyk by Velthem staet, en ook hieronder vs. 5975 gevonden wordt; en dan zou het een bewooner van de boorden der Rhoer beteekenen. In duitsche gedichten vindt men ook wel Reinherren voor Rhynlanders. Zie onder andere W. Grimm's Deutsche Heldensage, bl. 254.

[p. 191]

 

Die sloech vore ute met sporen,

 

Ende voer den iersten slach slaen,

5090

Doen men soude den strijt bestaen.

 

Sijn name was her Franbach.⁵⁰⁹¹

 

Alse haestelike alse dit versach

 

Een vrome ridder ende een stout,

 

Van Ysche mijn her Arnout,

5095

Liet hi met ute rinnen

 

Ende voer coenlike vore beginnen

 

Met heren Franbage den strijt.

 

Ghenendichlike, ter selver tijt,

 

Sloech met hen vore inne

5100

Dies heeren broeder van Hoesdinne,

 

Arnout hiet hi, ende was clerc;⁵¹⁰¹

 

Maer ridderlike was sijn werc.

 

Van groote persse ende meswinde⁵¹⁰³

 

Leet hi; daer bleef oec een inde

5105

Van sinen nase, dat hi vercochte⁵¹⁰⁵

 

Eerlike, daer hi den strijt sochte.

 

Aldus begonsten dese drie,⁵¹⁰⁷

 

In diere Brabantre partye,

 

Die maleye van den stride.⁵¹⁰⁹

5110

Nu hoort van in die ander side.

 

Die Scavedriessche ende haer geslechte,

 

Onder ridderen ende knechten,

 

Quamen den Limborcheren dienen,

 

Met hondert helmen ende met tienen.

5091 Franbach. Zie Hemricourt, pag. 49.

5101 Was clerc, dat is, geestelyke: hy wordt nogthans by Van Leeuwen (Batavia illustr., bl. 984) en by Kok (Vaderlandsch woordenboek, XX, bladz. 590) heer Vander Sluis, en ridder, genoemd.

5103 Persse ende meswinde, aeustoot en tegenspoed. Miswende is miswending, omkeer van geluk, adversitas.

5105 Nase, neus; by Velthem: Nese.

5107 Begonsten, by Vanden Damme: begonnen.

5109 Maleye, het oude fransche woord melley, mêlée, querelle, van meller, rixam provocare. Zie Ducange en Carpentier op de woorden meslea en meleare.

[p. 192]

5115

Doen men soude den strijt bestaen

 

Quamen die allegader saen

 

Ten grave van Luthsenborch, ende baden

 

Dat hi hen des woude gestaden⁵¹¹⁸

 

Datsi vore moesten riden,

5120

Ieghen hare viande striden,

 

Dien si van veeden waren gram:⁵¹²¹

 

Dat waren die van Witham,

 

Ende met sinen magen Mulrepas,

 

Dien die grave selve was

5125

Van Luthsenborch seere gehat.⁵¹²⁵

 

Daer bi antwerde hi hen dat

 

Hi hen dies wel woude onnen:⁵¹²⁷

 

Aldus wert die strijt begonnen.

 

Si sloegen daer sise waenden vinden,

5130

Maer si hilden, buten tinden^5130-5131

 

Ghebattaelgeert, ute haren swerde;

 

Doen sloegen si te heren Godeverde,

 

Ten ioncsten broeder van Brabant,

 

Die hem, met willeger hant,

5135

Weder te ghewere warp.⁵¹³⁵

 

Daer wert die strijt herde scarp;

 

Want bi hem hilden Walen:⁵¹³⁷

 

Die settense weder soe in talen,⁵¹³⁸

 

Datsi van hen moesten keeren:

5140

Maer si bleven bi hare heeren,

 

Al toten inde, inden strijt.

 

Daer was hoverde groot, ende nijt,

 

Doen si worden weder staen:

5118 Gestaden, vergunnen.

5121 Van veeden; wegens hunne oude veete.

5125 Gehat, gehaet; met wien hy in haet leefde.

5127 Onnen, jonnen, vergunnen.

5130-5131 Maer die van Witthem en Mulrepas hielden zich uit het bereik van der Schaefdriesschen zweerd, zynde buiten, ten einden uit, geschaerd.

5135 Weder, daertegen.

5137 Hilden, by Velthem: waren.

5138 In talen, in dale, naer beneden, ter neder, deorsum, oud hoogduitsch: ze tale. Zie Glossar. Scherzii, verbo tal.

[p. 193]

 

Want doen sloegen met hen in saen

5145

Die Limborcheren, ende hare ghetuc,⁵¹⁴⁵

 

Ende riepen alle: Adhuc, adhuc!⁵¹⁴⁶

 

Dats: ‘ Laet ons allen ten hertoge slaen

 

(Diet in dietsche wille verstaen,)! ’

 

Des bisscops volc ende Gelderlant

5150

Riep: ‘ Al ten hertoge van Brabant!

 

Laet ons dien ane ons slaen,

 

Soe hebben wi dandere alle gevaen;

 

Want wi hebbense alle beloken, ’⁵¹⁵³

 

Dat was lichter vele gesproken

5155

Dan die werke waren gedaen;

 

Want doent daer ginc aen dwederstaen,

 

Doen vonden si alle over vol

 

Te selker merct alsulken tol;⁵¹⁵⁸

 

Want doent daer ginc aen den noot

5160

Wert die weringe alsoe groot,

 

Dat men wonder mochte scouwen

 

Van coenheden, ende van trouwen,

 

Die die Brabanters hanteerden,

 

Daer si dat volc met verweerden,

5165

Ende des strijts bleven boven.

 

Wel te rechte sal mense loven;

 

Want men sachse nye soe mat,

 

Sine toenden altoes dat,⁵¹⁶⁸

 

Datsi nature hebben van dien,

5170

Datsi eer sterven eer si vlien

 

Daer si bi haren heere sijn:

 

Dat daden si daer wel in scijn;⁵¹⁷²

5145 Ghetuc, slach, ras, verwantschap; van togen, trekken, optrekken, tot opvoeden overgegaen; ten zy men de afkomst van het woord in tukken, stooten, naer den zin van fokken, zoeken wil. Vergel. Bild. en Weiland, in voce tuk, en Epkema, Woordenboek op G. Japicx, bl. 492.

5146 Alhuc, al duc, au duc!

5153 Beloken, omsloten.

5158 Spreekwoord, gelyk in 't fransch: tel marché telle accise.

5168 Sine toenden, of zy toonden.

5172 Dat deden zy daer wel blyken.

[p. 194]

 

Want si gheberden allegader,

 

Och si sagen haren vader

5175

Voor haer oghen verslaen,

 

Doen die hertoge was bestaen,⁵¹⁷⁶

 

Ende si alle ghebruedere waren,

 

Ende sijt wouden wreken varen.

 

En mochten tellen en ghene tongen

5180

Hoe coenlike dat si voort drongen;

 

Hoe getrouwelike datsi te gader bleven;

 

Hoe vromelike dat si haer leven

 

Ieghen hare viande verweerden,

 

Die int vergaderen ghebeerden

5185

Ocht valke waren, ende blauvoete,

 

Die vliegen souden te gemoete

 

Enen hane, met sinen hinnen,

 

Daer si prijs aen wouden winnen;

 

Want hen dochte, na haer viseren,

5190

Al connen Brabantre tornieren

 

Datsi niet van stride en connen:

 

Daer bi achten sijt gewonnen.

 

Maer doen si soe verre waren voort

 

Reden, dat haer hoege woort

5195

Ende haer hoverdich gelaet

 

Comen moeste toter daet,

 

Die hen te voren hoendre dochten,

 

Die vonden si leeuwe, daer sise sochten.

 

Aldus wert daer, in beiden siden,

5200

Dat vreselijcste toe riden

 

Dat ye te voren wert vernomen;

 

Want die daer ieghen een comen

 

Moesten hen der doot gheninden.⁵²⁰⁵

 

Dat waren die beste die men vinden

5176 Bestaen, aengevallen, en niet verschrikt, gelyk wy in Braband dit woord verstaen.

5205 Gheninden, verstouten; doch hier getroosten. Zie Huydec. op Stoke, III, bl. 333.

[p. 195]

5205

Hadde moghen, in enich lant,

 

Van ridderscape metter hant,⁵²⁰⁶

 

Daer God die sonne op scinen doet:

 

Daer bi was daer dat ontmoet

 

Alsoe fel, ende alsoe hart,

5210

Alst ye ghedaen waert

 

Met grooter cracht, ende met nide,

 

Vander zee in elke side.⁵²¹²

 

Dat gheduerde over waer

 

Aldus fel, ende aldus swaer

5215

Rivelike alsoe lange wile⁵²¹⁵

 

Alsmen riden soude een mile,⁵²¹⁶

 

Eer yeman mochte bekinnen

 

Wie den sege daer af soude winnen;⁵²¹⁸

 

Maer nochtan dochte desen heeren,

5220

(Den bisscop ende den Limborcheren,

 

Den grave van Gelre, ende hen allen,)

 

Datsi, in dierste ane vallen,

 

Die overhant verre namen.

 

Int vergaderen daer si quamen

5225

Drongen si, met sterker vaert,

 

Die Brabantre achterwaert;

 

Maer dat en was geen wonder:

 

In hare bataelge waren (sonder

5206 Metter hant, in verband met die beste van vs. 5204: die beste metter hant, de sterksten.

5212 Aeu deze zyde en aen de overzyde van de zee.

5215 Riveleke, gelyk ook by Velthem, of rumeleke, als by Vanden Damme gelezen wordt. Dit rivelyk, anders ryfelyk, zal wel niet anders zyn dan rypelyk, in den zin van ruim, door de gewoone letterverwisseling van f en v. Zie Kiliaen op het woord, en Meyer's Woordenschat, derde deel, op rijf. In Die expositie van den tabernacule des orconscaps van Jan Ruysbroec, H.S. van het jaer 1472, leze ik: Die vele rynten heeft hi gadert vele gelts oft hi verteret riveleec. Doch dit laetste kan ook wel feestelyk zyn, gelyk riveel (volgens Bilderdyk naer het fransch reveil), feest beduidde. De Sotternie, achter het oude treurspel van Esmoreit (uit de XIV eeuw) begint met eene alleenspraek van een wyf, die zegt:

Ic wil driven myn riveel
Met minen sueten lieve, in tgras.

5216 Alsmen, by Velthem: dat men.

5218 Velthem: Enech vordeel an dat winnen.

[p. 196]

 

Die ghene die te voet streden,

5230

Ende die mate waren gereden,⁵²³⁰

 

Die men daer toe niet en telde nochtan,)

 

Met helmen meer dan MC man.

 

Dat die scaren alle drie⁵²³³

 

Hadden in tsertoghen partye.

5235

Die sterke bataelge al ghemene

 

Sloech toten hertoge, daer allene

 

Die Brabantre bi waren,

 

Die doen, met hare cleinder scaren⁵²³⁸

 

Alsoe hert drongen ieghen,

5240

Al was die strijt onghewegen,

 

Datsi, noch hare heere,

 

Die hertoge, vanden achter keere

 

Nie twint en worden ghescoffiert;

 

Want alsoe sterc gebattaelgiert

5245

Bleven si altoes in een,⁵²⁴⁵

 

Wat mense dranc ochte ghereen,⁵²⁴⁶

 

Dat nieman tote hen en voer,

 

Hine hadde te Coelne dor den moer⁵²⁴⁸

 

Alsoe wel met crachte mogen riden,

5250

Alse dor hen met gemake liden.⁵²⁵⁰

 

Maer dats waer, dat was soe groot

 

Die perse, daer mense achter croot,⁵²⁵²

 

Dat dese heeren, in dien beginne,

 

Van Cuyct, Tan Ercle, van Hoesdinne,

5255

Onder waenden sijn gegaen;

 

Maer hen wert geholpen saen

 

Datsi weder boven quamen;

5230 Mate, mat, moede.

5233 Dat (namelyk dat getal).

5238 Cleinder scaren. Van Velthem voegt er by: want hare was VII iegen een.

5245 Niet een zier verslagen werden. Vergel. vs. 3428.

5246 Wat men ze drong, of hoe men zeaenreed.

5248 Dor den moer, door den muer.

5250 Velthem: Alse dor hun ter uren liden, en Vanden Damme: als doer die Brabantre liden.

5252 Croot, kruide, drong. Versta: de stoot waermede zy achterwaerts gedrongen werden.

[p. 197]

 

Want, waer die Brabantre vernamen

 

Dat haer liede waren verladen,

5260

Dien quamen si thant in staden

 

Soe seere, dat sijt mochten wagen.

 

Want si des van trouwen plagen,⁵²⁶²

 

Daer bi bleven si gheeert.

 

Si waren oec wel ten stride geleert;

5265

Want, die moede waren of gewont,

 

Si sijdden hem een corte stont,⁵²⁶⁶

 

Ende lieten andere vorwaert tien:

 

Dan wert te volcwige nye gesien.

 

Doen mense sach al soe geberen,

5270

Datsi alle verwonnen weren

 

Waenden wel hare viande;

 

Want het es daer sede te lande,

 

Alsi scuwen dat anscijn

 

Datsi dan verwonnen sijn,

5275

Soe datsi vlien, oft gaen in hant;

 

Maer die van Brabant

 

Alsi hen hadden verblasen⁵²⁷⁷

 

Keerden si in, als liede die rasen,

 

Ter weringhen weder mede;

5280

Want, dats haer aert ende haer sede.

 

Daerbi hilden si vaste

 

Hare bataelge iegen haer gaste,

 

Die si ghenindelike ontfingen

 

Ints swerts ort, sonder verdingen;

5285

Want sine wouden niemanne vaen

 

Vore dat die strijt was gedaen;

 

Maer wat te hen quam dat bleef doot,

 

Ochte keerde van hen, door die noot.

 

Dus storte daerop die eerde

5262 Daer zy dit uit getrouwheid deden.

5266 Si sijdden hem, zy stelden zich terzyde.

5277 Toen zy wat verademing hadden genoten; adem geschept hadden.

[p. 198]

5290

Beide manne ende perde

 

Van sterken slagen ende van steken;

 

Maer men hoorde lettel spreken;

 

Want men vernam nye

 

Dat swighen in abdye

5295

Dan inden strijt wert geswegen;⁵²⁹⁵

 

Sonder die ghene die buten creghen,⁵²⁹⁶

 

Die riepen seere, ende dreven ioye,⁵²⁹⁷

 

Daer si volgede na die proye.

 

Die yeeste ende dit gescien

5300

Salic tellen voort bi dien;

 

Want het geviel int begin,

 

Datsi volgden na tgewin.⁵³⁰²

 

Doen ane quamen die van Gelre

 

Met luder stimmen ende met helre,

5305

Ende met grooter gehoe,⁵³⁰⁵

 

Soe riep elc anderen toe:

 

‘ Slawi alle ten Brabantsoenen! ’

 

Ende vele riepen: ‘ Ten pauwelioenen!⁵³⁰⁸

 

Laet ons die ane slaen;

5310

Die strijt sal thant sijn gedaen:

 

Die Brabantre sijn verwonnen. ’

 

Doen reden daer ende ronnen,

 

Om ghewin, ten tinten waert

 

Vele liede, met sterker vaert,

5315

Torsse ende te voet met grooten roten,

 

Boenen met eyseliken stroten;⁵³¹⁶

 

Crieerden gruwelike, ende liepen

 

Achter die Brabantre, ende riepen:

5295 Dan in den strijt, d.i. gelyk in den stryd.

5296 Uitgezonderd zy die buit kregen, wonnen.

5297 Ioye; vreugd; fransch joie.

5302 Dat zy hun voordeel benuttigden.

5305 Gehoe, geschreeuw. Huydec. op Melis Stuke, I, bl. 383.

5308 Pauwelioenen, tenten, paviljoenen.

5316 Boenen, anders bounen of bouden, getier maken. Zie Epkema's Vriesch woordenboek, op het woord boun.

[p. 199]

 

‘ Slaet, vaet ende brint⁵³¹⁹

5320

Al dat ghi vore u vint,

 

En laet somere, kerre, noch wagen;⁵³²¹

 

Die Brabantre sijn verslagen,

 

Ende haer hertoge leegt hier doot. ’

 

Daer met waenden si tconroot

5325

Der Brabantren wel scofferen,

 

Soe dat si hen niet en souden weren:

 

Alsoe waenden si met woorden

 

Die ghene versagen, die den orden

 

Vanden swerden niet en weken;

5330

Want, watsi hoorden spreken

 

Achter hen, ochte ghescien,

 

Sine wouden hen niet om sien.

 

Riep men van dode, oft van roeve,

 

Si geberden alse die doeve,

5335

Ende hilden anscijn ende handen

 

Altoes ieghen die viande,

 

Dapperlike te ghewere.

 

Onder der Brabantre here,

 

En was nye en geen man,

5340

Van dien dat die strijt began,⁵³⁴⁰

 

Die dat anscijn keerde, danen hi quam,⁵³⁴¹

 

Tote dat men seker vernam

 

Datsi sege hadden ghewonnen.

 

Doen aldus die van Gelre ronnen

5345

Ten tinten waert, om die pride,⁵³⁴⁵

5319 Brint, by Velthem en Vanden Damme: print (dat is rooft, van prinden). Waerschynlyk moet het ook print wezen. In Reinaert, bl. 128, naer de uitgave van Grimm:

Doe waert miere kindre saen
Een ghepronden uten ghetale.

5321 Somere, lastpaerd. Zie boven vs. 3500. Het woord komt van het oude sommen, dat is, laden, torsen. Bilderdyk's Geslachtl., verbo zommer. Diericx, in zyne Mémoires sur les lois des Guntois, I, pag. 192, vertaelde somer in het franch une hotte ou un grand panier, doch heeft zich misgrepen.

5340 Van dien dat, enz., van dien stond af dat.

5341 Danen, vandaen.

5345 Pride, buit, als in vs. 3382

[p. 200]

 

Doen quamen voort toten stride

 

Knechte, die uten tinten vlowen,

 

Die crieerden doen ende scrowen:⁵³⁴⁸

 

‘ Were die, edele Brabant!⁵³⁴⁹

5350

Die hertoge heeft die overhant;

 

Die van Luthsenborch sijn doot,

 

Die bisscop gevaen door die noot,

 

Ende Gelre bloeme es onder bleven. ’⁵³⁵³

 

Die soe groote bliscap dreven,

5355

Doen si dat goet voeren winnen,

 

Die lieten doen henen rinnen

 

Torsse ende te voete, ende gingen vlien.

 

Ten stride en keerde geen van dien,

 

Die den roef grepen an.

5360

Daer was heere af ende leidsman

 

Een ridder, een drossate,

 

Die in scine ende in gelate

 

Den roef bestont met vorerade;

 

Want hi waende dat hare scade⁵³⁶⁴

5365

Die Brabantre souden wreken,

 

Ende daerbi hare bataelge breken.

 

Dat en quam niet na sine achten;

 

Want die Brabantre dachten

 

Datsi doot wouden bliven,

5370

Ochte haer viande onder driven,

 

Eer si dat hooft souden keeren.

 

Dat brachtse te selker eeren,

 

Dat menre af spreken sal

 

Verre ende wide al over al,

5348 Scrowen, schreeuwden.

5349 Were die, weert u! by Velthem: weerd u, edel Brabant!

5353 Velthem: Enttie van Gelre sijn onder bleven. Door de gelre bloemen zyn de mispelbloemen te verstaen, die toen nog in het wapen van Gelderland gezien werden. Vergel. Van Spaen, Inleiding, II, bl. 57, 71.

5364 Want hy dacht dat de Brabanders de schade zouden komen weeren en wreken, die men hun aendeed, en dat zy daerdoor hunne slagorde zouden breken.

[p. 201]

5375

Alsoe lange als die werelt steet.

 

Die drossate, die ter peerden reet,

 

Alsoe sciere als hi vernam

 

Dat die hertoge boven quam,

 

Ende sine heeren onder gingen,

5380

Al dat hi mochte henen bringen

 

Dat rovede hi doen, ende ontvoer:⁵³⁸¹

 

Hem volgde na menich geboer,

 

Ridders een deel, ende vele cnapen,

 

Die in scine voeren rapen

5385

Diere Brabantre goet,

 

Ende volgden na op den voet

 

Den drossate, sonder wederkeeren.

 

Aldus begaven si hare heeren.

 

Des drossaten name hiet

5390

(Die dus van sinen heere sciet,)

 

Die Esel her Reynere:⁵³⁹¹

 

Het sceen dat hi leeu ende bere

 

Met woorden mochte bedwingen,

 

Ten parlemente ende te gaderingen

5395

Tusschen Rurmonde ende Monfoort;

 

Nochtan was hi die den voort⁵³⁹⁶

 

Ierstwerf te Woeronc sochte,

 

Waer men henen vlien mochte,

 

Daer hi menigen man ontleidde,

5400

Die daer des strijts niet en beidde,⁵⁴⁰⁰

 

Noch nie slach en sloech.

 

Diere vloe na noch meer genoech

 

Al sonder dese, met grooten scaren,

 

Die ic na sal openbaren;

5405

Maer ic sal eer doen verstaen,

 

Hoe dat den ghenen es vergaen,

5381 Ontvoer, by Velthem: wechvoer.

5391 Esel, voor Else? Kremer, III, bl. 126.

5396 Den voort, het voortkomen, de vlucht.

5400 By Velthem: niet ontbeide.

[p. 202]

 

Die om sterven noch om leven

 

Dat velt daer niet en wouden begeven.

 

Die vromege ridder ende die goede

5410

Van Luthsenborch, met overmoede

 

Sochten si den strijt int harde.

 

Daer met volgden si haren arde;

 

Want si sijn van aerde comen

 

Van goeden ridderen ende vromen:

5415

Daer woudens af behouden name,

 

Ende sochten des hertogen lichame,

 

Om dat sine onder wouden bringen.

 

Daer daden si recht haren dingen,

 

Sint dat si emmer wouden striden.

5420

Die grave van Luthsenborch moeste liden⁵⁴²⁰

 

Den hertoge, meer dan vier screden,

 

Daer si ieghen een reden:

 

Dat was ieghen hare beider danc;

 

Maer, daer wert soe groot bedranc

5425

Int vergaderen, daer si quamen,

 

Dat nieman anderen en mochte ramen.⁵⁴²⁶

 

Maer al geviel dat elc anderen leet,⁵⁴²⁷

 

Si vonden nochtan strijt bereet

 

Ieghen een, in beiden siden;

5430

Want daer en mochte sonder striden

 

Nieman houden met ghemake,

 

Hine vonde feller wedersake,

 

Die vore int vergaderen quam.⁵⁴³³

 

Want men gaf daer ende nam

5435

Ghenindelike, sonder verdragen,

 

Beide van steken ende van slagen,

 

Alsoe mildelike alse ye wert gegeven,

5420 Liden, voorby rennen, uit hoofde van het gedrang (bedranc) achter hem.

5426 Dat niemand den ander mocht meten. By Velthem leest men: dat sie nie ne mochten versamen, dat zy niet byeen raken konden.

5427 Leet, voorby ging, van liden, als in vs. 5420.

5433 Vore, te voren, of liever vooraen.

[p. 203]

 

Daert te doene was om dleven,

 

Tenegen stride, in enich lant.

5440

Die ioncste broeder van Brabant,

 

Her Godevaert, hi hilt gescaert

 

Besiden den hertoge, vorwaert.

 

Tote hem quam die grave geslagen

 

Van Luthsenborch. Doen dat sagen

5445

Twee ridders, die daer waren

 

Bi heeren Godevaerde, dat soude varen

 

Die grave van Luthsenborch te haren heere,

 

Vreesden si dat ontmoet seere;⁵⁴⁴⁸

 

Want ongelijc noch doen sceen:

5450

Her Wouter van Revie wasser een;⁵⁴⁵⁰

 

Dander was her Gheraert die Moer;⁵⁴⁵¹

 

Die voeren beide ute doen op hoer,⁵⁴⁵²

 

Vore in des graven ontmoet,

 

Van Luthsenborch, om dat sine woet

5455

Hare heere te bat soude verweren,

 

Int vergaderen, sonder deren.

 

Die grave van Luthsenborch ontwranc

 

Hen beiden nochtan, ende dranc

 

Met crachte tot heeren Godevaerde,

5460

Die hem ridderlike weerde:

 

Hine liet den aerm niet verslappen;

 

Want hi sloech met ere wappen⁵⁴⁶²

5448 Vreesden, by Velthem: dochtense, duchteden ze.

5450 Revie, by Velthem: Renie, en by Vanden Damme: Reine. Eigenlyk Revehe, nu Reves (niet verre van Nyvel). Ook zyn broeder Alard van Reves was in den slag. Zie Butkens, I, pag. 340; II, pag. 228, en hierachter vs. 8426.

5451 Die Moer. Over Gerard de Moor, of de le Moor, zie Butkens, I, p. 342, en l'Espinoy, p. 69.

5452 Op hoer. Huydecoper, in zyne aenteekening over deze plaets (Stoke, III, bl. 296), leidt dit hore van het fransche oirre af; doch het komt van horren, ylen, in 't oudduitsch hurhen, hurschen (Zie Kremsier op horski), en is verwand met horsel, in den zin van vlieg; met horze, en met het engelsche hurry. De tekst: voeren op hoer wil dus zeggen: voeren of snelden ylings.

5462 Met ere wappen, dat is, met eenen wapper zynde de slot-r voor het rym door een n verwisseld. Een wapper is een slinger, een zweep, van wappen, wapperen. Vanden Damme zegt dat het met eene clupple geschiedde.

[p. 204]

 

Des graven ors op thoeft alsoe

 

Van Luthsenborch, dat van hem vloe,

5465

Ende met crachte hem omwarp.

 

Dat dat vergaderen wert soe scarp,⁵⁴⁶⁶

 

Dat ors die viande moeste scuwen,

 

Doen waende menich dat gevlouwen

 

Die grave van Luthsenborch ware,

5470

Sijn ors keerde soe openbare⁵⁴⁷⁰

 

Vanden eyseliken slaghe.

 

Die grave en was geen sage⁵⁴⁷²

 

Van Luthsenborch: si waren ontvroet

 

Die waenden dat die hoege moet

5475

Van Limborch, ende die coene aert,

 

Van bloetheiden keerde achter waert;

 

Want daer si af sijn gheboren

 

En vloen nye voor hen te voren.

 

Des was hem soe hoege dat herte,

5480

Datsi, om ne ghene smerte,

 

Noch om ne geen meswinde,⁵⁴⁸¹

 

En wouden vlien toten inde:

 

Dat daden si wel in scine;

 

Want om en ghene pine

5485

En sach mense nie toge tien,⁵⁴⁸⁵

 

Ghelijc oft si wouden vlien.

 

Maer doen des ors den slach⁵⁴⁸⁷

5466 Dat dat vergaderen. Versta: om dat dat samentreffen.

5470 Sijn ors, zyn paerd.

5472 Die grave. Waerschynlyk dien grave, en dus: dien grave en was geen sage, den grave ging geen versaegdheid, geen schrik aen; zynde dit sage, als beving, ook tot koorts geworden. Anders zou en was geen sage zoo veel beteekenen als: het en was geen fabel, in welk laetste geval sage van zeggen afstamt, waervan ook gezag (het recht van zeggen d.i. oordeelen, of gebieden).

5481 Meswinde, ongeluk. Zie boven vs. 5105, en Clignett's voorrede op den Teuthonista, bl. xxxvi.

5485 Toge tien, het oog te dien, het gezicht zoo houden gelyk of zy, enz. Want ik denk niet dat men er het oog trekken door te verstaen hebbe. Misschien ook is toge tien niet anders dan toogen, aentoonen.

5487 Des ors, lees: des graven ors, in verband met van Luthsenborch, en dus: des graven ors van Luthsenborch.

[p. 205]

 

Van Lutsenborch hadde, ende hi sach

 

Dat hi heeren Godevaerde vant,

5490

Ende ghemeinlike die van Brabant

 

Soo geduerich ende soo hart,

 

Doen woude hi vaste ten hertoge waert,⁵⁴⁹²

 

Ter aventuren oft hine mochte

 

Neder vellen; want hem dochte,

5495

Viele dat, dat mochte gescien⁵⁴⁹⁵

 

Dat daerbi dandre souden vlien,

 

Alse si haren heere sagen sinken.

 

Anders en conste hi niet gedinken

 

Dat hi boven mochte comen:

5500

Daer bi riep hi enen vromen

 

Seriant, dien hi daertoe coes,

 

Willem hiet hi die Ardenoes,⁵⁵⁰²

 

Dien hi dede uten helm tien,⁵⁵⁰³

 

Om dat hi mochte te bat sien,

5505

Ende dede hem toten hertoge leiden.

 

In dien wijch van hen beiden

 

Mochte men groote dade sien

 

Van hoeger ridderscape gescien;

 

Want si scenen beide alsoe stout

5510

Alse die leeuwe sijn in dat wout,

 

Alsi sijn in haren toren,

 

Ende hen die ghene vallen te voren,

5492 Woude hi vaste, by Velthem: wilde weder.

5495 Viele dat, geviel dat.

5502 Die Ardenoes, by Van Velthem-Lelong: die her Denoyes. Waer Dongelberghe mag gehaeld hebben dat deze Willem de Ardenner tot de familie van Spontyn behoorde, verklaer ik niet te weten. Wellicht steunt zyn gevoelen op eene plaets van Hemricourt, alwaer van Wilhelme Lardenoes, le jovene saingnor de Spontin et de Waveres, gesproken wordt. Zie Miroir des nobles de Hasbaye, 1^rc édition, pag. 68, en over den wapenkreet dier familie, pag. 247. Doch hoe dit jovene saingnor, jeune seigneur, overeengebracht met den leeftyd van Hemricourt, die in het jaer 1403 overleed? Wellicht was dit een kleinzoon van genen.

5503 Uten helm tien, lees: ute den helm tien, den helm uittrekken; ten ware men uten voor eene contractie van ute den houden wilde. By Van Velthem leest men voor dezen en den volgenden regel:

Doe dedi hem den helm ut tien,
Om dat hi den hertoge woude sien.

[p. 206]

 

Daer si af begheren wraken;

 

Want gelijc als dan die leeuwe braken⁵⁵¹⁴

5515

Alsoe brakenden dese twee

 

Ieghen een; want lange ee⁵⁵¹⁶

 

Hadde elc anderen seere begheert.

 

Si lieten haestelike dat swert,

 

Ende ghinghen metten armen wringhen

5520

Wie anderen onder mochte bringen.

 

Daer waest fel in elken side;

 

Maer nochtan te dien tide

 

Bleef elc in sijn ghereide:⁵⁵²³

 

Want si waren soe vromich beide,

5525

Dat niet wale, int beginnen,

 

Deen op anderen ghewinnen

 

Met crachte en mochte hare geen.⁵⁵²⁷

 

Die een wijch tusschen hen tween⁵⁵²⁸

 

En gheduerde doen niet lange;

5530

Want der Brabantre ange⁵⁵³⁰

 

Ende haer ghenendicheit van dade,

 

Die men door noot moeste ontraden,⁵⁵³²

 

Drongen met crachte ave

 

Van Luthsenborch den coene grave.

5535

Ende doen hi wert achter gedrongen,

 

Riep, na der walscher tongen,

 

Hoverdichlike een Brabantsoen,

 

Een coene seriant, hiet Baseroen:⁵⁵³⁸

5514 Braken, losbreken, woeden.

5516 Lange ee, langen tyd, of ook wel lang te voren, zynde ons eer het superlatief van ee. De Duitschers zeggen ehe-zeit in plaets van vorzeit.

5523 Ghereide, zadel.

5527 Hare geen, geen van hen, geen van beiden.

5528 Een wijch, gevecht van één tegen één. Dat van legers tegen legers noemde men volcwijch. Vergel. vs. 1226.

5530 Ange, en zoo ook hieronder vs. 8502. Gewoonlyk beteekent dit woord benaeuwdheid; doch hier schynt het voor strydbaerheid gesteld te zyn, van angen, kwetsen, waervan angel.

5532 Ontraden. Men was, zoo als nu de zaken stonden, en om de Brabanders dicht by een te houden, verplicht, hun de genendicheit van dade, dat is, hunne gewoone stoutmoedigheid, afteraden.

5538 Baseroen. Ik denk dat de rymklank roen eene verkorting van roden, en dat deze naem derhalve Baesrode is, waerover zie Jurisp. heroica, pag. 309. Huydecoper las, in eens: hiet Baseroen van Luthsenborch, her loscaert (Melis Stoke, II, bl. 275); doch zoo Baseroen van Luxemburg was, waerom noemde Van Heelu hem dan een Brabantsoen? En welke naem is dat, loscaert?

[p. 207]

 

‘ Van Luthsenborch her loscaert!⁵⁵³⁹

5540

Nu keert weder herwaert.

 

Siet hier den leeu voor u braken

 

Van Brabant: bi wat saken

 

Laet dine nu onverbeten?

 

Want ghi hebt u lange vermeten⁵⁵⁴⁴

5545

Hi moeste sterven, waer ghine saegt:

 

Sieten hier noch onveriaegt,⁵⁵⁴⁶

 

Brieschende, ende wijchgier;

 

Waer woudine sueken bat dan hier?

 

Want hier vindine seker wale. ’

5550

Doe die hoverdege tale

 

Des graven cnape een vernam,

 

Wert hi tornich ende gram:

 

Walthier hiet hi van Wes,⁵⁵⁵³

 

Die vromeste, sijt seker des,

5555

Die daer was in beiden siden;

 

Daer bi hadde hi groot vermiden,

 

Daer men sinen here achter croet;⁵⁵⁵⁷

 

Daerom bestont hi coenheit groot,

 

Ende woude sinen here met eeren wreeken:

5560

Daer bi hadde hi gerne gesteken

5539 Loscaert, scheelaerd, fr. louche, een scheldwoord, gericht tot zulk eenen die iemand met nydige oogen aenziet. Zie Kiliaen op loschaerd, en Damhouder, Pract. Crim., cap. 136. Daer men echter ook door lochs een lynx verstond, mitsgaders een teef, hoogd. lutsche, verwand met het slavoonsch luska, liska, een vos; zoo zou dit woord hier als een tegenstelling van leeu, in vs. 5541 kunnen genomen worden.

5544 Lange, by Velthem: dickewile.

5546 Onveriaegt. Velthem: onversaecht.

5553 Walthier van Wes. Deze Wouter van Wes komt voor als getuigen in eenen brief van het jaer 1299, by Bertholet, Hist. de Luxemb., V, Preuves, p. lxxxiii, en is genoemd in eenen anderen van het jaer 1302, by S^t-Genois, I, bl. 940. Donghelberge en Schoevardts noemen hem van Wees. De naem werd ook wel Weis geschreven; als by voorbeeld in Gisleberti Chronica Hannoniae, pag. 115.

5557 Achter croet, achteruit drong, gelyk in vs. 5252.

[p. 208]

 

Den hertoge doen, in die side,

 

Ende gheraectene doen met nide,

 

Ende stac hem biden arme ene wonde,⁵⁵⁶³

 

Ter aventueren oft hine conde

5565

Ghevellen, ende daer bi sinen heere

 

Behouden beide lijf ende eere.

 

Daer dede hi als een stout seriant,

 

Dat hi den hertoge van Brabant

 

Dorste steken met gheninde,

5570

Om te wrekene dat meswinde,

 

Dat sijn heere hadde soo groot,

 

Dat hi die plate moeste door noot⁵⁵⁷²

 

Vore des hertogen swert begeven:

 

Waltier van Wes ontdroech sijn leven,

5575

Die den hertoge daer stac;

 

Want hi keerde om, ende ontbrac

 

Den Brabanteren te diere tijt;

 

Maer hi bleef na in den strijt

 

Ghevaen, eerlike ende wale:

5580

Van hem latic nu die tale.

 

Daer men achter wert dus brachte

 

Den grave van Luthsenborch, met crachte,

 

Daer hielt onverre ave

 

Vander Rochen her Waelrave,

5585

Sijn vleeschelike broeder⁵⁵⁸⁵

 

Beide van vader ende van moeder,

 

Een vromich ridder ende een stout,

 

Die doen den strijt met ghewout

 

Op die Brabantre sochte,

5590

Alse coenlike alsmen soeken mochte,

 

Alsoo lange als hijt mochte anteren;⁵⁵⁹¹

5563 Biden arme. Velthem: in den arm.

5572 Plate, borstplaet, ook een yzeren handschoen; doch waerschynlyk moet men hier lezen: dat hi die plaetse, en niet die plate.

5585 Vleeschelike broeder, frater germanus.

5591 Anteren, hanteeren, doen.

[p. 209]

 

Maer sine crachte ende sijn deren⁵⁵⁹²

 

Wert alsoe weder staen,

 

Dat met hern sciere was gedaen;

5595

Want hi was van hen allen

 

Die ierste here, die daer moest vallen,

 

Ende metten live den strijt becopen,

 

Om sijn vreeselike op lopen;

 

Maer nochtan, te dien tide,

5600

Dochte hen, datti vanden stride

 

Bat die porsse over lede⁵⁶⁰¹

 

Dan die grave sijn broeder dede;

 

Daer bi bat hi enen vromen

 

Ridder, die met hem was comen,

5605

Van Halloes her Berroet:⁵⁶⁰⁵

 

‘ Ic sie nu in grooter noet

 

Minen broeder, ende seere verladen;

 

Vaert te hem, staet hem in staden,

 

Oft hi blivet nu verslagen. ’

5610

Doen wert daer suchten ende clagen,

 

Ontfermelike, tusschen hen tween.

 

Her Beroet sprac: ‘ Heere, des alleen

 

Al soude mij dlijf werden benomen,

 

Magic, ic sal tot hem comen. ’

5615

Dus proevede her Berroet, sonder sparen;

 

Maer hine mochte niet verre varen.

 

Hi vant soe vele wedersaken,

 

Dat hi den grave niet en mochte geraken.

 

Doen sach hi om met enen keere,

5620

Ende sach doen dat sijn heere

 

Vander Rochen her Waelrave

 

Vanden orsse storte ave,

 

Ende viel op die eerde neder.

5592 Sijn deren, hetgeen hy deed om te deeren, om leed te doen.

5601 Beter den aenstoot doorstond.

5605 Halloes. Vergel. vs. 5013.

[p. 210]

 

Doen keerde hi om tot hem weder⁵⁶²⁴

5625

Ende vant doen sinen heere doot.

 

Dat was scade ende iammer groot;

 

Want, waer men ridderscap sal noemen,

 

Was her Waelraeve een der bloemen

 

In dietschen lande, van sinen dagen:

5630

Al bleef hi daer verslagen,

 

Hi heeft des strijts groote eere;

 

Want coenlike ende seere

 

Sochte hi den hertoge entie sine,

 

Ende dede hem ane groote pine,

5635

Eer hi van hen wert ghevelt.

 

Met Gode si sine siele gheselt⁵⁶³⁶

 

In hemelrike, sonder inde!

 

Her Berroet bleef in meswinde;

 

Want hi wert daer thant gevaen;

5640

Maer hi liet hem eer soe slaen,⁵⁶⁴⁰

 

Dat hi sterf eer hi ghenas.⁵⁶⁴¹

 

Doen her Waelraven doot was

 

Vander Rochen, dede nochtan

 

Van Luthsenborch die coene man,

5645

Die grave sijn broeder, vor sijn doot,

 

Weringhe sterc ende groot;

 

Want, doen die grave achter quam,

 

Worden tornich ende gram

 

Die Maseleren, ende die Oesterlinge,⁵⁶⁴⁹

5650

Ende daden recht haren dinghe;

 

Want gelijc dat die everswijn,

 

Daer si moede gheiaget sijn,

 

Verbeiden spiete ende swert,⁵⁶⁵³

5624 Velthem: doen keerde derwerd weder.

5636 Gheselt, gezelschapt.

5640 Eer, eerst.

5641 Eer hi, by Velthem: eer hijs.

5649 Maseleren, bewooners van de boorden der Maes. Oesterlinge voor Oesselinge. Verg. vs. 2638.

5653 Spiete, waervoor wy nu spietzen, spiesen, of sprieten zeggen. Huydec. op Stoke, III, bl. 202, en boven vs. 1752.

[p. 211]

 

Alsoe drongen si onververt

5655

Ieghen die Brabantre weder,

 

Datsi doen den hertoge neder

 

Twee orsse onder hem staken;

 

Dat die Brabantre wraken,

 

Alsoe hogelike ende alsoe seere,

5660

Als ye liede wraken haren here;

 

Want, doen men woude den hertoge vellen,

 

En mochtent en ghene tongen tellen

 

Hoe eyselike dat men daer sach doven,⁵⁶⁶³

 

(Tote dire tijt datsi quamen boven,)

5665

Die Brabantre, ionc ende out,

 

Ende setten toe met ghewout

 

Den vianden, als liede die rasen.

 

Die hertoge hadde heeten blasen

 

Sine bosinen, na die manieren

5670

Daer men stormt, ochte sal tornieren,

 

Om dat hire sine liede bi

 

Stout soude maken; maer si

 

Lieten hare blasen thant;

 

Want die baniere van Brabant

5675

Wouden die viande, met nide,

 

Int vergaderen van den stride,

 

Met crachte onder slaen.

 

Met dien wert soe seere bestaen

 

Die riddere, her Rase van Graven,⁵⁶⁷⁹

5663 Doven, woeden, als op vs. 1637 aengemerkt is. De Nederlandsche Glossen, by E.-G. Graff (Diutiska, II, bl. 202), stellen ook Bacari, doven, en in de saxissche Flos un Blankflos (Bruns Altplattdeut. gedichte, bl. 244) leze ik:

Flos lep dovendich van dan.

5679 Graven, in het fransch De Grez, waerover zie Donghelberghe, pag. 143. Het woord nogthans rymt niet met besaghen van den volgenden regel. Zou men voor dit laetste niet behooren te lezen begaven? Dezelfde Raes komt voor onder de edelen, opgenoemd in eenen brief van 1292, in het Charterboek van Mieris, I, bl. 549. Schoon hy de bannier voerde, zoo was hy toch geen standdaerddrager van Brabant, welke waerdigheid toen aen Willem van Assche behoordde. Deze was door ziekte verhinderd zyn ambt waer te nemen. Butkens, Supp., I, p. 158, en De Vaddere, Origine des ducs et du duché de Brabant, éd. Paquot, pag. 524.

[p. 212]

5680

Van hen, eer sine besaghen,

 

Die des hertoghen baniere vuerde

 

Eerlike; maer hem aventuerde

 

Dat sijn ors ghevelt wert sciere.

 

Doen moeste sinken die baniere

5685

Van Brabant, sonder ghewere.

 

Doen dat sagen die minstrere,⁵⁶⁸⁶

 

Dat die baniere onder sanc,

 

Doen lieten si hare geclanc,

 

Ende haer blasen metten bosinen;

5690

Want die sceen in selker pinen⁵⁶⁹⁰

 

Die hertoge, ende al sijn here,

 

Dat hen en holpe geen ghewere

 

Sine moesten den sege verliesen.

 

Die vrese benam datsi niet en bliesen;

5695

Want die niet en wisten van den dingen.

 

Si waenden datsi al onder gingen,

 

Die Brabantre, daer was soe groot

 

Die perse, daer dien hertoge doot

 

Sijn ors onder hem gesteken bleef.

5700

Dat wonder, dat men daer doen bleef,⁵⁷⁰⁰

 

Van stouter weringhen,

 

Dat mochte niemen volbringen

 

Dat hijt met tongen mochte ontbinden;

 

Want men can niet vinden

5705

Dies ghelike, in enege yeeste;

 

Want men sach nie leeu, noch beeste,

 

Met clauwen noch met tanden driven,⁵⁷⁰⁷

 

Dan die met swerden ende met kniven⁵⁷⁰⁸

 

Die Brabantre alle hanteerden,

5710

Eer si die plaetse daer verweerden,

 

Ieghen hare viande, met ghewout.

5686 Minstrere, menestrels, fr. ménétriers.

5690 Want die sceen, namelyk die hertoge.

5700 Bleef, lees: dreef.

5707 Driven, bedryven.

5708 Dan die met swerden. Versta: dan zoo als, met zwaerden, enz.

[p. 213]

 

En leefde oec ridder nye soe stout,

 

Hadde hi ghedaen metter hant;

 

Dat selve die hertoge van Brabant

5715

Dede, daer hi hem verweerde,

 

Doen hem sijn ors faelgeerde,⁵⁷¹⁶

 

En ware hem die meeste eere,⁵⁷¹⁷

 

Die nie getelt wert van heere,

 

Ochte van heelde, oft van gigante.⁵⁷¹⁹

5720

Van enen vromegen seriante,

 

Claes hiet hi van Ouden,⁵⁷²¹

 

Wert die baniere op gehouden

 

Van Brabant weder, doen si sanc,

 

Met crachte doen, eer yet lanc.

5725

Na hem, doen si hem verwoech,⁵⁷²⁵

 

Een vrome seriant droech,⁵⁷²⁶

 

Woutre vander Cappellen;⁵⁷²⁷

 

Want dit waren die twee gesellen,

 

Die men dede biden ridder houden,

5730

Te voren, om dat si souden

 

Des hertogen baniere verhoeden,

 

Alsi den ridder sagen vermoeden,

 

Ochte door noot onder comen.

 

Van desen tween vromen

5735

Serianten wert die baniere

 

Van Brabant op gerecht sciere,

5716 Faelgeerde, miste, deed missen; van falgieren, falen, feilen, fallere.

5717 En ware. De zin vordert, naer my dunkt het ware, als tegenstelling van hadde hi, vs. 5714.

5719 Heelde, helden. Gygante, reuzen. Men vindt ook wel heelt voor helft, als onder andere in eene vlaemsche charter van het jaer 1247, by Diericx, Appendice aux Mémoires sur la ville de Gand, pag. 95.

5721 By Velthem: Claus, die men heet Van Ouden. Hy wordt onder de vassalen van hertog Jan opgenoemd by Butkens, I, pag. 344. Een dorp Ouwen ligt in de Kempen, by Turnhout en Herenthals.

5725 Verwoech, overwoeg, tezwaer woog, door vermoeidheid.

5726 Droech, waer si moet by verstaen worden.

5727 Velthem: Wonter, die heet Vander Capellen. Butkens, I, pag. 344. Wellicht aldus genaemd naer het dorp Capellen-op-den-Bossche, by Mechelen en Willebroek gelegen.

[p. 214]

 

Ende ghedragen met gheninde,

 

Alsoe eerlike, toten inde,

 

Dat si nie sint en quam neder.

5740

Die bosinen bliesen weder,

 

Ghelijc alsi te voren plagen,

 

Doen si die baniere sagen

 

Opgaen, ende weder bladen;⁵⁷⁴³

 

Want doen sceen al ontladen

5745

Die hertoge, maer hi en was;

 

Want daer was al sint die tas⁵⁷⁴⁶

 

Soe dicke, dat hi sijn ors moeste laten,

 

Dat hi met crachte, tote dier straten

 

Die daer lach, quam door die porsse.

5750

Daer quam hi weder teenen orsse,

 

Daer een seriant op sat,

 

Arnout vander Hofstat,⁵⁷⁵²

 

Die viel neder bi dien grachte

 

Ende vermonteerde met crachte

5755

Sinen heere den hertoge thant,

 

Nochtan was daer noch die bant^5756-5757

 

Van den wighe alsoe strac,

 

Dat die hertoge tot hem sprac:

 

‘ Ic bevele die Onser Vrouwen! ’

5760

Want hine waendene meer scouwen,⁵⁷⁶⁰

 

Doen hi staende bleef te voete.

 

Met dien quam Arnoude te gemoete

5743 Bladen, waeien, wapperen.

5746 Tas, hoop. Bilderdyk dacht dat Van Heelu door dit woord zoo veel als bende of bataillon wilde te kennen geven. Zie zyn Geslachtlijst op tas. Doch moeilyk zou met dit zyn gevoelen overeentebrengen zyn hetgene van een tas dooden hierachter vs. 8850 gezegd wordt.

5752 Arnout Vander Hofstat, van Leuven, zoon van Godfried. Butkens, I, pag. 343; Des Roches, Epitomes Hist. Belg., II, pag. 173. Hy viel met drie zyner neven in den slag van Kortryk. Meyer, Annal. Fland., pag. 93 verso, en De Klerk, Brabantsche yeesten, V^c boek, 5^c cap. Zie ook Lipsii Lovanium, pag. 65; Carpentier, Hist. de Cambrai, pag. 949, en Divaeus, in Lovanio, pag. 87.

5756-5757 Die bant van den wige, de banding van den stryd, het verband; van banden, samenrotten. Zie Kiliaen op het woord banden.

5760 Want hy dacht hem nimmer weder te zien.

[p. 215]

 

Een ors, dat hi doen ane greep,

 

Ende stac voet in stegereep,

5765

Ende volgde na in den strijt

 

Den hertoge, die ter selver tijt

 

Dwers in sloech ter vaert,

 

Weder ten Limborcheren waert,

 

Met enen hoverdegen drave,

5770

Ende riep in walschen: ‘ Her grave

 

Van Luthsenborch! u es bedaget⁵⁷⁷¹

 

Dat ghi lange hebt gheiaget.

 

Siet hier noch comen, al bereet,

 

Alse die wreken wilt sijn leet,

5775

Den hertoge Jan van Brabant.

 

Dat ghi copen dorst dat lant

 

Van Limborch, ende mi ontcrichten,

 

Dat moeten wi nu berichten

 

Metten swerde, gheloeves my:

5780

Hier saelt becopen, ic oft ghi;

 

U hoverde ende u ongevoech! ’

 

Doen dus die hertoge in sloech

 

En waren bi hem nochtan,

 

Na minen wane, niet XX man,

5785

Die dweers met hem keerden in.

 

In segt om onste noch om ghewin,⁵⁷⁸⁶

 

Want ic ben wel seker des,

 

Dat Ector, noch Anchilles,

 

Noch Olivier, noch Roelant,

5790

Van ridderscape metter hant

 

Nye hoeger daet en dreven,

 

Die men vint van hen bescreven,

 

Dan die hertoge doen daer dede.

 

Die Brabantre volgeden mede,

5771 U es bedaget, voor u is opgedaegd, verschenen.

5786 Ik zeg het niet om eenige jonst noch om eenig gewin.

[p. 216]

5795

Ende quamen hem te hulpen sciere,

 

Ende sloegen neder die baniere

 

Van Luthsenborch met ghewelt.

 

Doen die baniere wert ghevelt,

 

Bleef daer die grave alsoe mat,

5800

Dat hi en hilt en ghene stat:

 

Nu voer hi ute, nu quam hi in,

 

Ende en gheberde, meer noch min,

 

Dan ochte hi hadde willen tornieren;

 

Maer hine toende en geen maniere

5805

Noch ghelikenesse van dien,

 

Al ruste hi, dat hi woude vlien;

 

Want, alse hi ute was ghevaren,

 

Quam hi weder sonder sparen,

 

Ende porde, telker vaert,

5810

Dapperlike ten hertoge waert,

 

Dat hi in dinde diere becochte,

 

Daer elc anderen van hen sochte.⁵⁸¹²

 

Daer wert soe coenlike toe ghereden

 

Ende soe ridderlike ghestreden,

5815

Dat was een die meeste daet,⁵⁸¹⁵

 

Beide in werke ende in ghelaet,

 

Ende van ridderscape die meeste,

 

Die men vint in eneghe yeeste.

 

Men vint in vele yeesten genoech,

5820

Dat een man liede vele versloech;

 

Maer men heeft niet gelesen,

 

Noch van gygante noch van resen,⁵⁸²²

 

Dat eneghe yeeste cont doet

 

Van ridderscape hoeger ontmoet,

5825

Dan tusschen hen tween wert gedaen.

 

Al moeste die grave onder gaen,

5812 Daer elk van hen den ander zocht.

5815 Dat, dat't.

5822 Resen, reuzen; 't zelfde als gygante. Zie boven op vs. 5719.

[p. 217]

 

Van Luthsenborch die coene heere,

 

Hi weerde hem nochtan alsoe seere,

 

Alse ridder doen mochte metter hant;

5830

Maer een Brabantre, een seriant,

 

Des hertogen knecht een, Meerbeke,⁵⁸³¹

 

Gaf des graven ors doen enen streke,

 

Van Luthsenborch, met enen swerde,⁵⁸³³

 

Dat hem die derme vielen op deerde.

5835

Noch doen Willem die Ardenoes⁵⁸³⁵

 

Biden grave, ende wert ontoes⁵⁸³⁶

 

Dat sijns heren ors wert ghesteken,

 

Ende riep: ‘ Dat salic wreken,

 

Mordere, wat hevestu gedaen? ’

5840

Dat die Ardenoes doen mochte ontgaen

 

Metten live, dats wonder groot;

 

Want si hildenen over doot,

 

Diene staken, eer sine begaven.⁵⁸⁴³

 

Van Luthsenborch des edelen graven

5845

Ors was soe sere ghequelt,

 

Dat hem waren ute die derme ghevelt,⁵⁸⁴⁶

 

Alsoe dat niet en mochte ghenesen;

 

Nochtan waer sijn here woude wesen

 

Daer keeret met hem, in die porsse,

5850

Dat selden es ghesien van orsse;

 

Het scheen wel Baiaert ghenoot.⁵⁸⁵¹

5831 Meerbeke. Vermoedelyk Henrik Van Meerbeke, bygenaemd Valge. Butkens, I, p. 344. Of misschien diezelfde knecht welke met hertog Jan, ter redding van zyne zuster Maria, naer Parys snelde; waervan boven vs. 1375 en volgg. en dien ik vermeld vinde in een gedicht geplaetst bl. 6, voor het H.S. der abtdy van Tongerloo van de Brabantsche yeesten:

Met hem liep oic zekerlike
Een knecht, ende was van Meerbeke,
Uuter meyerien van Kempenhout.

Men leze dit gedicht hierachter in de Bylagen.

5833 Van Luthsenborch, namelyk des graven van Luthsenborgh, en niet met enen swerde van Luthsenborch.

5835 Noch doen Willem, lees: noch doen was Willem.

5836 Outoes, onthutst? neen; maer honteux.

5843 Diene staken, zy die hem staken.

5846 Om dat hem (het paerd) de darmen waren uitgevallen.

5851 Baiart ghenoot, de wederga van het beroemde paerd Bayard. Vergel. vs. 552.

[p. 218]

 

Dien Banbantren verdroot;

 

Dat van Luthsenborch die here

 

Soe lange hem weerde, ende soe seere,

5855

Ieghen hen met ghewout.

 

Doen sloech tot hem een ridder stout,

 

Her Woutre vanden Bisdomme,⁵⁸⁵⁷

 

(Het ware onrecht keerde men omme

 

Die woort, ende sinen name hele,

5860

Want hi dede recht sinen spele,

 

Al was die grave scadelec doot.)⁵⁸⁶¹

 

Dat hi coenlike, te diere noot,

 

Den grave reet te gemoete,

 

Dien hi diep twee voete

5865

In den lichame stac een sweert.⁵⁸⁶⁵

 

Die grave bleef nochtan op sijn peert,

 

Doene die ridder gheraecte,

 

Maer thant keerde hi ende door braecte.⁵⁸⁶⁸

 

Doen hi den steke hadde ontfaen

5870

Nye sint en mochte hi ontgaen;

 

Want sciere sterf hi vanden wonden.

 

Hadde menne gesocht, men hadden vonden

 

Op die plaetse, niet verre van daer;

 

Die anders telt hi segt onwaer.⁵⁸⁷⁴

5875

Hi wert ghetrect ende over rint⁵⁸⁷⁵

5857 Wouter vanden Bisdomme. Behalven Butkens kan men over hem en zyne familie nazien Donghelberghe, pag. 145; De Ryckel, Hist. S. Gertrudis, pag. 910; Recueil général des familles originaires des Pays-Bas. Rotterd., 1775, I, pag. 31.

5861 Al was het ook schadelyk dat de graef gedood werd.

5865 In den lichame. Vanden Damme verhaelt zynen dood eenigzins anders, en wel op de volgende wyze:

Daer hem die grave lichten soude
In sinen stegereep......
Ende stac hem een sweert omtrent
Onder in sijn fondament.....
Doen sprac die hertoge saen:
‘ Her Wouter, wat hebdi gedaen?
Ghi hebt den besten ridder doot:
Men vindt nieuwer sijn genoot. ’
Doen antworde her Wouter saen:
‘ Heere, ic hebt hem liever gedaen,
Dan hi u selven hadde doot;
Want het ware Brabant scade groot. ’

5868 Ende door braecte, en brak door he volk.

5874 Telt, vertelt. Vergel. vs. 659.

5875 Ghetrect, getrokken, versleurd. Velthem heeft getreet, vertreden, vertrappeld.

[p. 219]

 

(Daer bi en wert hi niet bekint,)

 

Met menegen orsse ieghen die eerde.

 

Aldus bleven daer beide die weerde

 

Riddere van Luthsenborch doot;

5880

Want doent hen ginc aen die noot,

 

Ghelijc dat elc in sijn leven

 

Den anderen niet en hadde begeven,

 

Alsoe en wouden si onder hen beden

 

In die noot van een niet sceden;

5885

Daer bi bleven si beide verslagen.

 

Wel te rechte mach men clagen

 

Tverlies van hen, entie scade,

 

Om hare ridderlike dade;

 

Want soe vromich waren si

5890

Datter verhoegt te rechte was bi

 

Van Aelmaengen alt ridderscap.

 

Bi hen en hilden daer niet slap

 

Twee hare broeder bastaerde;

 

Die en wouden uten hoegen aerde

5895

Van Limborch oec niet keeren,

 

Ende bleven doot bi hen niet eeren.⁵⁸⁹⁶

 

Dus bleven daer dire bruedere viere

 

Van Luthsenborch; maer diere

 

Vercochten si hen met groten daden.

5900

Hare sielen moete God genaden,

 

Ende geven hen dat ewege paradijs!

 

Ter werelt hadden si eere ende prijs;

 

Want si lieten sonder blame

 

Na hen dien hoegen name

5905

Van Limborch, ende den coenen aert,^5905-5906

 

Alse hi vore hen gehouden waert.

 

Deus, hoe mochten si dus vallen,⁵⁹⁰⁷

5896 Bi hen met eeren. Velthem: bi haren heeren.

5905-5906 Zoo als dien aerd voor hen (vóór hunnen tyd) in eer gehouden werd.

5907 Deus! Eene by de ouden vry gewoone uitroeping. Vergl. Melis Stoke, II, bl. 259. Nog heden ten dage hoort men dezelve in sommige streken, doch met eene enkele sylbe: djeus! of djus! Wie van dergelyke uitroepingen meer weten wil, leze myne Verhandeling in de Nederd. Letteroefeningen, bl. 218.

[p. 220]

 

Die vroemste ridder van hen allen

 

Die ute Limborch waren geboren?

5910

Bi haren valle bleven verloren

 

Beide wapene ende manne ewelike

 

Van Limborch van den hertogerike;

 

Want het bleef den hertoge Jan

 

Van Brabant, diet eerlike wan

5915

Vore Woeronc, in des swerts oort,

 

Ten stouten wige die es gehoort.⁵⁹¹⁶

 

O wie hoege was dat crieren,⁵⁹¹⁷

 

Daer men wapene soude anteren,

 

Beide ten stride ende ten tornoye,

5920

Van Limborch ie ende Monyoye?

 

Daer dat geruchte moeste onder bliven,⁵⁹²¹

 

Daer sachmen hoge daden driven,

 

Ende met wapenen werken wonder.

 

Owi! doen si gingen onder,

5925

Die vrome ridderen ende die wigante,⁵⁹²⁵

 

Van Luthsenborch die coene gigante,

 

Doen worden daer ontladen,

 

Beide van persen en van scaden,

 

Die Brabantre alle seere.

5930

Men mach tellen groote eere

 

Van diere Brabantre ghewere;

5916 Stouten, voor stoutsten; als zeer gewoon by de ouden.

5917 O wie 'hoege, enz. Deze regel kan verschillend gelezen worden. Dit o wie is wellicht het owi door ons op vs. 122 verklaerd; doch waerschynlyker moet hier wie, gelyk in 't hoogduitsch, voor hoe gelden, en dan is het: o hoe hoog, enz. Zie op vs. 284, en 3813.

5921 Waer het gedruisch minder groot was.

5925 Wigante, stryders; van wych. Dus in het schoone treurspel van Esmoreit tvonincx sone van Cecilien (uit de veertiende eeuw):

Ic sal oec pinen om haer seande
Der coninghinne, mijns oems wijf,
Dat hi nemmermeer sijn lijf
Met haer en sal delen, die wygant.

Volgens Beneken's Teuto oder Urnamen der Deutschen, pag. 369, zou wigant moeten worden afgeleid van wig, vast; hy vertaelt het woord door: der starke.

[p. 221]

 

Want, daer al hare viande here

 

Den strijt allene aen haer began,

 

Waren bi hen cume XL man^5934-5935

5935

Sine waren Brabantre van aerde:

 

Dese droegen den strijt int haerde.⁵⁹³⁶

 

Doen dat herde ontmoet was leden

 

Quam dander scare toe ghereden,

 

Die proefst van Aken ende sijn gesellen,

5940

Daer ic af hier na sal tellen.

 

Maer hoort tierst hoe die dinc

 

Den grooten heeren daer verginc,

 

Die den hertoge liepen op.

 

Van Coelne die ertsbisscop,

5945

Die gheweldege vorste Zivert:

 

Coenlike en onververt

 

Quam hi ten hertoge wert ghetogen;

 

Hi waende wel dat hine soude mogen

 

Vercrighen, doot oft gevaen;

5950

Maer dat wert soe weder staen

 

Dat selve die bisscop, op dien dach,

 

Den hertoge nie en gaf slach;

 

Nochtan hilt die hertoge daer

 

Bi sine baniere, openbaer,

5955

Ieghen die Limborcheren, ende street

 

Vore sijn bataelge, alsoe bereet,

 

Datten elc man mochte vinden.

 

Maer tallen staden ende tallen inden

 

Vant die bisscop, ende sijn conroot,

5960

Alsoe swaren wederstoot,

 

Daer si die Brabantre bestonden,

 

Dat overliden niet en conden⁵⁹⁶²

 

Die eertsbisscop ende die sine.

5934-5935 Waren, enz. Dat is: op omtrent veertig na waren het alle Brabanders.

5936 Den strijd int haerde, versta: het hardste van den stryd, en niet den stryd in 't hart.

5962 Overliden, doorstaen, uitbouden, te boven komen, doorgeraken.

[p. 222]

 

Die groote scade ende die pine

5965

Die si daer ontfingen af,

 

Dat die bisscop nie en gaf

 

Selve den hertoge slach noch stoot

 

Te dien stride, clene noch groot,

 

Dat wert hem daer bi benomen:

5970

Metten bisscop waren comen

 

Maseleren, ende Ruire,⁵⁹⁷¹

 

Die te wine en te biere

 

Dobbelden in die taverne

 

Om Brabantre, te haren scerne,⁵⁹⁷⁴

5975

Ende vermaten hen, datsi sporen⁵⁹⁷⁵

 

Ghecocht hadden te voren,

 

Ieghen dire Brabantre peert,

 

Daer si met haren weert

 

Souden gelden ende betalen.

5980

Doen quamen si vore Woeronc halen,⁵⁹⁸⁰

 

Ende wouden se haren weert bringen:

 

Sonder coep en sonder dingen

 

Waenden sise hebben gegrepen;

 

Maer doen si weder nepen,

5985

Diere Brabantre swerde,

 

Doen lieten si manne ende peerde

 

Op die plaetse, daer sise vonden,

 

Sonder taenverdene enege pronden,⁵⁹⁸⁸

5971 Ruire, Velthem: Ruyere, als boven vs. 5087.

5974 Om Brabantre. Zy hadden reeds om den buit gedobbeld, die zy maken zouden op de Brabanders. Van Velthem zegt, dat zy speelden om der Brabanter pard.
Te haren scerne, tot hun vermaek, spotterny. Men zegt nog den gek scheeren. Vergel. vs. 4097.

5975 Vermaten hen, gelieten zich, zy waren vermeten genoeg om te zeggen.

5980 Quamen si. Dit si verbindt zich met se van woudense in den volgenden regel (sise), gelyk ook hetzelfde voornaemwoord in vs. 5984 tot diere Brabantre swerde betrekking heeft. Van dit vooraenplaetzen der woorden si, hi, enz., kan men verscheiden voorbeelden zien by Clignett, voorrede van den Teutonista, bl. xlix. Treffend is dat van hieronder vs. 6474.

5988 Pronden, roof, buit; van prinden, rooven, ten zy men hier mocht willen denken aen eetwaer, voedsel (als door den waerd aengeboden), gelyk by Otfried, Evang., lib. II, cap. IV, vs. 97: Thiu pruanta simo mera, het voedsel zy hem meer; of aen pronden, vodden, scruta, waervan zie Kiliaen op Prondel. Hoe het zy, die waer werd hun te duer uitgeloofd: men lovese hen te diere.

[p. 223]

 

Want men lovese hen te diere.

5990

Daer bi keerden si hen weck sciere,

 

Ende lieten den bisscop daer.

 

Hier was Vrancke van Cosselaer⁵⁹⁹²

 

Leidsman ende hoeft ave

 

Die te diere tijt borchgrave

5995

Te Wassenberge was geset.

 

Die heere van Heimsberge hadde gelet

 

Den hertoge gherne, met sinen lieden:

 

Die dede hi gaderen ende gebieden,

 

Ende sindese ten stride waert

6000

Metten bisscop; maer in die vaert⁶⁰⁰⁰

 

En dorste hi selve nochtan niet comen;

 

Maer hi sinde met enen vromen

 

Seriante daer sine baniere.

 

Dese twee lande keerden sciere,⁶⁰⁰⁴

6005

(Heimsberge ende Wassenberge) al geheel,

 

Ende met hen daer een groot deel

 

Van diere gebuerten, ende vanden lande,⁶⁰⁰⁷

 

Die met hen bleven in die scande;

 

Want si moesten achter laten

6010

Met lachtere dies si hen vermaten.

 

Dus siet men beroemelike tale⁶⁰¹¹

 

Selden vergaen met eeren wale.

 

Soe en dede haer roem en haer viseren^6013-6014

 

Maselendre ende die Ruiren,

5992 Cosselaer. Misschien van denzelfden familiestam als waer toe behoorde Catharina van Cosselaer, moeder van Jan, bastaerd van Brabant, heer van Witthem. Butkens, I, p. 369, 459. De naem komt ook voor by Carpentier, p. 826.

6000 Vaert, namelyk heirvaert.

6004 Lande, overdrachtelyk voor het volk dezer twee landen. Keerden, vloden.

6007 Gebuerten, geboerte, boeren. De volgende woorden, van den lande, hebben betrekking tot de andere landen, die deel hadden in de schaud.

6011 Beroemelike tale, snoevery, pochery.

6013-6014 De Maselanders en Roerenaren deden niet gelyk zy geroemd en geviseerd (beöogd) hadden.

[p. 224]

6015

Die aldus vanden stride reden.

 

Sint datsi vlouwen nochtan, deden

 

Beide die bisscop entie sine,

 

Ute Overlant, ende van den Rine,

 

Soe sterke weringe ende soe groot,

6020

Dat daer vrome riddere doot

 

Bleven, ende menich stout seriant,

 

Eer si wouden gaen in hant,

 

Ochte door noot enich vloe.

 

Selve die bisscop deedt alsoe.

6025

Dat es die ghelove mijn

 

Dat na den bisscop Tulpijn

 

Nye coenre pape en gorde swert,

 

Dan die bisscop Zivert;

 

Want, daer hi voer den strijt beginnen,

6030

Dine anders niet en hadden mogen kinnen

 

Hine hadde aen hem niet mogen merken

 

Dat hi crune hadde, ochte kerken,⁶⁰³²

 

Ochte eneghe papelike wise;

 

Want hi sceen ridder goet van prise,

6035

Beide in suekene ende in ghewere.⁶⁰³⁵

 

Maer diere Brabantre keere

 

Vant hi ieghen hen, soe strac,

 

Dat weder dore brac⁶⁰³⁸

 

Des bisscop scare, met ghewout.

6040

Doen gaf men daer selver ende gout,⁶⁰⁴⁰

 

Den bisscop daer af sinen loen,

 

Dat hi hadde na sijn sermoen

6032 Crune, kruin, en wel een priesterlyk geschoren kruin. Kerken, oud adjectif, voor kerkelyke.

6035 Sueken, zoeken, quaerere; doch hier in den zin van aenvallen, gelyk het Notker ook heeft, psalm LXIX, vs. 3: die mina sela suochent, qui querunt animam meam, en zoo als ook staet in de Niederdeutsche Psalmen aus der karolinger Zeit, uitgegeven door Vonder Hagen, f. 57. Thia suokent sela mina.

6038 Dat, dat het, namelyk het heir.

6040 Daer. Ik vermoede dat de afschryver by vergissing daer, in stede van voer gesteld hebbe. Men gaf den bisschop, in plaets van zilver en goud, zyn loon daer van, dat hy valsch pardoen gegeven had.

[p. 225]

 

Ghegeven valsch pardoen ende loes.

 

Daer bi riep al in fransoes

6045

Van Simpoel her Ghi,

 

Doen hi quam den bisscop bi:

 

‘ Tuwe, tuwe li fans prester! ’⁶⁰⁴⁷

 

Ik ben des fransoys niet wel meester,

 

Maer ic wane, alsoe bediet dit walsch:

6050

‘ Doodet den pape, hi es valsch! ’

 

Daer bi woude hine hebben doot.

 

Dit was heeren Godevaerts conroot

 

Van Brabant, ende sire neven

 

Van Simpoel, die onder dreven

6055

Den bisscop, daer hi bleef gevaen.

 

Doen dus vreesselike bestaen⁶⁰⁵⁶

 

Die bisscop ende die sine waren,

 

Quam die grave toe ghevaren

 

Vanden Berge, ende die Coelneren,

6060

Ende ghemeenlike al die heeren,

 

Diere te voren was gewach.

 

Doen die bisscop dat sach

 

Dat die vanden Berge quamen,

 

Riep hi ontfermelike met namen:

6065

‘ Her Godevaert van Brabant,

 

Edel riddere! ic ga in hant.

 

Voert my gevaen met u te lande,

 

Ende hout my voor mine viande;⁶⁰⁶⁸

 

Want, waer datsi mi over vueren,⁶⁰⁶⁹

6070

Dese duvelike ghebueren⁶⁰⁷⁰

 

Vanden Berge, ic bleve verslagen. ’

 

Doen her Godevaert hoorde clagen,⁶⁰⁷²

 

Ontfinc hine te ghenaden,

6047 Tue, tue le faux prêtre!

6056 Bestaen, aengevallen.

6068 Hout my, beter by Velthem: hoet mi. Men schreef soms ou voor oe.

6069 Waer, voor waert, ware het.

6070 Deze duivelsche boeren.

6072 Doen voor doen-ne, toen hem Godevaert hoorde klagen.

[p. 226]

 

Ende en lieten vanden live niet scaden.⁶⁰⁷⁴

6075

Maer, daer op die plaetse, lagen

 

Doot gesteken ende geslagen

 

Soe vele liede, ende peerde,

 

Tusschen heeren Godeveerde

 

Van Brabant ende den bisscop,

6080

Al gaf hi hen gevaen op,⁶⁰⁸⁰

 

Dat her Godevaert niet en mochte comen

 

Soe verre, datti hadde genomen

 

Den bisscop metten breidele doe.

 

Hier en binnen soe quamen toe

6085

Die vanden Berge op die stat,

 

Ende vonden den bisscop mat,

 

Soe dat hi was in hant gegaen;

 

Daer bi en wouden sine niet slaen;

 

Maer vanden Berge die grave bat

6090

Heeren Godevaerde van Brabant dat,

 

Beide hi ende sine neven

 

Van Simpoel, si hem wouden geven

 

Den eerstbisscop ghevaen;

 

Want hi woudene, sonder waen,

6095

Int ghevancnesse houden stille,

 

Tot dat, na des hertogen wille,

 

Die bisscop quame te genaden

 

Van alle sine mesdaden.

 

Heeren Godevaerde dochte

6100

Dat hi den bisscop niet en mochte

 

(Die wile dat soude die strijt dueren,)

 

Daer houden, noch henen vueren;

 

Want hine woude van daer niet riden,

 

Noch stille houden, sonder striden:

6105

Daer bi gehoorde hi die bede,

 

Die de grave Adolf dede,

6074 Vanden live, lichamelyk.

6080 Hen, voor hem, zich.

[p. 227]

 

Ende sprac: ‘ Van den Berge, heere!

 

Op u ridderlike eere,

 

Ende op trouwe, die onderlingen

6110

Goede ridders altoes volbringen,

 

Soe willen wi u den bisscop laten,

 

Bider vorwaerden dat hi saten

 

Ieghen u niet en sal mogen,⁶¹¹³

 

En si bi wille des hertogen⁶¹¹⁴

6115

Mijns broeders ende mijns heeren,

 

Ende oec alle diere Coelneren,

 

Ende daer toe alle die heren mede

 

Die met hem swoeren lantvrede.

 

Op dese vorwaerde gheven wine u:

6120

Nemtene, ende voertene thant met u,

 

Ende laet u volc hier ten stride. ’

 

Die grave vanden Berge was blide,

 

Dat hi met soe grooten pande

 

Weder keeren soude te lande,

6125

Ende greep den bisscop ane, ter vaert,⁶¹²⁵

 

Doen hi hem ghelevert waert,

 

Ende deden thant over Rijn

 

Te Monben, daer dat lant was sijn,⁶¹²⁸

 

Met hem in die kerke vueren.⁶¹²⁹

6113 Saten, zetten, dat is regelen, vastzetten (van waer der hoogduitscheren gesetz). Godevaert wil zeggen: ik wil den bisschop overleveren, op voorwaerde dat hy met u niet in verdrag kome wegens zyn losgeld, ten zy by wille van hertog Jan, enz. Nyhoff vertaelt het woord door overslaen, schatten (Gedenkw. van Gelderland, I, bl. 147, 211, 312): ook goed; want men zegt nog alzoo: de zetting, voor de prysbepaling (van het brood of van andere zaken).

6114 En si, ten zy, het en zy.

6125 Ter vaert, vaerdig, spoedig, als boven vs. 2761.

6128 Monben, Velthem: Moven. Bertholet, Van Heurn, Butkens en andere stellen Monheim of Manheim; daerentegen Donghelberghe, Schoevaerdts en Van Spaen: Mauben, welk laetste ook de rechte naem schynt.

6129 Kerke voor kerker; schoon Butkens église gesteld hebbe. De schryver der Cronica van der hilliger stat van Coellen, gedrukt in 1499, heeft op bladz. 241: greve Adolf Vam Berge nam gefangen bysschoff Syfert van Coellen, und wart zo Sloss gevoert, ind was syn gefangen VII jair lanck. De overeenkomst van den 19 mei 1289, in het Codex diplomaticus, hierachter, toont echter dat hy nog geen jaer lang in de gevangenis heeft moeten blyven.

[p. 228]

6130

Aldus en vielen die aventueren

 

Den bisscop daer niet wale.

 

Doen menne spien sprac hi dese tale:⁶¹³²

 

‘ Nomine God! mij wondert seere,⁶¹³³

 

Wat ons van Valkenborch die heere

6135

Metten stride hier heeft gheweten:⁶¹³⁵

 

Hine liet die Brabantre niet heten

 

Liede die ye van stride consten;

 

Maer, sint dat wi den strijt begonsten,

 

Hebben si ons wel doen bekinnen,

6140

Dat die werelt niet en heeft binnen

 

Soe vromege liede, noch soe coene,

 

Alse si sijn, die Brabantsoene! ’⁶¹⁴²

 

Aldus hebdi wel verstaen

 

Hoe dat die bisscop wert gevaen,

6145

Ende hoe datti street met eeren,

 

Eer hi van den velde woude keeren;

 

Maer noch en es hier niet getelt,

 

Hoe dat sijn standaert wert ghevelt.

 

Die standaert stont op enen wagen,

6150

Daer op gheset was, ende beslagen

 

Van sterken planken, een casteel,⁶¹⁵¹

 

Daer liede binnen waren een deel;

 

Want dat casteel hadde tinnen

 

Daer men stont te storme binnen,

6155

Met ghescutte ende met ghewere,

 

Alse men pleget ieghen een here:

6132 Doen menne spien, toen men hem vastspiedde.

6133 Nomina (Domine?).

6135 Gheweten, betuigd, van witen of wyten, dat is wetenschap doen, thans tot beschuldigen overgegaen. Het geweten is derhalve voor den mensch een innerlyke getuigen. Hiervan ook wittigen, augurari.

6142 Velthem: alsi sijn van allen doene.

6151 Een casteel. De beschryving van dit wagen-kasteel komt nagenoeg overeen met het gene de Italiaenen een carrocio noemden. Men leze hierover het Glossarium van Du Cange, verbo carrocium, het Suppl. Carpenterii, tom. I, pag. 840, en Grimm's deutsche Rechtsalterthümer, bl. 263. Van een' dergelyken wagen vindt men ook iets in het tweede boek der Brabantsche yeesten van De Klerk, cap. 37.

[p. 229]

 

Starke orsse, die men daer aen spien,⁶¹⁵⁷

 

Dede men den wagen vorwaert tien,

 

Daer men den standaert hebben woude.

6160

Ende waer die standaert bliven soude,

 

Grooten boeme, die boven hingen

 

Aen die tinnen, met sterken ringen,

 

Dede men worpen dan daer buten,

 

Ende neder vaste in deerde sluten,

6165

Om dat, te rechte noch te cromme,^6165-6166

 

Den standaert nieman en mochte omme

 

Worpen, noch vorwaert minnen.

 

Dat casteel, dat dus binnen

 

Was ghemant ende bewaert,

6170

Om te houdene dien standaert,

 

Dat wert al van bloten knechten,⁶¹⁷¹

 

Die daer niet en waren bracht om vechten,

 

Ane gestormt ende bestaen.

 

Die ghene, daer dat af was gedaen,

6175

Al waren si blote knechte,

 

Si volgeden na haren aert te rechte;

 

Want si waren van den gronde

 

Van Brabant, dat nie vlien en conde:

 

Daer bi liepen si met trouwen

6180

Den standaert coenlike neder houwen,

 

Om dat, bi des standaerts valle,

 

Hare viande souden alle

 

Hen versagen, ende vlien.⁶¹⁸³

 

Dit wert bestaen oec van hen drien.

6185

Maer thant meerde haer conroot⁶¹⁸⁵

6157 Starke orsse. Huydec. (op Stoke, III, bl. 324) dacht dat men hier zou moeten lezen starke ossen, doch Velthem en Van Den Damme hebben almede groote orsse. Intusschen, volgens de aenhalingen van Grimm (zie de vorige aenteekening), zou het wel ossen kunnen wezen.

6165-6166 By Van Velthem:

Dat men niet mochte werpen omme,
Noch vorwerd minnen, no achter crommen.

6171 Bloten knechten, ongewapende lieden.

6183 Henversagen, zich vertsagen, bang wezen.

6185 Meerde, vermeerderde.

[p. 230]

 

Van knechten, die oec waren bloot,

 

Ende liever wouden kiesen die doot,

 

Dan si weken door enegen noot.

 

Soe wouden si die doot kiesen,

6190

Eer Brabant soude sijn eere verliesen

 

Soe woudense liever alle sterven.

 

Doen gingense houwen ende kerven,

 

Beide met haecsen ende niet swerden;

 

Den standaert dapperlike ter erden.

6195

Al hadden si gheweest die beste,

 

Die nie met storme sochten veste.

 

Si haddent eerlike genoech aen gaen.⁶¹⁹⁷

 

Die ghene, diet wouden wederstaen,

 

Bleven daer al met verslagen.⁶¹⁹⁹

6200

Het dede daer seere versagen

 

Menegen man, ints bisscops side,

 

Dat die Brabanters met nide

 

Des bisscops standaert onder sloegen,

 

Daer dandere niet seere om en loegen.

6205

Dit machmen tellen langen tijt

 

Dat daer, op dien selven tijt,

 

Die blote knechte bedreven.

 

Diere was vele biden tinten bleven:⁶²⁰⁸

 

Die worden doer hen af ghewonnen:

6210

Doen quamen si ten stride gheronnen,

 

Selc met spieten, selc met swerden,

 

Nadien dat elken mochte werden.⁶²¹²

 

Ende doen si in den strijt quamen,

 

Wat si sagen ochte vernamen

6215

Dat haren wille ye was weder,⁶²¹⁵

 

Dat stakensi vaste ter neder,

 

Beide orsse ende liede.

6197 Aeugaen, Velthem: gedaen.

6199 Al met, almede, Velthem: al meest.

6208 Diere was vele, van de zelven waren er veel. Van diere zegt men nog in Vlaender.

6212 Na gelang dat elk geviel.

6215 Dat hun voornemen tegenstond.

[p. 231]

 

Ic wane dat nie en gesciede

 

Dat men sach van bloten knechten

6220

Soe coenlike ende soe seere vechten.

 

Diere quam daer luttel alsoe bloet

 

Sine scenen wel, te dire noot,

 

Seriante van prise in haren werken.

 

Ane die knechte mochtmen merken,

6225

Soe bloet, soe coenlike metter hant⁶²²⁵

 

Haren heeren holpen, dat Brabant

 

Natuerlike es die coenste aert,

 

Ende die ghetrouste die ye waert:

 

Dat toenden si openbare

6230

Met haren coenen werken dare:

 

Des swigic nu, ende over lide.

 

Nu hoort voort vanden stride.

 

Sint dat men den bisscop vuerde

 

Van den velde, nochtan duerde

6235

Die strijt na, lanc ende groot;

 

Maer doen hadden hare meeste noot

 

Die hertoge ende die sine leden;⁶²³⁷

 

Maer nochtan bleven si, ende streden

 

Tote dat die strijt al was gedaen,

6240

Als ic hier na sal doen verstaen;

 

Maer ic sal nu vore vertellen

 

Hoe dat, met haren prikellen,⁶²⁴²

 

Toe quamen ende voort voeren

 

Van den Berge die coene gheboeren,

6245

Die, na die tale van Brabant,

6225 Soe, dewelke. Het so van de Duitschers

6237 Ende die sine leden. Velthem: Ende sine liede leden.

6242 Prikellen. De tekst heeft p'kellen waer Huydecoper prikellen voor las (op Stoke, III, bladz. 82), en zoo vindt men 't ook by Vanden Damme. Het waren kluppels, aen het einde (tinden) voorzien van yzeren prikkels of nagels, Vergelyk vs. 6255. Zy werden ook wel kusen, kuisen, kudden of kodden genaemd, als lager in vs.6267.Verg.Bilderdyk, Rotsggalmen,II,bl.200. Op zulk iets ziet het vers van Gielis Molhem, in zyne vertaling van den Requiem van Le Rinclus de Moliens (bladz. 154 van myne kopy):

Scuwet den prekel van des viants garde!

[p. 232]

 

Dorpliede sijn te rechte ghenant.⁶²⁴⁶

 

Dese quamen alle wel ten stride bereet,

 

Na die gewoente, die daer steet.⁶²⁴⁸

 

Diere hadden een groot deel

6250

Beide wambeys ende beckeneel,⁶²⁵⁰

 

Ende een deel haddenter platen;

 

Maer diere swert met scarpen waten⁶²⁵²

 

En wouden si hen niet onderwinden;

 

Maer clupple haddens alle, tinden

6255

Met grooten hoefden geprikelt.⁶²⁵⁵

 

Aen hare roten waren geselt

 

Die Coelneren met hare battaelgen:

 

In hare geselscap sach men witte maelgen,⁶²⁵⁸

 

Halsberge, ende swerde bliken.⁶²⁵⁹

6260

Eer nochtan woude toe striken

 

Dese derde scare, hadde langen tijt

 

Die hertoge van Brabant den strijt

 

Allene gehouden met sinen lieden.

 

Niet wel en canic dat bedieden,

6265

Ware die hertoge onder bleven

6246 Dorpliede....ghenant, dorplieden genoemd. Men zou hieruit mogen opmaken dat de tegenwoordige benaming van boer alstoen niet zeer gemeen was, en dat men door boeren, of geboerte niet enkel dezulken beoogde, die het land beploegden en bewerkten (homines gleboe addicti), maer dikwyls ook hen, die door de nabuerschap van hunne wooningen eene buert of gehucht uitmaekten. Buren en boeren zouden alzoo gelykelyk vicini geweest zyn, terwyl de stadbewooners poorters hietten. Zoo stelt ook het Vocabularium der XIII^e eeuw in een H.S. te Berne, door E.G. Graff, in zyn Diutiska, II, 5, 190-250, als lat. niederdeuisch medegedeeld, schoon het echter geheel en al tot onze nederlandsche spraek behoort) voor agrestis, Dorpman. Vergelyk Grimm, Deutsche Rechtsalterlhümer, bl. 316. De biograef van den aertsbisschop Baudewyn (apucl Martene, tom. IV), noemt de boeren van Vanden Berg kempen: comes de monte cum rusticis in vulgo kempen appellatis (lib. I, cap. VI).

6248 Die daer steet, die daer vaststaet, die daer als regel aengenomen is.

6250 Beckeneel, namelyk yzeren bekkeneelen.

6252 Waten, punten. Zie Kiliaen op het woord.

6255 Hoefden, hoofden, hoofdnagels.

6258 Geselscap. Velthem: here. Maelgen, malien, maliekolders.

6259 Halsbergen, pantsers; van welk woord de franschen hun haubert gesmeed hebhen. Er waren ook beenhergen, enz. Zie over den oorsprong dezer benaming Grimm's Deutsche Grammatik, II, bl. 486.
Bliken, blyken, uitsehynen, blinken.

[p. 233]

 

Wat si dan hadden ghedreven

 

Die te voete stonden met codden;⁶²⁶⁷

 

Maer broeder Wouter Dodden,

 

Dat sagic wale, hem was ange,⁶²⁶⁹

6270

Dat si merden alsoe lange,⁶²⁷⁰

 

Eer si den hertoge quamen helpen:

 

Daer bi deden hem vergelpen⁶²⁷²

 

Die natuere, diene verwan,

 

Ende trouwe van Brabant; maer nochtan^6274-6275

6275

Was hi een gram convers:⁶²⁷⁵

 

Dese reet coenlike, lancs ende dwers,

 

Vore haer scare, ende crierde:

 

‘ Alse eerlike als hem ye verwerde

 

Enich vorste, in enich lant,

6280

Soe heeft die hertoge van Brabant

 

Hem verwert, int swerts oort,

 

Ende sege behouden: tiet her voort!⁶²⁸²

 

Want het es tijt, wildi winnen

 

Goet, dat gijs comt beginnen;

6285

Want die viande houden mat. ’⁶²⁸⁵

 

Alsoe sciere, alse si hoorden dat,

 

Soe trocken si al ghescaert

 

Dapperlike ten stride waert,

 

Crierende blidelike:

6290

‘ Hya, Berge romerike! ’⁶²⁹⁰

6267 Codden. Zie op vs. 6242, en Huydecoper op Melis Stoke, III, bl. 82.

6269 Ange, angst, van angen, nypen, eng maken, en dus het zelfde als benaeuwdheid.

6270 Merden, marden, zie vs. 5575.

6272 Vergelpen, uitboezemen, by wyze van natuer-kreet; want ik denk niet dat dit woord eene verkorting van vergehelpen zy. Kiliaen vertaelt ghilpen door pipelare, piepen, tijilpen, en Scherzius gelpen door latrare, gannire, ejaculare; tenwyl Vanderschueren het woord gelps toepast aen iemand die vele onnutlyk callet. Vgl. Das Niebelungen Lied, vs. 2707, en de aenmerking van W. Grimm, in zyne uitgave van Grave Ruodolff,bl. 11.

6274-6275 Maer nochtan was hi, intusschen was hy toch.

6275 Gram convers, driftige leekebroeder (frère convers).

6282 Tiet her voort, trekt hervoort!

6285 Houden mat, houden zich mat, zyn verslagen. Des levens mat zyn is zoo veel als dood zyn. Vergel. Suchenwirt's 8^ste gedicht, Ellerbach der Alte, vs. 70.

6290 Hya! Berge roemrijk! wapenkreet van Adolf vanden Berge, gelyk Montjoye! dien van Walrave van Valkenburg-Monjoye was. By Vanden Damme: hiha, Berge romerike. De wapenkreet van velen onzer Brabandsche edelen, in dezen stryd, wordt opgegeven by De Rouck in zynen Nederlandschen herauld. Zie, onder andere, aldaer, bl. 284, en vergel. F. Burman, Aanmerkingen, de nederd. taal en oudheden aangaande, II, bl. 300 en volgende.

[p. 234]

 

Maer, doen si ten stride quamen,

 

Dat die Brabantre namen

 

Die overhant, was wel gesien,

 

Want vanden Berge die grave, met dien,⁶²⁹⁴

6295

Voerde vanden velde gevaen

 

Met hem den bisscop, sonder waen:

 

Dat niet en mochte sijn ghesciet,

 

En hadde men den bisscop niet

 

Vore met crachte onder geslagen;

6300

Maer des en derf men niet gewagen,

 

Want dat es daer vore bescreven.

 

Die gebueren, die daer bleven,

 

Na, ten stride, die gingen staen

 

Op ene grachte ter neder slaen

6305

Vriende ende viande, sonder sparen;

 

Want welc die ene ocht ander waren,

 

Daer en haddense geene kinnesse af.

 

Mettien ghevielt, alst God gaf,

 

Dat Battele doen, een seriant⁶³⁰⁹

6310

Des hertogen knecht van Brabant,

 

Gheseten was op ene moort,⁶³¹¹

 

Die achterwaert en woude, noch voort:

 

Op hem quamen die van Gelre.

 

Doen hi dat pert en vant niet snelre,

6294 Met dien, met dien oogenblik. Zoo zeggen wy nog in Braband: Ik zal met dienen of bidiene (by dien) komen. Het woord zal wel niet anders dan het accusatief van de aenwyzing die zyn (vergelyk vs. 3005), en komt vry wel overeen met bet fransch: sur ce.

6309 Battele, een voornaern, Bathildus.

6311 Moort, voor moor, met een t om het rym, zynde een reipaerd, een merriepaerd, waervan dikwyls in het Niebelingen Lied, alwaer het Möre en Marck heet, 't geen juist geen Equus badius of Equus niger is, gelyk Kilian dacht. J. Harduyn,in zyn Val ende opstandt van David, bl. 10:

Twas nacht, soo dat nu ook de silverwitte maenc
Met heur moor-peerden frisch doorrende s'hemels baene.

[p. 235]

6315

Viel hi neder, op die eerde,

 

Ende staect selve metten swerde,⁶³¹⁶

 

Ende quam te dien van Berge geronnen,

 

Recht doen si den strijt begonnen.

 

Doen wouden sine ter neder slaen:

6320

Hine mochte niet weder staen,

 

Maer hi riep: ‘ Ghi doet onrecht!

 

Ic ben des hertogen knecht

 

Van Brabant, dies niet en verdient,

 

Hier ieghen u, dat ghi sine vrient,

6325

Ende sine manne slaet ter neder. ’

 

Doen riepen si alle weder:

 

‘ Sidi van Brabant coenlike?

 

Roepet: Berge romerike!

 

Wi hulpen u alle met ter hant.

6330

Gaet vore, ende leidt ons thant

 

Daer wi viande mogen vinden:

 

Wi selen sciere den strijt inden,

 

Als wise onder kinnen wale. ’

 

Die seriant riep, na hare tale:

6335

‘ Brabant! Berge romerike!

 

Volget na, daer ic vore strike.⁶³³⁶

 

Ic sal u thant bringen

 

Daer ghi die viande moget vinden. ’

 

Aldus soe leidde hise doe

6340

Den vianden van achter toe.

 

Die Coelneren, met haren roten,

 

Volgeden met hen, ende besloten

 

Hare viande, al in enen rinc:

 

Dat was ontfermelike dinc,

6345

Ende te siene iammer groot;⁶³⁴⁵

 

Want si sloegen van achter doot

6316 Metten swerde. Velthem: Ende stac doet dat peert.

6336 Vore strike, voorga.

6345 Te siene, om te zien.

[p. 236]

 

Menegen man sonder ghewere.

 

Doen en bleef in hare viande here

 

Niemen soe coene hine wert verveert;

6350

Want inder Brabantre sweert

 

Vielen si sonder verdingen

 

Alsi vorwart wonden dringen:

 

Ende alsi weder wouden keeren,

 

Vonden si die Coelneren,

6355

Ochte Tanden Berge die geboeren,

 

Daer si noch nader toe voeren.

 

Doen dus gevallen was die sake,

 

Hilden daer, seere tongemake,

 

Menich ridder, menich seriant,

6360

Die gherne waren gegaen in hant,

 

Hadden sijs weten hoe beginnen,

 

Alsic hier na sal doen bekinnen;

 

Maer ic sal tiersten maken cont

 

Hoet nietten grave van Gelre stont.

6365

Die coene grave Reynout

 

Van Gelre, met gewout

 

Ware hi alse gerne, metter hant,

 

Selve ten hertoge van Brabant

 

Int vergaderen ghereden,

6370

Alse die Limborcheeren deden;

 

Maer dat selve dat den bisscop lette

 

Van Coelne, doen hi hem daer toe sette

 

Dat hi ten hertoge riden woude,

 

Dat lette oec den grave Reinoude

6375

Van Gelre, diere edelre bloemen.

 

Des lettens mach hem beroemen

 

Brabant, ewelike wale;

 

Want dat daden altemale

 

Die Brabantre coene dade,⁶³⁷⁹

6379 Die Brabantre coene dade, voor: Dire Brabantren coene daden, of die Brabantre bi coenen daden, schoon Brabantre hier ook wel voor een adjectief gelden mag.

[p. 237]

6380

Die daer den grooten here scade⁶³⁸⁰

 

Daden, soe groot uter maten,

 

Dat si den hertoge moesten laten

 

Ongevaen en ongebonden,

 

Ten bloten velde, daer sine vonden

6385

In die macht van haren lande.

 

Nochtan hadden si die bande

 

Ende die veteren daer bracht,

 

Daer si met hadden geacht

 

Dat sire binnen souden slaen,

6390

(Als sise hadden gevaen,)

 

Den hertoge met al sinen mannen:

 

Daer worden si met selve gespannen,

 

Eer die sonne haer scinen liet.

 

Maer hierop en merctic niet;

6395

Want, die in yeesten vertrekken⁶³⁹⁵

 

(Daer sijt met redenen mogen decken,)

 

Daer blame aen leegt, sine doen niet wale.⁶³⁹⁷

 

Hier willic weder op die tale

 

Van den grave van Gelre keeren,

6400

Die des daegs, van alden heren⁶⁴⁰⁰

 

Die daer waren in sine side,

 

Der vroemster een was van den stride.

 

Den grave Reynoude wert benomen,⁶⁴⁰³

 

Dat hi selve niet comen

6405

Met stride toten hertoge en mochte.

 

Daer hi die Brabantre sochte

 

Toende hi, ende oec sijn here,

6380 Here, voor heren.

6395 Vertrekken, vertellen, openbaer maken. Zie op vs. 1605.

6397 Sine doen niet wale. Men mag hier uit besluiten dat de Brabanders by het spannen en veteren van hunne vyanden niet zeermenschlievend zyn te werk gegaen. Onze schryver houdt hier ook zyn gegeven woord niet, van altyd onpartydig te verhalen.

6400 Des daegs, zoo veel als dees daegs, diens daegs.

6403 Wert, wert 't.

[p. 238]

 

Dat hi hem bleef te ghewere⁶⁴⁰⁸

 

Soe groote coenheit ende ange,

6410

Soe seere ende alsoe lange,

 

Beide met slagen ende met steken,

 

Dat men ter waerheit wel mach spreken⁶⁴¹²

 

(Al viel dat si onder bleven,)

 

Dat soe groote daet wert gedreven,

6415

Onder die baniere van Gelre,

 

Dat strijt geviel selden felre⁶⁴¹⁶

 

Dan daer geviel op die stat,

 

Daer die grave moeste bliven mat,

 

Ende door noot verwonnen sijn.

6420

Die heere van Borne, her Goswijn,⁶⁴²⁰

 

Die ten tornoye ende ten stride,

 

Vander zee in elke side,

 

Riddere goet van prise was,

 

Die hilt, in den selven tas.

6425

Biden grave Reynoude

 

Van Gelre, ende woude

 

Sijn here met trouwen bi staen,

 

Alse hi altoes hadde ghedaen;

 

Daer bi sprac hi doe

6430

Enen sinen bastaert toe,

 

Enen vromen seriant,

 

Die sine baniere hilt in die hant:

 

Dien hiet hi doen met sire banieren

 

Dapperlike, sonder vieren,

6435

Dore die Brabantre dringen.

 

Die ghene dede recht sinen dingen.⁶⁴³⁶

 

Al was sijn sone bastaert.

6408 Dat hi hem bleef te gewere. Vermoedelyk moet er bi staen, in stede van hi, en dan moet men lezen: dat bi hem bleef te ghewere (tot verweering) soe groote coenheit ende ange (manhaftigheid), enz.

6412 Dat, dat't.

6416 Dat zelden stryd feller toeging.

6420 Van Borne. Zie boven op vs. 2670, en Butkens, II, bl. 312.

6436 Die ghene, de zelve, deze.

[p. 239]

 

Hi volgede na sijns vader aert,⁶⁴³⁸

 

Ende droech die bardere, met crachte.

6440

Bider straten, op die grachte,

 

Tote in die Brabantre, niet nide,

 

Vorder dan daer ten stride

 

Des dages enege wert gedragen.

 

Daer bleef eerlike met verslagen

6445

Die goede ridder. Sijn vader,

 

Die here van Borne, sach dit algader:

 

Den enen sone sach hi verslaen,

 

Ende in hant den anderen gaen;⁶⁴⁴⁸

 

Maer al badt hem mogen vromen⁶⁴⁴⁹

6450

Die werelt al, hine wert niet comen

 

Tot hen, soe seere was hi bestaen

 

Met stride; nochtan, alsmen woude vaen,⁶⁴⁵²

 

Sprac hi altoes: ‘ Hets noch niet tijt!

 

En steet noch niet soe inden strijt⁶⁴⁵⁴

6455

Dat ic gevaen moge sijn met eeren. ’

 

Dus lieten menich van hem keeren,

 

Diene niet en woude verslaen,

 

Noch ieghen sinen wille vaen,

 

Om die doegde die aen hem waren.

6460

Aldus quam hi in dinde gevaren

 

Onder die felle gheboeren,

 

Die hem doen toe voeren

 

Met haren cluppelen gheprikelt.

 

Daer wert hi met ghevelt,

6465

Ende geslagen sijn aerm ontwee

 

Ende alle sine, dat hi van wee⁶⁴⁶⁶

6438 Vader en niet vaders, waerover zie Huydecoper's Proeve, II, bl. 194, in de aenteekening.

6448 Velthem: Ende ten anderen in hant gaen, doch kwalyk.

6449 Vromen, baten, nogthans hier meer in den zin van vergoeden, vergelden, en dus: al hadde't hem de geheele wereld willen rergoeden, hy ware, enz.

6452 Alsmen, voor alsmenne.

6454 En steel, het en staet.

6466 Ende alle sine. Hier schynt iets te ontbreken. Schoevaerdts stelt: ende alle zyne leden.

[p. 240]

 

Niet meer en conste ghespreken.

 

Met dien wert sijn ors dorsteken.

 

Maer doen sijn ors den steke gewan,

6470

Dranct dore hen allen, ende ran

 

Buten den anderen staen op tfelt.

 

Daer sat hi op te sire ongewelt,⁶⁴⁷²

 

Soe dat hi hem niet en versinde.

 

Mettien ghevielt dat hi verkinde⁶⁴⁷⁴

6475

Sine wapene, een minder broeder,

 

Die van ere ghetrouder moeder

 

Sijn adel sone geboren waert.

 

Doen liep hi met grooter vaert

 

Te sinen vader daer liine sach;

6480

Maer doen hi daer quam, soe menegen slach

 

Hadde sijn vader doen ontfaen,

 

Dat men niet en conste verstaen

 

Dat hi yet sach, ochte hem verwiste.

 

Doen brachten sine af, met liste,

6485

Van den orsse, ende met pinen groot.⁶⁴⁸⁵

 

Dat ors viel neder, ende was doot.

 

Aldus worpen sine op een kerre,

 

Ende hadden gevoert hen verre⁶⁴⁸⁸

 

Eer hijt wiste, ochte hem verstont.

6490

Maer, alsoe sciere als hem wert cont

 

Dat hi soude van den stride varen,

 

Sprac hi ten ghenen, die daer waren:

 

‘ Segt, ghi liede, waer ie bin? ’

 

Sine antwerden, meer noch min,

6495

En reden voort, ye lanc soe snelre.

6472 Ongewelt, onvermogen. Daer zat hy op, buiten bewoud (in onmacht), zoo dat hy des onbewust was (hem niet en versinde).

6474 Hi verkinde, hy erkende. Dit hy slaet niet op Goeswyn van den Borne, maer op een minder broeder, van den volgenden regel. Vergelyk vs. 598O.

6485 Hem verwiste, zich vergewiste, bewust was, 't zelfde als hem versinde, hier voren.

6488 Hen, voor hem, of misschien heen.

[p. 241]

 

Doen riep hi: ‘ Waer es die grave van Gelre? ’

 

Ende: ‘ Hoe steet nu in den strijt? ’

 

Sijn sone antwerde: ‘ Heere, ghi sijt.....

 

Laet u ghenoeghen, herde genoegen! ’

6500

Doen si dus vorwaert sloegen,

 

Ende ten stride niet en wouden keeren,

 

Doen riep hi: ‘ Ghi wilt mi nu onteeren?

 

Keert dapperlike om weder,

 

Ende legt mi op dat velt neder,

6505

Daer men op den strijt began!

 

Ic wille, ochs mij God an,⁶⁵⁰⁶

 

Liever nu met eeren sterven,

 

Dan den name van Borne ontderven! ’⁶⁵⁰⁸

 

Aldus riep hi menichfout:

6510

‘ En vaer niet vorder, hout, hout! ’

 

Maer, wat hi riep, om sine woort

 

En daden sijs niet, ende iageden voort

 

Aldus vaste, ieghen sinen wille,

 

Dat hi niet en bleef al stille

6515

In den strijt doot of ghevaen.

 

Want, hadt aen hem mogen staen,

 

Ic houde vore dat, sekerlike,

 

Dat hi om al Vranckerike

 

Dat velt niet en hadde begeven,

6520

Hine ware gevaen ofte doot bleven.

 

Hier bi sal men over al,

 

Daer men des ghewagen sal,

 

Hier af houden sonder blame

 

Van Borne des goets ridders name,

6525

Die, van ouden ende van iongen,

 

Die beste was van dietscher tongen,

6506 Ochs mij God an, of my God des vergunde!

6508 Ontderven. Het voorzetsel ont duidt hier geen ontblooting aen, maer heeft: verleer een versterkenden zin, gelyk in ontzien, en ontstaen. Zie Bilderdyk's Spraekleer, bl. 247.

[p. 242]

 

Die men vant te dien tide,

 

Int Roenische rike, verre ende wide.

 

Hier af latic nu die tale.

6530

Daer hilt bi eerlike ende wale,

 

Biden grave Reynoude

 

Van Gelre, ene baniere Tan goude,

 

Daer waren in drie coken root:⁶⁵³³

 

Die heere daer af bleef eerlike doot

6535

In weringe, ende in grooter daet.

 

Het was den grove van Gelre quaet

 

Dat hine achter hem liet.

 

Des vromes ridders name hiet

 

Her Heinric van Brukelloe;⁶⁵³⁹

6540

Daer hilt een ander bi, die vloe

 

Met sire banieren al geheel:

 

Hem volgeden na een groot deel

 

Riddere ende cnapen, sonder noot.

 

Des ridders baniere was root,

6545

Drie witte mosschelen daer in:⁶⁵⁴⁵

 

Hi geberde, meer noch min,

 

Ochten die duvel badde geiaegt:

 

Hi maecte menegen versaegt:

 

Van Kepple was hi here genoemt.⁶⁵⁴⁹

6550

Van Gode moete hi sijn verdoemt.

 

Dat hi soe scandelike henen sciet,

 

Daer hi sinen heere in node liet;

 

Want ewelike sal Gelrelant

 

Voort ane te meer bliven gescant

6555

Van sinen bloden wederkeere;

6533 Drie coken root, drie roode koeken, trois tourteaux de gueules.

6539 Brukelloe, voor Borkelo. Dezelfde komt voor in brieven van de jaren 1286 en 1295, by Ryhoff, Gedenkw. van Gelderl., I, Oorkonden, bl. 1, 49, enz.

6545 Witte mosschelen, witte schielpen; coquilles d'argent.

6549 Kepple, Dirk of Wouter van Keppel, de eerste vermeld door Bondam, op het jaer 1279 (Charterb., bl. 630); de tweede door Nyhoff, Gedenkwaardigheden, I, Oorkonden, bl. 200.

[p. 243]

 

Want, doen van Borne die edel heere

 

Die goede ridder was soe manc

 

Gheslagen, dat ane sinen danc⁶⁵⁵⁸

 

Van hem dat velt moeste bliven bloot,⁶⁵⁵⁹

6560

Ende van Brukelloe her Heinric doot,

 

Ende die van Kepple gevlouwen was,

 

Doen dunde daer soe seere die tas,

 

Ende die battaelge yan sgraven lieden

 

Van Gelre, dat die selve scieden

9565

Die daer bi hem bleyen waren;

 

Want si moesten door noot^6566-6567

 

Sculen, daert hem mochte werden;

 

Want sine mochten niet langer herden⁶⁵⁶⁸

 

Die groote persse, noch over liden

6570

Dire Brabantre ane striden;

 

Want sine mochten niet verdingen

 

(Waer se die Brabantre bevingen,)

 

Si moesten vallen voor haer swert.

 

Maer nochtan bleef onververt,

6575

Houdende, alse die wijchgire,

 

Die grave onder sine baniere

 

Van Gelre, met onmenigen man,⁶⁵⁷⁷

 

Ende hilt den strijt lange nochtan,

 

Sint dat sine battaelge sciet.⁶⁵⁷⁹

6580

Maer doen en wouden langer niet

 

Daer die Brabantre gedogen

 

Dat die baniere sonde, vor haer ogen;

 

Van Gelre openbare bladen;⁶⁵⁸³

 

Daer bi wouden si hen ontladen

6585

Van diere banieren; want hen dochte

 

Dat inden niet die strijt en mochte;

6558 Ane, tegen, hoogduitsch ohne.

6559 Bloot, ontbloot, verstoken.

6566-6567 Varen sculen, gaen schuilen, waer 't hun mocht geworden.

6568 Herden harden, uitharden, uitstaen.

6577 Met onmenigen, met luttel.

6579 Sciet, uiteenscheidde, debandeerde.

6583 Bladen, waeien, als hoven vs. 5743.

[p. 244]

 

Alsoe lange als die baniere duerde

 

Van Gelre, die daer vuerde

 

Een vrome ridder ende een stout,

6590

Van Greverode her Arnout:⁶⁵⁹⁰

 

Hem gingen alsoe toe

 

Die Brabantre met crachte doe.

 

Aldus keerde hi vanden velde.

 

Die baniere wert, met ghewelde,

6595

Weder op gehouden thant

 

Eerlike, van enen seriant

 

Die vromich was ende coene:

 

Dien staken die Brabantsoene

 

Onder die baniere doot.

6600

Doen bleef die grave in selker noot,

 

Doen hi anderwerf sach sinken

 

Die baniere, dat hi dincken

 

En wiste wat, noch ane gaen:

 

Gherne ware hi in hant gegaen;

6605

Maer hine dachte om geen vlien,

 

Wat daer sijns soude gescien.⁶⁶⁰⁶

 

Soe vromich was hi ende soe stout!

 

Van Loen die grave her Arnout,

 

Al was hi daer ten stride

6610

Comen, in des hertoghen side,

 

Alsoe sciere als hem wert cont

 

Hoet metten grave van Gelre stont,

 

Toghene natuere van maechscape,

 

Ende dede doen sciere enen knape⁶⁶¹⁴

6615

Den grave van Gelre, sonder vieren,

 

Wapenroc af, ende richieren.⁶⁶¹⁶

 

Dus brachte hine uter porsen

6590 Greverode. De naem wordt vermeld by Kremer, Akadem. Beytrage, II bl. 61 en 72.

6606 Syns, hem.

6614 Dede doen, gebood; het woord doen tweederlei betrekking hebbende, te weten, het doen doen (het bevelen) en het af doen, van wapenrok, enz.

6616 Richieren, voor britsieren, zie vs. 4485.

[p. 245]

 

Ende dedene haestelike ontorsen,⁶⁶¹⁸

 

Ende enen maten hinxt bescriden.⁶⁶¹⁹

6620

Alsoe wert hi, te dien tiden,

 

Den Brabantren verstolen,

 

Ende enen riddere vort bevolen,⁶⁶²³

 

Den borchgrave van Montenaken,

 

Die men beval op die sake

6625

Dat hine vanden velde soude vueren.

 

Doent gevielt, met aventueren,

 

Dat daer viere seriante quamen

 

Van Brabant, die vernamen

 

Dat men daer enen heere barch,

6630

Om te houdene, sonder arch;

 

Maer sine wisten niet wi hi was.

 

Met dien quam een tas,

 

Beide van lieden ende van orssen,

 

Die ter vaert metter porssen

6635

Den grave van Gelre reden af,

 

Vanden riddere, die menne gaf

 

Om dat hine van den velde soude leiden.

 

Dat sceden van hen heiden⁶⁶³⁸

 

Hadden die seriante vernomen:

6640

Mettien sagen sine comen

 

Ende grepenne ane ter vaert.⁶⁶⁴¹

 

Ende leiddene ten logen waert⁶⁶⁴²

6618 Ontorsen, van het paerd doen.

6619 Maten hinxt, geringen hengst, ouden hengst.

6623 Montenaken, Butkens noemt hem Jan, Trophées, I, p. 317; doch ik geloof veeleer dat het was Willem van Montenaken, heer van Bilrevelt, Dormale, Zundert, enz., by hem vermeld, bl. 581. Zie ook aldaer bl. 459, 490, en Dongelberge, Proelium Woering., p. 128.

6638 Sceden, scheiden, afzonderen.

6641 Grepenne ane. Volgens de oude fransche kronyk uitgegeven door Sauvage (Chroniques de Flandres, Lyon, 1562, p. 68), was het Guy de S^t.-Pol, die den graef gevangen nam, luy douzième, want hy was slechts met tieu of elf wapenbroeders opgekomen, gelyk wy gesien hebben vs. 4517, hierboven).

6642 Logen, logien; te onderscheiden van tenten. Zoo lees ik in myn afschrift van den roman van Alexander (Le voeu du paon), bl. 18:

Logierde there op ene riviere
Ende ginc die tenten rechten sciere,
Ende die logen maken ter vaert.

[p. 246]

 

Met hen, doen die strijt sciet.

 

Noch doen en kenden sijs niet;

6645

Maer doen si sine wapene ontbonden,

 

Ende sijn teken daer ane vonden,⁶⁶⁴⁶

 

Doen kinden si wel openbare

 

Dat die grave van Gelre ware,

 

Dien si hadden in haer gewout.

6650

Doen wert daer bliscap menichfout

 

Onder die Brabantre over al.

 

Ware den grave dat geval

 

Ghesciet, dat hi ware bleven,

 

Soe groote daet badde hi gedreven,⁶⁶⁵⁴

6655

In sine wapene ghevaen,

 

In weringe ende in weder staen;

 

Soe ware hi des strijts in eeren

 

Verre boven alle heeren.⁶⁶⁵⁸

 

Die van diere siden quamen,

6660

Si daden quaet, die dat benamen.⁶⁶⁶⁰

 

Nochtan, hoe dat verginc daer mede.

 

Het was der heren een, diet best dede,

 

Ende lanxt inden strijt geduerde.

 

Hoe dat hi hem daer aventuerde

6665

Es hier ter waerheit nu gesegt;

 

Want daer en es af noch toe gelegt;

 

Ende hoe dat verginc met sinen lieden

 

Die door noot van hem scieden

 

Ende nochtan bleven in weringen,

6670

Dat salic na toe bringen;

 

Maer ic moet eer doen verstaen

 

Hoe her Waelrave es ontgaen

 

Van Monyoye, ende wat hi wrachte;

 

Want hi was die ghene die toe brachle

6646 Teken, wapen.

6654 Versta: Soe hadde hi gedreven groete dael.

6658 Verre. Misschien te lezen: geweest verre.

6660 Benamen, verhinderden.

[p. 247]

6675

Beide strijt ende orloge altemale:

 

Van hem beginnic nu die tale.

 

Her Waelrave hadde begheerte groot

 

Ten stride wert, ende ontboot

 

Van buten lande ende van binnen,

6680

Alsoe verre als hise mochte gewinnen,

 

Beide vrient ende daer toe man,

 

Soe vele dat hi ghewan

 

Alsoe condeghen conroot,⁶⁶⁸³

 

Als inden strijt was enich groot,

6685

Ende int vergaderen alsoe hart.

 

Her Waelrave bilt daer bi gescaert

 

Van Luthsenborch ende sine neven,

 

Die daer in den strijt bleven

 

Verslagen, met grooter eeren.

6690

Her Waelrave was der Limborcheeren

 

Oec een, daer die perse op quam,

 

Maer doen hi dat vernam

 

Dat hem die strijt werf te fel,

 

Doen street hi na tornier spel;⁶⁶⁹⁴

6695

Want, daer hi waende wesen mat⁶⁶⁹⁵

 

Keerde hi op een ander stat⁶⁶⁹⁶

 

Daer hi hem bat mochte verweren.

 

Aldus voer hi den strijt hanteren

 

Alse nu daer, alse nu hier;

6700

Maer altoes was hi wijchgier,

 

Ende dien vianden alsoe strac,⁶⁷⁰¹

 

Dat hem daer af niet en gebrac.

6683 Condeghen, beroemd.

6694 Na tornier spel, volgens de gewoonte by het tournoien? namelyk in de Maleya (la melée, ou le combat à la foule), waer men, een sterker vindende, niet gehouden was met den zelven voort te vechten, en overzulks met anderen zyn krachten kon beproeven.

6695 Waer hy dacht overwonnen te zullen zyn. Mat heeft hier den zin van verslagen. Zie boven op vs. 6285.

6696 Keerde hi. Vanden Damme: Street hi.

6701 Strac, voor stare, door omzetting van de r, gelyk in born voor bron, derde voor dride, en meer dergelyke woorden.

[p. 248]

 

Hine ware der vroemster ridder een,

 

Die op tfelt verdiende leen;

6705

Want, eer hi van den velde sciet,

 

Wanic wel dat hi en liet

 

Brabantre en ghene, van Brabant,

 

Hine sochte, wat hire onder vant,

 

Coenlike ende met overmoede.

6710

Maer nochtan bleef hi op sijn hoede,

 

Alse te fel wert dat ghewere;

 

Want hi voer doen here ende here;⁶⁷¹²

 

Om dat hi woude sijn lijf ontdragen;

 

Dus varende quam hi geslagen

6715

Op die van Walheem, met gheninde.

 

Doen die strijt was biden inde:

 

Daer dede hi een stout ontmoet;

 

Want hi stac, met sire woet,

 

Enen riddere, die hem ieghen quam,

6720

Dore den hals: des worden gram

 

Die van Walheem, ende riepen:

 

‘ Walheem! Walheem! ’ ende op liepen

 

Heeren Waelraven, met gewout:

 

Her Walrave kinnese alsoe stout,⁶⁷²⁴

6725

Ende soe vermert van vromicheden,⁶⁷²⁵

 

Dat hi niet en dorste beiden.

 

Aldus begaf hi doen dat weren⁶⁷²⁷

 

Doen hi hoorde crieren

 

Walheem; om datsi wouden wreken

6730

Den riddere, dien hi hadde gesteken,

 

Van Moriasart heeren Reiniere.⁶⁷³¹

6712 Here ende here, lees: Here ende dere, hier en daer, of nog beter: herentere. By Velthem leest men hier voor harentare.

6724 Kinnese, kendeze.

6725 Vermert, vermaerd; welk laetste woord ook niet anders is dan vermeerd zyn.

6727 Aldus liet hy af meer te vechten.

6731 Moriasart, Mariesart, naer den naem van een plaets, in het waelsche gelegen. Deze Reinier van Mariesart-Bourdel wordt genoemd by Butkens, I, bl. 345, 371, en Jurisprud. heroica, p. 316.

[p. 249]

 

Daer liet her Walrave sine baniere,

 

Ende toech weder achter waert.

 

Doen liet hi den hogen aert⁶⁷³⁴

6735

Van Limborch, die nie en vloe.

 

Doent heren Walraven stont alsoe,

 

Dat hi door noot moeste achter tien,

 

Pensde hi dat men nie en sach vlien,

 

Niemanne voor hem te voren,

6740

Die van Limborch was geboren.

 

Dat hoge pensen deden verbouden,⁶⁷⁴¹

 

Soe dat hi weder doen voer houden,

 

Hoverdelike ende oppenbare,

 

Vore dire Brabantre scare,

6745

Op ene hoegde, van daer niet verre;

 

Want, al waren si op hem erre,

 

Sine wouden noch, te dien tiden,⁶⁷⁵⁷

 

Ute haren battaelgen niet riden,

 

Noch niemanne achter velde iagen.⁶⁷⁴⁹

6750

Alsoe hadden si wel geslagen

 

Here Walraven doen doot,

 

Hadden si willen hare conroot

 

Laten, ende hem na riden;

 

Maer, datsi bleven daer besiden

6755

Dat quam hen te grooter eeren.

 

Her Waelrave moeste dor noot keeren

 

Achter waert: dies hadde hi dogen;⁶⁷⁵⁷

 

Nochtan woude hi weder hogen

 

Sinen name, als die wijchgiere,

6760

Ende dede weder ene baniere

 

Van sinen wapenen doe ontptuken;⁶⁷⁶¹

6734 Liet hi, verliet hy.

6741 Dit hoogmoedig gepeins deed hem verstouten (verhouden).

6757 Dogen, verdriet, eigenlyk lyden; en in dien zin hebben mededogen en medelyden volstrekt de zelfde beteekenis.

6749 Noch iemand op het veld najagen. Vergelyk Clignett's Bydragen, bl. 362, en myne Mengelingen van vaderland, inhoud, I, bl. 38.

6757 Dogen, verdriet, eigenlyk lyden; en in dien zin hebben mededogen en medelyden volstrekt de zelfde beteekenis.

6761 Ontpluken, ontrollen.

[p. 250]

 

Want daer voeren achter velde duken⁶⁷⁶²

 

Menich ridder ende menich seriant,

 

Die beste van al Gelrelant,

6765

Ende daer toe vele van anderen landen,

 

Die niet en wouden met scanden

 

Weder keeren onghevaen;

 

Ende hen noode lieten verslaen.

 

Daer bi worden si blide,

6770

Doen si daer sagen ten stride

 

Die baniere weder bereiden

 

Van Monyoye; want sonder beiden

 

Trecten sire al meest toe.

 

Alsoe vercreech her Waelrave doe

6775

Weder ene battaelge ghereet:

 

Nu hoort hoet hem daer met vergeet.

 

Doen her Waelrave wert geware

 

Dat onder sine baniere een scare

 

Van goeden lieden weder wies,

6780

Woude hi verhalen sijn verlies,

 

Ende weder wreken sinen toren,

 

Ende sloech dapperlike met sporen

 

Ten stride weert, ende gheberde

 

Ochte hi des hertogen begheerde.

6785

Int porren crierde hi seere:

 

‘ Monyoye! Monyoye! ’ al was hi here

 

Van Valkenborch, des wert geswegen.⁶⁷⁸⁷

 

Die Brabantre porden ieghen,

 

Gkelijc alsi te voren plagen.

6790

Doen en dorste her Waelrave nemmer wagen

 

Ieghen hen dat herde striden:

 

Doen sloech hi vore hen af, besiden,

 

Tote in sproefst battaelge van Aken,

6762 Duken, duiken; voor vluchten.

6787 Des wert geswegen: ter oorzake dat hy als heer van Valkenburg, by brief van den 16 november 1274, manschap jegens den hertog van Braband erkend had. Zie Butkens, I, Prenves, p. 10⁶

[p. 251]

 

Daer hi meer vriende dan wedersaken,

6795

Doent ter noot weder ginc, vant;

 

Maer selve die proefst metter hant

 

Quam ieghen hem wijchgier

 

Ende riep: ‘ Oec es Limborch hier,

 

Alsoe wel alse daer her Waelrave!

6800

Ic benre oec geboren ave

 

Alsoe wel als ghi sijt:

 

Moetic u leven? desen strijt⁶⁸⁰²

 

Sal u vergaen te grooten scaden,

 

Want ghi comet hier te staden,

6805

(Ghi, ende ander mine mage

 

Van Limborch, dat ic Gode clage!)

 

Den bisscop onsen viant,

 

Die beide borch ende lant

 

Onthouden heeft mi, ende minen broeder,

6810

Ende mire vrouwen mire moedere,⁶⁸¹⁰

 

Ende georloget tonrechte,

 

Dat ghi, ende al onse geslechte,

 

Te rechte sout hebben wederstaen;

 

Ende want ghi des niet en hebt gedaen,

6815

Dat moeten nu die Limborcheeren,

 

Ewelike, ende oec al die heeren

 

Tusschen Mase enten Rijn, ontgelden. ’

 

Her Waelrave en woude niet scelden;

 

Maer hi gaf, vore die woort,

6820

Weder, met nide, des swerts oort

 

Den proefst door sinen hals thant.

 

Men seide het dede een seriant;

 

Maer hi hadden selve gesteken,

 

Her Waelrave; want hi woude wreken

6825

Dat hi den proefst sach vorwert dringen,

6802 Leven, waer van leveren het frequentativum is. Twyfelachtig is het of desen stryt nog tot het hiergevraegde behoore.

6810 En aen mevrouw myne moeder.

[p. 252]

 

Daer die van Limborch onder gingen.

 

Die proefst was onhout sinen magen

 

Van Limborch; want si dat sagen

 

Datten die bisscop woude verdrucken,

6830

Waer hi mochte, in allen stucken,

 

Ende nochtan metten bisscop varen:⁶⁸³¹

 

Daer bi en woude die proefst sparen

 

Mage noch vrient, daer hise vant

 

Ieghen die van Brabant,

6835

Hine reetse fellike aen, ter cure,⁶⁸³⁵

 

Beide na den strijt ende oec vore.

 

Maer al dede dat die proefst serve,

 

Met hem waren cume si twelve,

 

Die die viande aen vochten;

6840

Maer si holpen waer si mochten

 

Datsi henen mochten comen:

 

Daer bi wert den proefst benomen

 

Dat hi thant niet selve en wrac

 

Den steke, die hem her Waelrave stac;

6845

Want her Waelrave ende hi

 

En quamen nie sint soe bi,

 

Dat deen den anderen mochte rueren;

 

Want voortane, van dire uren

 

Dat her Waelrave den steke gaf

6850

Den proefst, soe scuwede hi hem daer af.

 

Nochtan en bleef den steke niet

 

Ongewroken, eer hi sciet^6852-6855

 

Van den proefst doen iet verre;

 

Want op hem was een ridder erre:

6855

Die reet alsoe fellike doe

 

Heeren Waelraven toe,

6831 Varen, voor waren.

6835 Ter cure, daer nogthans het rym ter core vordert, dat is, op een keurige, roemwaerdige, uitstekende wyze. Vergelyk vs. 1843.

6852-6855 Eer hi sciet, doen iet verre. Eer hy naeuwelyks van denzelven gescheiden was.

[p. 253]

 

Dat hi hem sloech bina ave

 

Den nese: en hadde gedaen die grave⁶⁸⁵⁸

 

Van Loen, ende her Arnout van Steine,⁶⁸⁵⁹

6860

Ende andere sine vriende algemeine,

 

Daer hi af bescudt waert,

 

Al waren si metten proefst gescaert,

 

Hi ware thant daer bleven doot;

 

Maer dese holpene uter noot,

6865

Ende bonden hem den nese toe,

 

Ende dadene haestelike doe⁶⁸⁶⁶

 

Heimelike van den velde helpen.

 

Doene dorste hi nemmer vergelpen,⁶⁸⁶⁸

 

Noch ten stride waert weder keeren,

6870

Dien hi gehouden hadde met eeren,

 

Ochte hi was gevaen oft ongevaen.

 

Dat latic, alsoe alst es staen;

 

Want hi bleef in die hande,

 

Sire vrient met sire viande,

6875

Doen hi van den stride sciet.

 

Hier af en willic hem niet

 

Weder lastren noch oec prisen;

 

Maer ic late daer af wisen

 

Die van volcwige ere bekinnen.⁶⁸⁷⁹

6880

Want, daer ic mi mach versinnen.

 

En willic, in en geen side,

 

Noch van onsten noch van nide,⁶⁸⁸²

 

Seggen ongeware tale;

 

Maer dat seggic, coenlike wale:

6858 Nese, neus. Boven, vs. 5105 nase geschreven.

6859 Steine. Butkens, I, pag. 285, 341, 455. Divaeus, Rerum Lovan., lib. II, pag. 71. Hy komt voor in een' brief van het jaer 1285, hy Miraeus, IV, p. 573.

6866 By den afschryver Vanden Damme leest men hiervoor: Ende holpenen heymelic wech doe.

6868 Vergelpen. Wy zouden nu zeggen: toen dierf hy niet meer kikken. Zie over het woord onze aenteek. op vs. 6272.

6879 Die weten wat de eer vereischt in een nationalen oorlog.

6882 Noch door jonst, noch door nyd.

[p. 254]

6885

Hadde her Waelraven willen wagen

 

Dies die Limborcheren plagen,⁶⁸⁸⁶

 

En ware stille op die stat bleven,⁶⁸⁸⁷

 

Bi sinen vromegen neven

 

Van Luthsenborch, die daer wouden

6890

Den aert van Limborch eerlike houden,

 

Soe ware ewelike van den stride

 

Heeren Waelravens ere verre ende wide

 

Al die werelt dore gelopen;

 

Maer dat en hadde hi mogen copen

6895

Niet wel met minder scaden

 

Dan die van Luthsenborch daden,

 

Diere om coenlike doot bleven:

 

Maer her Waelrave ontdroech sijn leven.⁶⁸⁹⁸

 

Alsoe alsict u nu make cont.

6900

Sire liede wert een deel gewont,

 

Ende selke gevaen, ende selke ontreden,

 

Ende selke van hen oec die streden

 

Soe eerlike, te dien ghevechte,

 

Soe dat daer bleven, sonder knechte,⁶⁹⁰⁴

6905

(In heeren Waelravens conroot,)

 

Sesse vromege ridderen doot,

 

Ende die sevende soe ghewont

 

Dat hire af sterf in corter stont:

 

Dat was her Jan van Borsijt.⁶⁹⁰⁹

6910

Aldus verginc daer den strijt

 

Heeren Waelraven, ende den sinen.

 

Doen bleven daer in grooter pinen

6886 Plagen, pleegden, deden.

6887 En ware, lees: Ende ware.

6898 Ontdroech sijn leven. Volgens Slichtenhorst (II, bl. 106) zou hy nogthans door Daniel van Bouchaut zyn gevat geweest, en later ontsnapt

6904 Sonder knechte, behalven de gemeene krygsknechten; zynde sonder uitgezonderd.

6909 Borsyk, voor Borscheid of Bornscheid, by Aken, waer voorheen een vermaerde vrouwen abtdy was. Bachiene, Beschryv. der Vereenigde Nederl., V, bl. 1077, en het onlangs uitgekomene boekjen van Quix, aengevoerd op vs. 6982.

[p. 255]

 

Die onder sine baniere waren

 

Comen, ende niet en wouden ontfaren,

6915

Sine worden gevaen met eren.

 

In dat conroot waren dese heeren:

 

Van Batenborch, van Brunencorst,⁶⁹¹⁷

 

Van Murse, van Kenellenborch, van Vorst,⁶⁹¹⁸

 

Van Genepe, van Masene, van Sole⁶⁹¹⁹

6920

Her Ernest, her Knif, her Ote Bole,⁶⁹²⁰

 

Pape Otte van Borne, die proefst van Nerre.⁶⁹²¹

 

Her Hombrecht van Viane, die Boc van Mere⁶⁹²²

 

Van Gelre her Heinric die bastaert,

 

Ende oec van Driele her Alaert,⁶⁹²⁴

6917 Balenborch, namelyk Gerard, vermeld by Bondam, Charterb., bl. 626, en, op het jaer 1288, by Nyhoff, Gedenkw. van Gelderl., I, Oorkonden, bl. 18. Zie ook Van Spaen, Inleiding, I, bl. 409.
Brunencorst, te weten Willem van Bronkhorst, zie Nyhoff, I, Oorkonden, bl. 18, 52.

6918 Murse. Dirk van Meurs, of Moerse. Bondam, Charterb., bl. 629; Nyhoff, I, Oorkonden, bl. 105; Van Spaen, Inleiding, I, bl. 384; S^t-Genois, Monumens anciens, I, pag. 790; Kremer, III, Oork., bl. 184.
Kenellenborch, voor Kuilenborch, zynde dit Huibrecht van Bosingen, heer van Kuilenburg, over welke familie men kan zien Butkens, Annales de la maison de Lynden, Preuves, p. 21; Bondam, bl. 658; Nyhoff, enz.
Vorst. Of Sweder of Herman van Voorst, twee broeders, waervan zie een diploma by Nyhoff, I, Oorkonden, bl. 50.

6919 Genepe, met name Henrik, vermeld by Nyhoff, I, Oorkonden, bl. 32; zoo ook in het Charterb. van Gelderland, bl. 681, en by S^t-Genois, I, p. 694.
Masene, voor Maelsene of Malsen. Nyhoff, I, Oorkonden, bl. 102; Van Spaen, Inleiding, III, bl. 309.
Sole. Zie vs. 2899.

6920 Knif. Ik twyfel of er ooit wel een nederlandsch edelman van dien naem bestaen hebbe; en nog veel meer of men Kuik zonde mogen lezen.
Otte Bole, vermoedelyk Otto Borle of Borre, by Bondam opgenoemd ten jare 1282, Charterb., bl. 681. Zie ook over dit geslacht Van Leeuwen, Batavia illuslr., bl. 1193. Zekere Sibrand Bole wordt vermeld in het Necvologium Egmundense, by Van Wyn, Huiszittend leven, II, bl. 95.

6921 Borne. Misschien een broeder van Goeswyn, vermeld vs. 2670. Hy komt voor in eenen brief van den 28 november 1286, by S^t-Genois, I, p. 759, en in andere documenten by Reiffenberg, Suppl. à l'art de vérifier les dates, p. 244, 246, 248 et 249. Oste was broeder van Otto, blykens den brief bl. 247, in het zelfde Supplément. Butkens noemt hem proost van Erre en niet van Nerre.

6922 Viane, Huibrecht van Vianen, niet te verwarren met een anderen, v. 4528. Van Spaen, Inleiding, III, bl. 238; Nyhoff, I, Oorhonden, bl. 42.
Boc van Mere. Joannes dictus Buc van Meren, genoemd by Bondam, bl. 608. Zie ook den brief van den 15 october 1283, in het Codex diplomaticus, hierachter, en Slichtenhorst, Geldersche geschiedenissen, I, 102.

6924 Driele. Zie op vs. 2897.

[p. 256]

6925

Ende her Vredric van Baren,⁶⁹²⁵

 

Ende andere vele die daer waren,

 

Menich ridder en menich seriant,

 

Die beste van al Gelrelant,

 

Die ic genoemen al niet en conde;

6930

Her Geraert van Kelre, ende van Rumonde⁶⁹³⁰

 

Die voget: dese bleven alle gevaen

 

In weringe ende in wederstaen,

 

Alsoe lange alsijt dorsten wagen,

 

Ende selke worden oec verslagen,

6935

Alse coene riddere ende wigante.

 

Daer bleven dood (sonder seriante,

 

Ende sonder ghewonde, ende sonder lamme,)

 

Een riddere, her Helmich vanden Damme,⁶⁹³⁸

 

Ende met hem daer toe si achte,

6940

Die vromste riddere die daer brachte

 

Die grave van Gelre ute sinen lande.

 

Van dien die daer te pande

 

In den strijt bleven ghevaen,

 

Sonder die daer sijn ontgaen,

6945

Daeraf en constic dat getal

 

Niet wel nu gheseggen al;

 

Maer ic wille voort doen verstaen

 

Hoe die ghene worden gevaen,

 

Dien die noot daer toe moest bringen

6950

Datsi met eeren in hant gingen.

 

Doen God gegeven liadde die eere,

6925 Baren. Hy komt voor in brieven van het jaer 1290, by S^t-Genois, I, p. 790, en van 1507, by Nyhoff, I, Oorkonden, p. 102, en by Van Spaen, Inleiding, I, bl. 383.

6930 Kelre, wellicht Kelle of Kellen te lezen, de naem van een dorp, vermeld by Van Spaen, Inleiding, III, bl. 55, en Geogr. beschryv. van Gelderland, bl. 260. Of misschien Gerard Van Kerreke, genoemd in eenen brief des jaers 1286, S^t-Genois, Monumens anciens, I. pag. 756.
Van Rumonde, te weten, Dirk, voogd van Ruremond, die borg voor graef Reinoud bleef, in eenen brief van het jaer 1281 (Van Spaen, Inleiding, IV, bl. 321), en by eenen anderen van het jaer 1286, by S^t-Genios, I, p. 736.

6938 Damme; welke familienaem men vindt opgenoemd by Bondam, bl. 619, en Slichtenhorst I, bl. 566.

[p. 257]

 

Van Brabant den edelen heere,

 

Den coenen hertoge Jan,

 

Dat hi soe verre sege wan,

6955

Dat hi die viande hadde dorbroken,

 

Gelijc als vore es gesproken,

 

Doen quamen iersten toe gevaren

 

Sine hulperen, met haren scaren,

 

Die hen vromelike ane namen

6960

Des strijts; want doen si toe quamen,

 

Al hadde die hertoge sege behouden,

 

Si vonden vele liede, die niet en wouden,

 

Al waren si onder bleven bi dien,

 

Noch doe in hant gaen noch vlien;

6965

Want si weerden hen ende vochten

 

Alsoe lange alsi dueren mochten;

 

Maer si worden seere verladen,

 

Doen dese quamen te staden

 

Den hertoge, met dien gebueren,

6970

Die hen van achter toe voeren;

 

Want van hen worden si geslagen

 

Soe mordelike, sonder verdragen,⁶⁹⁷²

 

Dat daer riddere noch seriant

 

En hilt, hine ware gherne in hant

6975

Ghegaen, daer hi met eeren

 

Te ghevanckenesse mochte keeren.

 

Doen dat die heeren vernamen,

 

Die met dien gebueren quamen,

 

Dat alsoe vielen die saken,

6980

Die vanden Berge, die proefst van Aken,

 

Die grave Everaert vander Marken,

 

Van Rifersceis, van Molenarken⁶⁹⁸²

6972 Sonder verdragen, sans quartier, zonder verschooning.

6982 Molenarken, van een' duitschen stam, die reeds vroeger betrekking had met onze brabandsche vorsten. Butkens, I, p. 192, en Hemricourt pag. 208. Zekere Cono de Molenarke, Dominicus de Frenze en zyn broeder Reinaert komen voor in charters van de jaren 1524, by Quix, Geschichte der ehmaligen Reichs Abtei Burtscheid, pag. 228, 252. Zoo ook Reynerus, miles, dictus Hunckin de Molenarken, in Kremer's Beytrâge, III, Urkunden, bl. 209. Zie ook hierachter in het Codex diplom., op 14 augustus 1988.

[p. 258]

 

Geraert, van Gulke her Sceivaert,⁶⁹⁸³

 

Ende al die met waren gescaert,

6985

Graven, baenrotse, alle gemeine,

 

Van Wilnouwe, van Grifensteine,

 

Van Teckelborch, ende van Waldegge.⁶⁹⁸⁷

 

Wat hulpet dat ic segghe

 

Hare namen alle, datter was?

6990

Ghemeinlike sloegen si in den tas,

 

Ende gingen vaen ende op houden

 

Alle die ghene, die hen wouden

 

Op genade in hant gaen;

 

Maer waer sijt wouden wederstaen

6995

Die dwongen si daer toe, met gewout,

 

Dat daer en was niemen soe stout,

 

Noch soe wijchgier ten stride,

 

Hine wert haestelike blide

 

Dat hi daer toe mochte comen

7000

Dat hi gevaen wert of genomen:

 

Dus vielen hen allen in de hande

 

Van ghevangenen rike pande.

 

Doen dit die ghebueren sagen⁷⁰⁰³

 

Dat die heeren des plagen

7005

Datsi die viande alle vingen,

 

Ende om goet lieten verdinghen^7006-7007

 

Doen woudense met ane winnen

 

Ende gingen oec des selves beginnen.

6983 Sceivaert. Sceivaert van Merode of liever Dierk van Geilekerken, bygenaemd Scheivaert, drossaerd van Gulik. Vergel. vs. 2332 en 7218. Hy komt voor in eenen brief des jaers 1290, by Kremer, I, Urkunden; bl. 14.

6987 Teckelborch; Waldegge. Zie boven, vs. 4610, 4611.

7003 Velthem: Doen dit die ander gebueren sagen.

7006-7007 Velthem:

Ende om gelt daer laten verdingen
Doen wouden sicre met oec an winnen.

[p. 259]

 

Daer bi lieten si hare slaen,

7010

Ende gingen dapperlike vaen,

 

Die ane hen ghenade sochten;

 

Maer diere ieghen vochten

 

Die sloegen si alle thant doot.

 

Doen sachmen iammerlike, dor noot,

7015

Die vroemste van al kersten lant

 

Armen gebueren gaen in hant.⁷⁰¹⁶

 

Maer eer si daer toe bedwongen

 

Worden, en mochten tongen

 

Seggen niet hoe groote pine

7020

Ute Overlant ende van den Rine

 

Baenrotse, ridderen, seriante, graven,

 

Doegden, eer si hen opgaven;⁷⁰²²

 

Want si weerden hen soe seere,

 

Dat van Westborch die heere⁷⁰²⁴

7025

Her Heinric, des bisscops broeder

 

Ziverts, van vader ende van moeder,

 

Int gheweer verslagen bleef.

 

Van dien daden die hi dreef,

 

Eer men conste met crachte ghevellen,

7030

Mach al die werelt wonder tellen.

 

Soe condich waren si, ende soe groot.

 

Met hen bleven oec daer doot

 

Menich riddere, ende menich seriant,

 

Die beste van al Overlant,

7035

Eer si hen op wouden geven.

 

O wi, doen dese verslagen bleven

 

Moesten dandere al wiken!

 

Want van armen ende van riken

 

En dorste niemen doen langer beiden.

7016 Gebueren. Velthem: dorpliede.

7022 Daegden, leeden, onderstonden. Vergel. vs. 6757.

7024 Westborch, Westerburch, broeder van den aertsbisschop van Keulen, over wien zie Die Limburger Chronik, uitgegeven door C.D. Vogel, bl. 16 der Inleitung, alsmede Kremer's Beyträge, III, Urkunden, bl. 201.

[p. 260]

7040

Hine quam sijns lijfs in sekerheiden.⁷⁰⁴⁰

 

Alsoe gaf hem daer gevaen,

 

Diet ane dlijf moeste emmer gaen,

 

Menich man met grooten rouwe,

 

Die graven beide van Assouwe,⁷⁰⁴⁴

7045

Ende die grave van Nuwenaren,⁷⁰⁴⁵

 

Ende ander heeren die daer waren,

 

Menich baenrots, menich grave,

 

Van Berregheem her Waelrave,⁷⁰⁴⁸

 

Ende daer toe menich hoge man,

7050

Die proefst van Bonne, ende her Jan⁷⁰⁵⁰

 

Van Leeuwenberge, ende sijn neve⁷⁰⁵¹

 

Sire suster sone, her Loef van Cleve,⁷⁰⁵²

 

Her Everaert ende her Salatijn

 

Van Ysenborch op den Rijn,⁷⁰⁵⁴

7055

Alle die borchgraven gemeine

 

Van Rinegge, van Hamersteine,⁷⁰⁵⁶

 

Van Are, van Drakevelt, van Wede,⁷⁰⁵⁷

7040 Sijns lijfs, met zyn lyf.

7044 Assouwe, Nassau, als boven, vs. 1775.

7045 Nuwenaren, als in vs. 1773.

7048 Berregheem. Walrave van Gulik, heer van Bergheim. Butkens, I, pag. 317; Bondam, Charterb., bl. 654. Zyne stamtafel by Kremer, Beytr., III, bl. 166.

7050 Proefst van Bonne, zich noemende Reinardus de Westerburch, Dei gratia ecclesioe S^ti Cassii Bonensis proepositus, archidiaconus ecclesioe Coloniensis, zoo als ik op eene kopy van Heelu vond aengeteekend.

7051 Leeuwenberge, te weten Jan van Heinsberg, heer van Lewenburg. Hy komt voor in eenen brief des jaers 1292, by S^t-Genois, Monumens anciens, I, pag. 807. Zie ook Kremer, Geschichte der Herren von Heinsberg, in het eerste deel zyner Beyträge.

7052 Loef van Cleve, graef van Hilkenrade, vermeld by Nyhoff, Gedenkw. van Gelderl., I, Oorkonden, bl. 18; Huydecoper, op Stoke, II, bl. 362; Van Spaen, Historie van Gelderland, bl. 322 en 346; Butkens, I, pag. 567, B.

7054 Ysenborch. Een dezer twee, te weten, Salentyn komt voor als getuigen in eenen brief van het jaer 1508, by Nyhoff, I, bl. 106; doch geen van beiden tref ik aen in de geslachttafel dier familie achter C.D. Vogel's inleiding op Die Limburger Chronik, gedrukt in 1828. Verg. Butkens, II, pag. 165.

7056 Rinegge, namelyk Jan, burggraef van Rinecke, te vinden by Kremer, III, Urkunden, bl. 175.
Hamerstein. Arnold en Jan, burggraven van Hamerstein, komen voor in brieven van de jaren 1268 en 1276. Kremer, III, Urkunden, bl. 126 en 148.

7057 Are. Mathias Pincerna de Are tref ik aen in het Charterboek van Bondam, bl. 616. Zie ook Reiffenberg, Supplément à l'art de vérifier les dates, pag. 218, 220.
Drakefelt. Zekere Hendrik; burggraef van Drachenfels, verschynt in eenen brief des jaers 1289, by Kremer, III, Urkunden, bl. 191.
Wede. Of Godfried, of Tiehnan van Wede, opgenoemd by Reiffenberg, Suppl., art. 221.

[p. 261]

 

Ende menich vrome ridder mede,

 

Van Montabure, van Rinebach,⁷⁰⁵⁹

7060

Ende andere vele, die men en mach

 

Alle met name niet geprisen;

 

Want het soude te lanc gerisen:

 

Daer bi cortic nu die tale.

 

Her Herman van Haddemale,

7065

Een riddere oec van Overlant,

 

Eer hi woude gaen in hant

 

Dede hi alsoe sterc ghewere,

 

Dat hem al die vanden here,

 

Openbare in elke side,

7070

Den prijs daer gaven vanden stride,

 

Dien hi verdiende wel ter cure.

 

Van sinen wapenen van lasure,⁷⁰⁷²

 

Daer die witte are was binnen,

 

Dede hi niet sinen daden kinnen

7075

Al den ghenen die daer waren;⁷⁰⁷⁵

 

Want hi sochte, sonder sparen,

 

Den strijt met crachte al toten inde

 

Soe ridderlike, dat men bekinde

 

Boven dandere daer sine dade:

7080

Hi sochte eerlike oec genade;

 

Want Heinric van Rulingen.⁷⁰⁸¹

7059 Montabure, namelyk Rodrik, voorkomende in een diploom des jaers 1289 (Kremer, III, Urk., bl. 193), of wel Henrik, ook genoemd by zynen broeder in eenen brief van keizer Adolf van het jaer 1292, by S^t-Genois, Monumens anciens, pag. 807.
Rinebach. Een naemgenoot vindt men vermeld by Kremer, II, Urkunden, bl. 254.

7072 Lasure, beter dan azur, waer van zie de reden in de Nieuwe verscheidenheden van Bilderdyk, IV, bl. 69.

7075 Witte are. Butkens vertaelt: aigle d'argent. Ik lees het woord, onder anderen, ook in het oude treurspel der XIV^e eeuw van den Hertog van Brunswyk (myne kopy, bl. 212):

Myn herte dat vlieght ghelye den are
Boven alle vrouwen minne.

7081 Rulingen. Zekere Saingnor Lambert de Rulinghen, wellicht met dezen verwantschapt, komt voor by Hemricourt, pag. 174.

[p. 262]

 

Des hertogen seriant een, vingen,⁷⁰⁸²

 

Daer hi den hertoge op woude lopen

 

Soe coenlike, dat hi vercopen

7085

Hadde moeten daerom sijn leven,

 

En hadde hi hem niet opgegeven;

 

Want, die hen des ane namen,

 

Dat si met crachte ten hertoge quamen,

 

Diene mochten niet wel verdingen:

7090

Dat sceen wel den Oesseningen,

 

Ende dien coenen Moeseleren,

 

Die dapperlike, sonder ververen

 

Toten hertoge drongen voort;

 

Daer bi bleven si, int oort

7095

Vanden swerde, al meest verslagen

 

Soe eerlike, dat mens gewagen

 

Ewelike te rechte sal,

 

Te deser werelt, overal.

 

Sonder die ghene die men vinc

7100

Bleven daer doot van Oesseninc

 

Baenrotse vromege ende stout,

 

Van Brandenberge, van Mirenvoet,⁷¹⁰²

 

Van Messenborch, ende oec daer toe,⁷¹⁰³

 

Dier ic en geen gewach en doe,

7105

Menich riddere ende menich cnape,

 

Die vroemste van ridderscape

 

Die men ter werelt mochte vinden.

 

Daer hi moester vele inden⁷¹⁰⁸

 

Vore diere Brabantre swerde;

7110

Want wie der Brabantre gerde⁷¹¹⁰

 

Ghenindichlike, alse si daden,

 

Diene mochten met minder scaden

7082 Vingen, ving hem.

7102 Brandenberge. Zie Hemricourt, pag. 27. Mirenvoet. Onbekend.

7103 Messenborch, zekere Wouter van Meseborch komt onder de henegouwsche ridders voor, in Ghisleberti Chronica Hannoniae, pag. 115.

7108 Inden, hun einde vinden.

7110 Gerde, begeerde, zocht.

[p. 263]

 

Niet wel ontgaen, van dien,

 

Sine moesten sterven, oft achter tien;

7115

Want die wile dat die strijt duerde,

 

Ende ieman ieghen hen ruerde,

 

Weder swert, ofte knijf,⁷¹¹⁷

 

Dien benamen si sijn lijf

 

Die Brabantre; want sine wouden

7120

Niemanne op ghevaen houden,

 

Vore die tijt datsi kinlike mercten

 

Dat die van hare partyen stercten,

 

Ende haer viande onder gingen:

 

Doen lieten si ierst verdingen

7125

Die ane hen sochten genade.

 

Menich man die groote dade

 

Ghewracht hadde daer te voren,

 

Doen dus die sege was verloren,

 

Gaf hem doen door noot op:

7130

Van Seelle her Jacop,⁷¹³⁰

 

Ende met hem sire sonen drie,

 

Ende daer toe menich hoge vrie

 

Van Ulmen, van Circle, van Dolingen:

 

Dese heeren alle gingen

7135

Op ghenade doen in hant,⁷¹³⁵

 

Ende menich ridder, ende menich seriant.

 

Daert te seere met soude verlingen,

 

Soudic dat toe bringen

 

Dat icse noemde alle bi namen:

7117 Knijf, strydmes, coutelas; zie op vs. 1445.

7130 Seele. Schynt een duitsche ridder te wezen; ten ware men hem voor den heer van Zelem mocht aenzien, uit het geslacht van Kuik, wat echter niet waerschynlyk is.

7135 Butkens stelt Ulmen, Sircke en Toligen.
Jan van Zirck wordt genoemd by Van Spaen. Historie, bl. 341. Een ander van dien naem was bisschop van Utrecht in het jaer 1287, volgens Van Leeuwen, Batavia illustrata, bl. 1212.
Voor Ulmen is misschien Vliemen te lezen, zynde de naem eener heerlykheid die ten jare 1339 aen Braband overging. Van Spaen. Inleiding, III. bl. 208.

[p. 264]

7140

Want die van den lande quamen

 

Bleven gevaen, ochte doot alle,

 

En ware ocht selc, met ghevalle,

 

Met hulpen, ware ontgaen

 

Van vrienden, doet al was gedaen.

7145

Aldus verloren daer

 

Den sege, eerlike, over waer

 

Die Moeseleren, ende die Oesseninge,

 

In alsoe groote weringe

 

Alsmen ye sege verloes;

7150

Want si weerden hen altoes

 

Alsoe lange alse si mochten rueren.

 

Nu hoort van den aventueren,

 

Die daer van dien ghevechte

 

Vielen der Scavedriesche knechte.

7155

Die Scavedriesche, daer ic te voren

 

Af hebbe getelt, die sijn geboren

 

Ute Oesseninc al van aerde,⁷¹⁵⁷

 

Dese sochten, alse libaerde,⁷¹⁵⁸

 

Hare viande, sonder sparen,

7160

Int vergaderen; want si waren

 

Beide die ierste ende die leste

 

Inden strijt, ende oec die beste

 

Die daer waren in hare side:

 

Si brachten daer ten stride

7165

Van haren geslechte bi getale

 

Hondert mans ende X wale,

 

Ghemonteert onder ene baniere,

 

Diere en keerde maer viere

7157 Ute Oesseninc. Zy waren in het Limburgsche geboren, doch in dat gedeelte tegen de provincie Luxemburg hetwelk ook tot Oesseninc, het land van Ardennen, gerekend werd.

7158 Libaerde, by Kiliaen luipaerden, doch by Huydecoper leeuwen (op Stoke, III, bl. 270). Beide schryvers hebben gelyk, volgens Bilderdyk. Zie dezens Geslachtlyst op het woord, en vergelyk Nieuwe werken van de maatschappij te Leijden, I, bl. 277, alsmede Maerlant's Spieghistoriael, II, aenteekeningen, bl. 76.

[p. 265]

 

Weder geheel, van alle dien,

7170

Ende dat was, met hen drien,⁷¹⁷⁰

 

Her Coene Snabbe die ontvloe;⁷¹⁷¹

 

Want het stont hem alsoe

 

Dat hi, om sine mesdade,

 

En dorste en ghene genade

7175

Soeken ane die Brabantsoene.

 

Alsoe ontvloe her Coene

 

Van sinen magen, die daer bleven,

 

Die soe groote dade dreven,

 

Die si herden met gheninde,⁷¹⁷⁹

7180

Eerlike ende wale toten inde,

 

Dat hem te sware scaden quam

 

Alsoe iammerlike, als men vernam

 

Van eneghen geslechte ye,

 

Teneghen stride, ende segge u wie.⁷¹⁸⁴

7185

Die van Witham, ende hare knechte,

 

Her Mulrepas, ende sijn geslechte,

 

Daer ic vore af liet die tale,

 

Die ic weder nu verhale,

 

Si waren die viande

7190

Daer die Scavedriesche haer ande⁷¹⁹⁰

 

Gherne ane hadden gewroken,

 

Ghelijc als vore es gesproken;

 

Want men hadde, sonder waen,

 

Den Scavedrieschen doen verstaen,

7195

Dat hare viande daer souden,

 

Int vergaderen, alle houden

 

Ghescaert biden hertoge vore:⁷¹⁹⁷

 

Daer sochten sise ter core⁷¹⁹⁸

7170 Met hen drien, met drie anderen.

7171 Snabbe. Dit bewyst dat hy weder tot de party der Gelderschen was terug gekeerd.

7179 Die zy moedig doorstonden.

7184 Wie, hoe, als boven vs. 5917. De schryver wil zeggen: ik heb er u de reden van gezegd.

7190 Ande, leed; vs. 91.

7197 Vore, vooraen.

7198 Ter core, by voorkeur, voornamelyk.

[p. 266]

 

Ghenendichlike, met hogen moede;

7200

Daer si hieven op hare hoede

 

(Her Mulrepas ende sijn conroet,)

 

Want doent daer ginc aen die noot

 

Lietense den hertoge varen striden,

 

Ende drongen in een besiden

7205

Achter die Brabantre, soe verre

 

Dat niemen op hen en was soe erre

 

Die yet op hen conste ghewreken,

 

Hine moeste die Brabantre dor breken:

 

Dat was hen een seker scilt;

7210

Nochtan hadden si ghewilt

 

Allegader wel, in schijn,

 

Op dien dach over zee sijn:

 

Dat toenden hare manieren.

 

Hare conroet hadde twee banieren,

7215

Daer onder hilden ridderen stout,

 

Her Herman ende her Arnout

 

Ende Symon van Witham.

 

Daertoe hilt daer, herde tam,

 

Selve bi her Mulrepas,

7220

Her Ude sijn broeder; ende daer was

 

Met hen in die vaert

 

Van Geilenkerke her Sceivaert;

 

Ende oec hilter mede bi

 

Her Willem van Mormensi,⁷²²⁴

7225

Ende her Willem vander Kemenaden,⁷²²⁵

 

Ende daer toe, die men mochte ontraden,

 

Van Heimenberge her Herman,⁷²²⁷

 

Ende daer toe meer dan hondert man

7224 Mormensi, of wellicht Mormany, behoorende tot het geslacht van Molenarke. Vs. 6982. Zie Hemricourt, pag. 208.

7225 Kemenaden. De heerlykheid van dien naem wordt vermeld in de Geographische beschrijving van Gelderland, bl. 260, in De Rouck's Nederlandschcn Herauld, verbo Dile, en in Van Leeuwen, Batavia illustrata, bl. 1200.

7227 Heimenberge. Deze naem komt voor in Van Spaen's Inleiding, I, bl. 139.

[p. 267]

 

Met helmen, op orssen gheseten;

7230

Nochtan en conste men niet gheweten,

 

Ware die hertoge onder bleven,

 

Wat si dan hadden ghedreven;

 

Want si drongen soe vast in een,

 

Dat hem en dorste hare geen

7235

Ten stride waert daer rueren,

 

(Die wile dat stont in aventueren,)

 

Die soe stout was in hare scare.

 

Menich man seide, het ware

 

Om vrese Tanden Scavedrieschen;

7240

Want, alse sciere alsi vreischen⁷²⁴⁰

 

(Mulrepas, ende sine partye,

 

Die te voren en ruerden nye,)

 

Dat die hertoge quam boven,

 

Gheberden si als liede die doven,⁷²⁴⁴

7245

Ende sloegen in den strijt met sporen.

 

Die Scavedriesche, die te voren

 

Eerlike hadden ghestreden,

 

Die moesten doen, daer sise bereden,

 

Vore hen daer bliven doot,

7250

Sonder genade: dits iammer groot

 

Dat men soe vrome liede niet en vinc;

 

Want die beste yan Oesseninc,

 

Her Gobbelen van Huckelbach⁷²⁵³

 

Ende her Handewijn, die op den dach

7255

Drie werf worden vermonteert,

 

Ende hen hadden daer verweert

 

Met grooter eeren, tote diere tijt,

 

Die bleven doen, om nijt

7240 Vreischen, voor vrieschen, vernamen, ervoeren. Zie op vs. 3254.

7244 Doven, woeden. Vergl. vs. 5663.

7253 Huckelbach, Gobbelyn en Adewyn. Een derde van dien naem wordt hierachter opgenoemd vs. 7275. Men vindt in eenen brief van het jaer 1276, by Van Spaen, Inleiding, II, Codex diplomaticus, pag. 75, zekere Goblekinus de Buckelbache, wat waerschynlyk dezelfde persoon zal zyn.

[p. 268]

 

Van haren vianden, verslagen;

7260

Want sine lieten hen niet jagen

 

Vaader plaetsen. Bi hen hieven

 

Twee riddere doot, hare neven,

 

Her Reysen ende her Heine Moreel.⁷²⁶³

 

Ende daer toe een groot deel,

7265

Beide ridderen ende knechte,

 

Die beste van haren geslechte;

 

Dat wonder engeen en was;

 

Want hare viant, her Mulrepas,

 

Ende her Willem van Mormensi,

7270

Ende andere, diere bilden bi,

 

si toe quamen, die en streden

 

Anders niet dan si reden

 

Die Scavedriesche in den strijt sueken.

 

Doen her Heinric vander Bueken,⁷²⁷⁴

7275

Ende her Gielys van Huckelbach,⁷²⁷⁵

 

Ende andre, diet ane sterven lach,⁷²⁷⁶

 

Her Symoen Balge, her Heinric Snabbe,⁷²⁷⁷

 

Die Bode van Sinke, Symon Frabbe,⁷²⁷⁸

 

Ende van Wilgenru die smale,⁷²⁷⁹

7263 Moreel. Butkens noemt ze Reinier en Henri van Wilre dit Moreel (I, pag. 318); doch zou Reysen in dezen regel niet voor Resse, dat is Raes, kunnen geschreven zyn? Hendrik van Wilre sneuvelde in den slag van Kortryk ten jare 1302, volgens de Brabanstche yeesten van De Klerk. Zie over hem ook Le Roy, Notitia Marchion., pag. 133.

7274 Bueken. Wellicht een zoon of broeder van Gerard, vermeld in eenen brief van het jaer 1277 by Le Roy, Notitia Marchion., pag. 205.

7275 Huckelbach. Waerschynlyk dezelfde als die door Hemricourt, pag. 49, wordt genoemd Gilles de Hockelenbay. Zie ook vs. 7253.

7276 Diet ane sterven lag, wien het ten sterven lag, die aen 't sterven waren; want hun lot lag zoo.

7277 Balge. Vermoedelyk een broeder van Johannes de Lewenberg, dictus Balge, waervan zie een diploom van den 31 julius 1288, in ons Codex diplomaticus, hierachter. Snabbe. Waerschynlyk een broeder van Coen (zie op vs. 1521); want Henrik zyn zoon komt voor in den brief van den 29 juny 1289, hierachter.

7278 Rode van Sinke. Zekere Daniel de Rode wordt gevonden by Butkens, I, pag. 544. Andere persoonen van dien naem en van dien tyd treft men aen by De Ryckel, Hist. St-Gertrudis, pag. 641-643. Van Sinke of Sineke zal wel niet anders zyn dan van Sinnich. Zie boven vs. 3302. Jurisp. heroica, pag. 58. Verg. Hemric., pag. 151. Frabbe, onbekend.

7279 Wilgenru die smale. Wy hebben boven op vs. 3303 nog eens Wilgeuru aengetroffen. Die smale houd ik voor een bynaem van den ridder, zoo veel beteekenende als de kleine, de korte. Vergelyk Clignett's Bijdragen, bl. 358. Doch het kan ook wel zyn die smalle jonker, in den zin gelyk men smalle steden had, civitates minores; en dus hier zooveel als Bachelier, iemand die tot de ridderschap word opgeleid.

[p. 269]

7280

Ende die Scavedriesche altemale,

 

Die doen te live waren bleven,⁷²⁸¹

 

Saghen datsi hare leven

 

Verloren, sonder verdingen,

 

Waerse mochten beringen⁷²⁸⁴

7285

Hare viande, ochte bespien.

 

Doen gingen si af tien

 

Wapenroc ende brachieren,⁷²⁸⁷

 

Ende wandelen hare manieren,⁷²⁸⁸

 

Ende voeren hier en daer, ende sochten

7290

Waer si in hant gaen mochten,

 

Daer si dat lijf souden ontdragen.

 

Doen men die Scavedriesche ginc iagen,

 

Ende doot slaen, waer mense kinde,

 

Daer met was des strijts een inde;

7295

Want Maselendre ende Ruwiere,

 

Ende Gelrelant bleven soe sciere,⁷²⁹⁶

 

Dat lange was met hen gedaen.

 

Daer waren doot oec, oft gevaen,

 

Overlendre ende Rineren⁷²⁹⁹

7300

Oesseninge ende Moeseleren,

 

Met grooter eeren alle,

 

Eer met dien ongevalle

 

Die Scavedriesche onder gingen.

7281 Te live, te lyf, in 't leven (geenszins hier om 't leven). In een handschrift van het jaer 1405, over der Vrouwen heimelycheit, berustende ter statsbibliotheek van Gend, lees ik, bl. 17:

Kinder....
....die te xl dagen lijf ontfaen
Moeten in die vii maent voertgaen.

7284 Beringen, omringen. Versta: waer zy hun vyanden mochten beringen. Intusschen moet ik doen bemerken dat beringen misschien in den zin van belagen, insidiare, dient genomen te worden, zoo als ik dat woord in oude H.S. meermaels ontmoet heb.

7287 Brachieren, dit mael zeker brassiers.

7288 Wandelen, verwandelen, veranderen.

7296 Bleven, onderbleven.

7299 Rineren, by Vanden Damme: Rijnheeren.

[p. 270]

 

Dit es die waerheit vanden dingen,

7305

Die inden strijt worden gedreven.

 

Hen allen, die daer doot bleven,

 

Gheve God ewelike genade!

 

Want en worden meere dade

 

Nie vore hen gedaen te voren,

7310

Van liede die den sege verloren,

 

Ende doot bleven, ochte gevaen;

 

Want si storven in wederstaen;

 

Daer bi was hare scade groot

 

In elke side. Daer bleven doot

7315

Elf hondert manne, bi getale,

 

Ende meer daer toe, die men wale

 

Ter waerheit weet, nochtan sonder

 

Die ghene die na storven. Onder

 

Alle, die men daer doot vant,

7320

Waren den hertoge van Brabant,

 

In sine side, altemale nochtan

 

Doot min dan XL man.

 

Daer boven dander getal⁷³²³

 

Verloren sine viande al;

7325

Dat scade was ende iammer groot;

 

Want daer en bleven doot

 

Niet vele gebueren, noch knechte;

 

Maer si waren van geslechte,

 

Ende van ridderscape, die men vant,

7330

Die beste van al Dnytsche lant;

 

Dat sceen wel aen hare striden;

 

Want daer bleven van beiden siden

 

Doot op tfelt, inde porsse,^7333-7334

7323 Dander getal, dit ander getal, namelyk 1100.

7333-7334 Van Velthem (die overigens met de opgave van elf honderd dooden aen de zyde der vyanden en veertig by de Brabanders overeenstemt) heeft hier:

Daer bleven doet ia die porsse
Meer dan elf honderd orsse.

Terwyl men by Vanden Damme vindt:

Ende onder alder heeren conroot
Bleven wel si xii^e doot.

Men zou hieruit mogen besluiten dat onze afschryver, by verzinning, xl^e in plaets van xj^e geschreven hebbe, schoon nogthans het schryven van xl hondert in stede van iv duzent by de ouden niet ongewoon was. Aldus leze ik in myn H.S. van Alexander:

Diere wel xl bondert was
Alsic in dien walsche las.

Voor zeker bleef er een groot getal paerdevolk dood, hetgeen de schryver van het Magnum chronicon Belgicum deed zeggen dat het een slag van paerdevolk was, equestre fuit. De biograefvan den aertsbisschop Henrik van Trier, brengt het getal der dooden, zoo in ridders als andere, op 1400; de aenteekenaer, in het Necrologium Ninoviense, op 150O; Hocsemius (apud Chapeav., II, pag. 319), op 2500, en De Klerk heeft meer dan dusent goeder lieden, en van den kant des hertogs geen veertig. In de kronyk van Herman Cornerus, uitgegeven door Eccard(Corpus histor. medii oevi, tom. IV, pag. 938), leest men: ‘ In missali vero libro villae Woringae sic scriptum est: M et C in bello interfecti sunt, et post bellum de captivis vulneratis mortui sunt DCC. Henricum autem comes de Lutzalmburg et frater ejus comes de Valkenburg (lees: Linaio) ibidem occubuerunt. De ignotis vero sepulti sunt in cimiterio Woring apud sepem DC. ’ W. Aschenberg, eindelyk, in zyn verhael van den slag (Taschenbuch für bildende, dichtende und historische Kunst, 1803,p. 158, 164) heeft, naer echte berichten van Gelenius, zoo hy zegt, ons eene opgave medegedeeld, volgens welke er ongeveer 6000 man van den kantvan den aertsbisschop en der gelderschen zouden zyn gesneuveld, waeronder 1100 ridders. Het verlies der Brabanders en der bondgenooten van onzen hertog stelt die schryver op 2000. Het getal der stryders, aen deze zyde, brengt hy op 15000, waerouder slechts 4000 voetknechten. Daerentegen zou de vyand 40000 man onder zyne banieren geteld hebben, en daervan de helft te paerd. Jammer maer, dat Aschenberg deze zyne berichten door geene voldoende bewyzen heeft gestaefd.

[p. 271]

 

Meer dan XLC orsse,

7335

Die onder hen worden ghevelt,

 

Sonder die daer ghequelt

 

Ute quamen, ende gewont.

 

Die strijt was vander onderstont⁷³³⁸

 

Lanc al tote der vespertijt.

7340

Men vernam nye strijt⁷³³⁹

7338 Onderstont. De Klerk heeft:

Ende men vacht van terntide
Vrochtelike in elke side
Tote lange over die noene.

Dit onsterslond, of liever ondernstond, gelyk in 't oud engelsen anterthtide, en terndide, is hora diei tertia, by ons nu 9 ure voor middag. Zie Wachter, verbo Undern; doch vooral de aenmerkingen van Rafn, op krakasmaal eller kvadom kong Ragnar Lodbroks krigsbedrifter og heltedod. Kopenhagen, 1826, blz. 96, en Grimm's Rechts Allerthümer, hl. 938. Butkens stelt verkeerdelyk: six heures du matin.

7339 Vesperlijt. Velthem: toter hoger vespertijt, d.i. tot tegen den avond. Men leest by Vanden Damme:

Die strijt duerde van prime tijt
Toter hoger vespertijt.

Doch volgens vs. 4325 was de aertsbisschop van Keulen reeds om die none gevangen.

[p. 272]

 

In en geen lant soe lange dueren.

 

Hier mede sijn die aventueren,

 

Die inden strijt worden gedreven

 

Na die waerheit al bescreven,

7345

Ende vanden ghenen sonderlinge

 

Die sege verloren, ende ondergingen;

 

Maer wat die ghene wrachten,

 

Die den sege weder brachten,

 

Ende hoe si vanden velde scieden,

7350

Dat salic noch bat bedieden.

 

Doen die strijt al was gedaen,

 

Ende menich man doot, ende gevaen,

 

Ontfermelike, op tfelt was bleven,

 

Wert daer vremde voere gedreven;⁷³⁵⁴

7355

Want doen ginc men daer iaghen

 

Menegen somere, menegen wagen,⁷³⁵⁶

 

Den enen hier den anderen daer;

 

Want het hadde menich grooten vaer,⁷³⁵⁸

 

Die sonder vrese ende sonder hoede

7360

Daer quam, met overmoede;

 

Dus was van perden, ende van lieden,

 

Die daer vanden stride scieden,

 

Achter velde groote jagerande;⁷³⁶³

 

Want selke riddere van dien lande

7365

Waren metten hertoge comen,

 

Ende hadden gerne prijs genomen

 

Dien daer dlant condich was,

 

Her Sceivaert, ende her Mulrepas,

 

Her Herman van Witham,

7370

Ende menich man, die met hem quam,

 

Ende oec daer kinden wel den aert;

 

Die volgden na, al gescaert,

7354 Voere, gedrag. Vergel. vs. 1108.

7356 Somere, lastdier. Zie boven op vs. 5321.

7358 Vaer, vervaerdheid.

7363 Jagerande, jachtparty, speelparty.

[p. 273]

 

Met banieren op gebonden,

 

Ende vingen dapperlike ende pronden⁷³⁷⁴

7375

Al datsi in hare ontmoet

 

Vonden, beide liede ende goet.

 

Doen dese volgeden na die pride,

 

Keerden weder vanden stride

 

Des hertoghen hulperen,

7380

Die vanden Berge ende die Coelneren,

 

Ende des proefst scare van Aken,

 

Met grooter bliscap; want hare saken

 

Waren hen daer wale ghevallen;

 

Want daer en bleven van hen allen

7385

Maer si drie op tfelt doot.

 

Vander tween waest scade groot;⁷³⁸⁶

 

Want den grave Everaert

 

Vander Marken, hem waert

 

Sijn marscalc af gheslagen,

7390

Een ridder dien hi mach clagen,

 

Ende die van Coelne, dat men mach

 

Te rechte clagen: sonder slach

 

Verloren si heeren Geraerde,

 

Heeren Mathijs sone, die van aerde⁷³⁹⁴

7395

Der stat van Coelne was hout:

 

Hi was vromich ende stout;

 

Hi liet sijn ors stille staen

 

Ende woude vore die van Coelne gaen,

 

Ende woudse toten stride leiden;

7400

Hine conste niet wel aerbeiden

 

Te voete, alsoe bleef hi doot,

 

Sonder slach ende sonder stoot,

 

Eer hi ten stride quam, op trouwe.⁷⁴⁰³

7374 Pronden, roofden; van prinden, welk woord J. Grimm van het fransche prendre doet afstammen (Deutsche Grammatik, I, bl. 489).

7386 Vander tween, van twee dier drie.

7394 Mathijs sone. Butkens noemt hem Gerard Overstoults; vermoedelyk naer Keulsche berichten.

7403 Op trouwe, dat is: geloof my op trouw, sur ma foi; gelykstaende met alle andere instopsels, als twaren, vorwaer, sonder waen, wilt verstaen, si u becant, als ic merke, segic u, in scijn, als ic lie, hort myn spreken, suldi weten, dat elc versta, so ic gome, so ic wane, so ic lere, hort den fijn, enz., enz.

[p. 274]

 

Die stat van Coelne mach rouwe

7405

Wel te rechte om hem maken.

 

In des proefst scare van Aken

 

Bleef daer oec een sariant:

 

Dandre waren van Brabant

 

Die daer in tsertoghen partye

7410

Storven, sonder alle die

 

In dire dooden getal,

 

Es vore gheseget al,

 

Hoe vele diere Brahantre waren.

 

Alsoe hadden die twee scaren,

7415

Die metten hertoge waren comen,

 

Van gevangenen meer vromen,⁷⁴¹⁶

 

Dan die hertoge, entie sine,

 

Die daer vanden stride die pine

 

Vore droeghen altemale,

7420

Ghelijc alse die hystorie wale

 

Over al toent oppenbaer;

 

Maer dat es emmer waer,

 

Hadde men allene laten ghewerden

 

Die Brabantre, int herden,

7425

Waer hen die strijt worden te hart;⁷⁴²⁵

 

Want al quamen ten stride waert

 

Hare hulperen, te dien stonden,

 

Datsi mochten sonder wonden

 

Ende sonder doden weder keeren,

7430

Beide ghebueren ende heeren,

 

Die vromich waren ende coene,

 

Verlichten nochtan die Brabantsoene,

 

Doen si toe quamen soe seere

 

Dat men ewelike eere

7416 Vromen, baet.

7425 Waer, voor soe ware.

[p. 275]

7435

Voort ane van hen te rechte sal tellen;

 

Want, al en waren si ten fellen

 

Ontmoete niet, vor si vinghen.⁷⁴³⁷

 

Die ghene die niet en dorsten dringen

 

Onder diere Brabantre swerde.

7440

Ende nochtan, om hoverde,

 

Vanden velde niet en wouden riden,

 

Al en dorsten si nemmer striden,

 

Dese hadden hen lichte vermonteert,

 

Ende weder ander werf gheweert,

7445

Alse die Brabantre wert vermoet⁷⁴⁴⁵

 

Hadden geweest; dat wert verhoet

 

Met desen tween scaren, die quamen

 

Van achter toe, endse namen

 

Op ghevaen, te haren wille.

7450

Hier mede swigic nu stille

 

Voort ane van den tween scaren,

 

Die metten hertoge comen waren,

 

Daer baenrotse ende baroene

 

Binnen waren, vrome ende coene,

7455

Die men te rechte wel sal loven.

 

Vore hen, in de yeeste boven,⁷⁴⁵⁶

 

Sijn hare dade al meest bescreven

 

Die si daer ten stride dreven,

 

Ende oec die namen van den heeren.

7460

Nu willic die tale keeren

 

Weder op dien hertoge Jan

 

Van Brabant, den edelen man,

 

Ende tellen van dire grooter eeren,

 

Die, beide hi ende ander heeren,

7465

Van Brabant sonderlingen

 

Met grooter vromicheit begingen.

7437 Vor si, voor dat zy, eer zy,

7445 Wert. Er staet w't gelyk ook op den volgenden regel; doch vermoedelyk is er dit woord te veel. Vermoet wil zeggen den moed verloren, ook vermoeid.

7456 Vore hen, voorheen, bevorens.

[p. 276]

 

Die hertoge bleef op die stat

 

Daer sine viande worden mat,

 

Met sinen lieden na, een stucke,

7470

Ende heide, och selc gelucke

 

Toe quame sinen vianden,

 

Datsi hare leet noch wouden anden,⁷⁴⁷²

 

Dat sine gereet daer mochten vinden.⁷⁴⁷³

 

Die ghene die tgoet voren prinden⁷⁴⁷⁴

7475

Achter lande, op ende neder,

 

Die keerden binnen desen weder,

 

Met haren banieren al ontploken

 

Doen men dese sach, wert gesproken

 

Ende ghecriert ‘ Die viande comen! ’

7480

Noch doen, noch eer en wert vernomen⁷⁴⁸⁰

 

Riddere en geen, noch oec gesien,

 

Soe condichlike ten wige wert tien,

 

Alse die hertoge weder dede.

 

Sijn liede volgeden alle mede

7485

Tote overt bruc na hem thant.⁷⁴⁸⁵

 

Menich ridder ende menich seriant,

 

Dien te voren daer hare orsse

 

Doot bleven in die porsse,

 

Streken met, al te voete,⁷⁴⁸⁹

7490

Soe stoutelike te gemoete

7472 Anden. Wy zeiden boven dat anden leed of kwaed doen was, eigenlyk wreken. Hier noghtans wordt van de vyanden des hertogs gezegd dat zy hun leed mochten anden, terwyl de schryver elders (vs. 91, 3571, 7190) spreekt van dat zy hun ande wilden wreken. Hoe dit overeengebracht? Hoe anders dan door te herinneren dat men toen gewoon was kwaed met kwaed te beloonen? In Peter Suchenwirts Werke, naer de uitgave van Primisser (Wien, 1827), treft men zeer dikwyls het woord aen, en telkens in den zin van wee of kwaed; hy voorbeeld, in het 20^e gedicht von funf Fürsten, vs. 79:

Es tet dem edlen fürsten ant.

en elders (vs. 126):

Veratnüss tot vil ande,

7473 Sine. Zy hem.

7474 Voren prinden, voeren of gingen rooven.

7480 Noch doen, noch eer, noch toen, noch vroeger.

7485 Overt bruc, over het broekdand.

7489 Strelen met, gingen mede. Zoo zegt men nog: hy ging stryken, voor hy vertrok.

[p. 277]

 

Haren vianden, verre iegen,

 

Dat men nie en hadde sien plegen

 

Te stride wert stouter manieren;

 

Want doen si sagen die banieren

7495

Van verren comen, over tfelt,

 

Doen waenden si dat met gewelt

 

Die viande weder striclen quamen;

 

Maer alse sciere alsi vernamen

 

Dat hare hulperen waren,

7500

Keerde weder met sire scaren

 

Die hertoge, met soe grooter eeren

 

Alse men ye sach vorste keeren.

 

Gelijc alse Avel die dade wisen,

 

Die men niet en mach volprisen,

7505

Die vore van hem telt die yeeste;

 

Want die prijs es die meeste,⁷⁵⁰⁶

 

(Die men enegen man mach geven,)

 

Dat vore sijn swert doot bleven,

 

Met ere, vele meere scaren

7510

Dan die sine, die ghene die waren

 

Die beste van eerterike, sonder waen.

 

Daer en hadden iegen staen

 

Die Brabantre niet moghen,

 

En hadde gedaen des hertogen

7515

Sonderlinge groote daet,

 

Ende boven al sijn coene ghelaet,

 

Daer hi hen met troest gaf

 

Soe grooten, datter weder af

 

Sine viande quamen in sorgen,

7520

Hoe sijt met ghelate verborgen,

 

Eer men daer den strijt began.

 

Die vele meer daer af nochtan

 

Na weder slagen worden,⁷⁵²³

7506 Die prijs, zoodanige eerprys.

7523 Daerna verslagen werde

[p. 278]

 

Doen si quamen toten orden⁷⁵²⁴

7525

Van den swerden, daer si vonden

 

Den hertoge enen leeu ontbonden,

 

Daer niemen vore en mochte dueren.

 

Deus! waer hadde ye aventueren

 

Riddere alsoe scoene te stride,

7530

Alse die sijn daer, in elke side?

 

Die hertoge met sinen doene

 

Makede riddere ende baroene

 

Die ene versaegt, die andre bout,⁷⁵³³

 

Die beide natuerlike waren stout;

7535

Want, met sinen manieren

 

Dede hi noch meer verfieren

 

Ghemeinlike al die Brabantsoene,

 

Die natuerlike waren coene,

 

Daer toe oec sine viande,

7540

Die men, in enghenen lande,

 

Hen nie en sach versagen,

 

Die worden weder slagen

 

Van des hertogen gelate.

 

Dat en was en ghene onmate;⁷⁵⁴⁴

7545

Want al die yeesten, die nu sijn,

 

In dietsche, in walsche, in latijn,

 

Die en doen niet gewach,

 

Dat enich riddere, op enen dach,

 

Dede dat daer van Brabant⁷⁵⁴⁹

7550

(Die nu es, oft die men ye vant,)

 

Die hertoge des dages dreef

 

Van ridderscape; want ic die screef

7524 Orden, punt. Zie op vs. 2145.

7533 Bout, stout, als in vs. 4730.

7544 Onmate, ongelylt.

7549 Dede dat, enz. Ofschoon de dichter dikwerf gewoon is vry zonderlinge omzettingen van volzinnen te maken, zoo gelooven wy nogthans date hier dient gelezen te worden:

Dat enich riddere op enen dach,
Die nu es, oft die men ye vant,
Dede dat daer van Brabant
Die hertoge des dages dreef.

[p. 279]

 

Dese yeeste, die ic met ogen sach,

 

Van dien daer prijs ane gelach

7555

Daer seggic toe vele min

 

Dan die waerheit es; want sin

 

Ende tonge oec soude mi gebreken,

 

Woudic volcomenlike spreken

 

Die eere, die hi daer gewan

7560

Van Brabant die hertoge Jan,

 

Al waric dusentich werf vroeder.

 

Hier met keeric op sinen broeder.

 

Dien vromen riddere Godeverde

 

Van Brabant, na sine werde

7565

En can menne niet volprisen;

 

Want sine groote dade wisen⁷⁵⁶⁶

 

(Die condich waren, ende vermogen,)

 

Dat hi was des hertogen

 

Sijns broeder gelike

7570

Van vromicheit, want arm en rike,

 

In sire viande here,

 

Worden van sinen ghewere

 

Met crachte soe onder gedaen,

 

Dat menich man daer, sonder waen,

7575

Om sine dade des strijts onthoepte;⁷⁵⁷⁵

 

Want, wie den vromen riddere noepte,⁷⁵⁷⁶

 

Heeren Godevaerde van Brabant,

 

Die moeste vore hem thant

 

Weder sterven, ofte ontriden;

7580

Want, te tornoyen noch te striden,

 

En wert te voren nie gesien,

 

Met wapenen, die daer gescien,⁷⁵⁸²

 

Die her Godevaert met gheninde

 

Even groot dreef, toten inde,

7566 Wisen, bewyzen.

7575 Onthoepte, wanhoopte.

7576 Noepte, aenzettede.

7582 Gescien, voor gesciedden.

[p. 280]

7585

Alle den dach dore ende dore,

 

Dat die yeeste van hem daer vore

 

Toent oppenbaer ende wale:

 

Hier met latic nu die tale.

 

Vanden edelen Godevaerde.

7590

Nu hoert voort boe die werde

 

Ridderen bem daer stonden bi,

 

Her Hughe, ende sijn brueder her Gy

 

Van Simpoel, beide sijn neven,

 

Die daer soe groeten daet dreven,

7595

Datter te rechte af ewelike

 

Verhoegt sal sijn al Vranckerike;

 

Want hem des mach vermeten,

 

Dat in Vranckerike sijn gheseten

 

Ende gheboren alselke heeren,

7600

Die, met alsoe groeter eeren,

 

Dorsloegen der Duytscher maelgen,⁷⁶⁰¹

 

Voor Woeronc, ter hoogher battaelgen,

 

Daer die partyen waren beide

 

Die beeste van al kerstenheide;⁷⁶⁰⁴

7605

Want daer waren beide dese heeren

 

Van Simpoel, met groeter eeren,

 

Metten vorsten van den scaren.

 

Dat hen daer viel, datsi waren

 

Metten hertoge opten Rijn,

7610

Te dien wighe, dat sal hen sijn,

 

Ende na hen al haren geslechte,

 

Ewelijc lof met allen rechte.

 

Hier soe latic nu die tale

 

Van dien van Simpoel, die wale

7615

Daer verdienden groeter eeren,

 

Ende keere voort op die heeren,

 

Die de hertoghe gheselde

7601 Maelgen, malien, fransch: maille.

7604 Beeste, voor beste.

[p. 281]

 

Met hem, alsic te voren telde,

 

Dat was her Rase Tan Liekerke,

7620

Ende sijn conroet, die groete werke

 

Van ridderscape hanteerden daer;

 

Want die bordene lach soe swaer⁷⁶²²

 

Op hen, ende alsoe hart,

 

Dat her Rase achter wart

7625

Alsoe verre wert ghedaen,

 

Dat sceen ochte hi sonde onder gaen;

 

Maer doent alsoe was gescapen,

 

Baenrotse, riddere, ende knapen,

 

Die met waren in sijn conroet,

7630

Daden weringe alsoe groot,

 

Dat her Rase ende sine baniere

 

Vercoeverden weder sciere,⁷⁶³²

 

Ende alsoe verre hoven quamen,

 

Dat die viande vernamen⁷⁶³⁴

7635

Scade daer bi, ende groot verlies.

 

Heeren Rasen salmen dies

 

Ewelike spreken groote

 

Eere; want van dien conrote

 

Die beste verre dat was hi:

7640

Hem stonden oec daer coenlike bi

 

Sine vromege sonen, met gewout,

 

Ende sijn neve her Jan Berthout,

 

Die vore hiet van Berlaer;⁷⁶⁴³

 

Doe men die baenrotse noemde daer,

7622 Bordene, last. Zie Kiliaen op het woord.

7632 Vercoeverden weder, zich weèr boven werkten. Hetzelfde woord als het fransche recouvrer, schoon Kiliaen het niet onder de bastaerdwoorden bracht, misschien om dat hy het met verkoft, van verkoopen, acquirere, verwant achtte. Bilderdyk in zyn Geslachtlijst (verbo Coever) verklaert het woord door kracht herstellen, en haelt daerby aen, uit den roman der Kinderen van Limburg:

Coever

En hadde si niet wel te gane.

Hiermede verwant is ook gover, zekere kap of hoofddeksel.

7634 Vernamen, voor verkregen.

7643 Berlaer, te weten in vs. 2135.

[p. 282]

7645

Ende van Scors her Jan⁷⁶⁴⁵

 

Ute Vlaendren, een vromich man,

 

Ende van Antonge her Woutier;

 

Want dese hilden soe wijchgier

 

Altoes onder hare banieren,

7650

Dat men in enghere manieren

 

Hare conroet en mochte dor breken.

 

Ic corte die tale; al constic spreken

 

Met hondert tongen, en mochte niet

 

Alsoe eerlike alst es ghesciet,

7655

Die rechte waerheit daer af tellen;

 

Want her Rase, ende sijn ghesellen,⁷⁶⁵⁶

 

Ende sonderlinge dese drie

 

Baenrotse, ende alle die

 

Met hem waren, daer hanteerden,

7660

Eer si die plaetse verweerden,

 

Ende weder met gewout vercregen;

 

Want het was te doene ieghen

 

Die beste die men ye te wighe

 

Sach comen: ic gheswighe

7665

Voort ane hier af diere woort,

 

Ende telle yan anderen beeren voort.

 

Een vrome riddere ende een stout,

 

Van Mechelen her Berthout,

 

Ute Brabant een groot heere,

7670

Aventuerde hem daer seere

 

Int vergaderen vanden stride.

 

Doen bi sach dat met nide

 

Die viande al ten bertoge creghen,⁷⁶⁷³

 

Woude hi ben met craebte ieghen,

7675

Van coenheiden ende van trouwen;

 

Maer hi soude sijn ors houwen

7645 Scors. Deze Jan van Scorisse komt voor in het mandement en vonnis van keizer Rudolf, van het jaer 1281 en 1282, vevmeld by S^t-Genios, Monumens anciens, I, pag. 689 et 705.

7656 Want, lees: wat.

7673 Creghen, krygden, streden.

[p. 283]

 

Metten sporen, ende riden toe:

 

Het gheviel hem alsoe doe

 

Dat sijn ors was alsoe strac,

7680

Ende soe sterc, dat hi dor brac

 

Die viande met gheninde,

 

Ende quam dore ten anderen inde.

 

Waren doen hondert manne mede

 

Dore broken, alse hi dede,

7685

Die hertoge hadde den sege eer

 

Enen halven dach, ochte meer,

 

Ghewonnen, eer hine nu wan,

 

Soe coenlike reet die edele man,

 

Her Berthout, door die viande;

7690

Maer diere van sinen lande

 

Was luttel, die dore quamen

 

Met hem; doen dat vernamen

 

Maselendre ende Ruire,

 

Die buten hilden alsoe ghire,⁷⁶⁹⁴

7695

Ende wachten na die pride,

 

Dat een heere van ander side,

 

Met ghewout quam dore gebraect,

 

Doen hadden sinen gherne gesaect⁷⁶⁹⁸

 

Ane hen, ende ghevaen:

7700

Dat woude hi weder staen

 

Ridderlike met ghewout.

 

Dat was den edelen Berthout

 

Allene te verwerne al te hart;

 

Nochtan woude hi doen dien art

7705

Na volghen van den vromen

 

Ridderen, daer hi af was comen;

 

Want hi weerde hem soe seere,

 

Ende soe lange, dat groot eere

7694 Ghire, gierig, begeerig, avidè petens.

7698 Gesaect, voor gesact, genomen; van sacken, deripere, by Kiliaen.

[p. 284]

 

Sinen gheslechte daer af es bleven;

7710

Want hine woude hem niet opgeven,

 

Hine wert eer soe seere gewont,

 

Dat hire af sterf ter selver stont,

 

In weringe yan grooten daden.

 

Ewelike te ghenaden

7715

Moete voortane sijn siele keeren;

 

Want hi bleef niet grooter eeren

 

Doot, ridderlike ende wale.

 

Dit es van hem die rechte tale:

 

Diere af ochte toe anders leggen,

7720

Die en weten niet wat si seggen.

 

Een ridder van sinen conrote

 

Brac met hem dore, die daer groote

 

Dade dreef, ende groote gheweer;

 

Want hi was een bacheleer,⁷⁷²⁴

7725

Vromich van den live ende stout,

 

Die wert ghedrongen met gewout,

 

Dat hi hem opgaf dore noot;

 

Maer vanden wonden bleef hi doot

 

Int ghevancnesse na sciere:

7730

Her Willem hiet hi yan Liere.⁷⁷³⁰

 

En gheen man meer dan die,

 

Sonder twee seriante oft drie,

7724 Bacheleer, fransen bachelier, over welken graed van ridderschap men lezen kan De la Curne Saint-Palaye, Mémoires sur l'ancienne chevalerie, I, 304, en F. Burman's Aanmerkingen de nederd. taal en oudheden aangaande, II, bl. 236.

7730 Lieve, zoon van Jan. Zie hierachter vs. 8484. Tegen over deze plaets vindt men eene aenteekening in het afschrift, berustende ter burgondische bibliotheek te Brussel, voorheen het eigendom van Verdussen, schepen van Antwerpen, van den volgenden inhoud: ‘ Zoude de voors. Willem van Liere niet wesen, die onder andere besegelde eene chartre van d'abdye van Grimbergen, beginnende: Nous Marie, dame de Grimberghes et de Perwes, faisons scavoir....ke nous avons donnés en fieff no fil conte de Viane L bonniers don boes assis en la terre de Grimberges. En date 1285 septième ide en june. Scelloit en cire verte à l'escusson, à une face au sautoir, sur tout, ledit sautoir chargé à 5 vervelles. Escript à la circumference S. Wilelmi de Lira, militis. ’ Zie ook Butkens, II, pag. 478, enz.

[p. 285]

 

En volgde heeren Berthoude mede,

 

Doen hi dat ontmoet dede,

7735

Daer hi die viande met dor brac;

 

Want dat ontmoet was soe strac,

 

Doen her Berthout dor hen leet,

 

Dat na volgen was onghereet

 

Den ghenen die niet hem waren;

7740

Want si worden metter scaren,

 

Die hem ieghen quam, soe seere

 

Verladen, dat men groote eere

 

Van hare ghewere tellen mach;

 

Want si bleven al den dach,

7745

Nochtan datsi ghemisten

 

Haers heeren, ende selter wisten

 

Van sinen mesvalle

 

In weringe soe coenlike alle,

 

Datmen nie en sach maniere

7750

Aen hen, noch aen sine baniere,

 

Datsi haren heere hadden verloren.

 

Sint dat yeman wert geboren

 

En ghesciede nie dat wonder,

 

Daer die heere was doot oft onder,

7755

Dan hen sine liede soe seere weerden,

 

Ende dien strijt soe langhe anteerden,

 

Alse daer daden clene ende groot.

 

In heeren Berthouds conroot

 

Hilden si met gheninde

7760

Sine baniere toten inde,

 

Soe sege vri oppenbare,

 

Dat sceen oft hire selve ware,

 

Nochtan dat hi was doot.

 

Alle die ghene die dat conroet

7765

Hilden alsoe vromelike,

 

Met rechte sal na hem ewelike

 

Bliven haer name in grooter eeren.

[p. 286]

 

Dies sal men te rechte die heeren,

 

Die soe nutte daer waren,

7770

Ende die battaelgen holpen bewaren,

 

Alle die werelt gheven prijs.

 

Diere was een her Gielijs

 

Berthout, des Berthouds oem;

 

Want hi nam daer toe goem⁷⁷⁷⁴

7775

Met voresinne, ende met vromicheden,⁷⁷⁷⁵

 

Dat in ghewere alle beide,

 

Baniere ende battaelge, bleven,

 

Doen si heeren Berthouds sijns neven

 

Misten, daer si aen hoefden souden.⁷⁷⁷⁹

7780

Her Berthout hadde oec onthouden

 

Twee baenrrotse niet hem daer:

 

Deen was her Geraert van Rotselaer:⁷⁷⁸²

 

Onder sine baniere waert

 

Dese battaelge alsoe haert

7785

Behouden, ende alsoe wale,

 

Dat hi, na ghewarege tale,

 

Met vromicheden daer yerhaelde,

 

Daer hi den name met betaelde

 

Van Rotselaer, die van vromen

7790

Ridderen ye es heere comen:⁷⁷⁹⁰

 

Dien volgde hi na op dien dach

 

Soe eerlike, bet saels sijn gewach

 

Alsoe langhe als die werelt steet;

 

Want in die perse die men daer leet,

7774 Goem, acht, opmerzaemheid, zorg.

7775 Voresinne, voorzichtigheid, doch eigenlyk voor-bezinning.

7779 Daer si aen hoefden souden, dien zy tot hoofdman zouden hebben. Zie kiliaen op hoofdenaen iemanden.

7782 Rotselaer. Genoemd in eene quittancie van 1288, by S^tGenois, I, pag. 764, Grars de Rocelare, chevalier, sénéchal de Brahant. By brief van onzen hertog, van zaterdag na O.-L.-V. geboorte 1295 (aengehaeld by Butkens, Suppl. I, bl. 148, en by Devaddere, bl. 469) worden hem, in zyne hoedanigheid van hofmeester, verscheidene voorrechten toegestaen.

7790 Es heere comen, es hergekomen, is stamd.

[p. 287]

7795

Want hi dire cunstre een.⁷⁷⁹⁵

 

Dander baenrots, van den tween

 

Die met hem hadde her Berthout,

 

Dat was her Aernout,

 

Die van Waelheem doen was heere,

7800

Die die battaelge alsoe seere

 

Met sinen vromen daden stercte,

 

Datmen openbare mercte,

 

Waer dat sine baniere hilt,

 

Dat daer was soe stercken scilt,

7805

Datse nieman en sochte

 

Met stride, hem en dochte

 

Dat hi ene borch asselgere;⁷⁸⁰⁷

 

Want die heere van Walheem were,⁷⁸⁰⁸

 

Ende sine bruedere ende sijn geslechte,

7810

Hare plaetse, te dien ghevechte,

 

Ieghen die beste die men vant

 

Soe eerlike, dat al Brabant

 

Ewelike sal metten rechte

 

Dancken van Walheem dien geslechte,

7815

Ende te vorst selve dien heere⁷⁸¹⁵

 

Van Walheem, die groote eere

 

Daer dien van Brabant beginc,⁷⁸¹⁷

 

Daer hi scade af groot ontfinc;

 

Want sijn sone Godevaert, dien hi dede maken

7820

Riddere des daegs, bleef tAken

 

Int wederkeeren doot,⁷⁸²¹

 

Van dien dat hi te groot

 

Die perse hadde in dien strijt gedragen.

 

Hier willic nu voort ghewagen

7825

Van diere eeren, die daer vercreghen

7795 Vs. 779S Lees: was hi dire coenstre een, was hy een der koensten.

7807 Alsselgere, voor asselgierde, aenviel. Vergel. vs. 3158.

7808 Were, voor weerde.

7815 Te vorst, vooral.

7817 Dien, voor die.

7821 Doot. Butkens, ii, bl. 195.

[p. 288]

 

Die heeren diere noch es geswegen.

 

Die wapene ende dien edelen name

 

Van Perweys, daer nie blame

 

Ter werelt af gehoort en waert,

7830

Hadde die doot, die niet en spaert,

 

Langen tijt gheleget neder,

 

Die worden vore Woeronc weder

 

Van den grave Godeverde

 

Van Vianen, metten swerde

7835

Alsoe eerlike, op gerecht,

 

Datter bi wert verlecht

 

There van Brabant openbaer;

 

Want, die grave was daer,

 

Van Vianen, een van vieren,

7840

Die opt velt hadden banieren

 

In des hertogen side,

 

Die vroemste van den stride,

 

Ende daer die perse meest op lach,

 

Sonderlike op dien dach;

7845

Want sine baniere ende hi

 

Waren den hertoge dicke bi,

 

Daer die noot van den stride

 

Ten swaersten op lach tallen tide.

 

Die perse ende die groote noot

7850

Halp die grave, ende sijn conroot,

 

Den hertoge alsoe weder staen,

 

Dat in den strijt en wert gedaen

 

Nie weringe alsoe swaer.

 

In sijn conroot hadde daer

7855

Die grave die haniere van Assche,⁷⁸⁵⁵

 

Daer vrome riddere ende rassche

 

Van aerde af sijn comen ye;

7855 Dat is: by hem was ook de bannier van Assche. De schryver van het Suppl. op Butkens (I, p. 159), en Devaddere (éd. Paquot, p. 526) meenden dat hy de bannier van Vianen droeg. Waerschynlyk hebben zy Van Heelu niet wel begrepen.

[p. 289]

 

Dire was bi dire banieren drie,

 

Die haren aerde daden recht;

7860

Dat een was her Robbrecht

 

Van Assche, dander her Jan

 

Sijn oem, een vromich man;

 

Die derde was hare neve,

 

Van Morseke her Heinric; ic geve⁷⁸⁶⁴

7865

Hen van den stride prijs met rechte;

 

Want baren vromen geslechte

 

Volgden si daer na wale.

 

Hier latic van hen die tale,

 

Ende van den grave van Vianen,

7870

Ende wille dire bester niet vermanen

 

Van vromicheiden ende van namen,

 

Die daer metten hertoge quamen.

 

Di eeste es van rechter scout⁷⁸⁷³

 

Sculdich enen riddere stout,

7875

Diere gout daer wale twee,⁷⁸⁷⁵

 

Dat in en geen side van der zee

 

Nie en wert, op ene stat,

 

Van ridderscape betaelt bat,

 

Dan si voor Woeronc alle beide

7880

Betaelden met vromicheiden,

 

Van Dieste vader ende sone;

 

Want kinlike ene lange done

 

Weder stout op hen tween,

 

Doen die sege in twivele sceen,

7885

Die strijt al met ghewout;

 

Want van Dieste her Araout,

7864 Morseke. Hendrik van Grimberghe, heer van Moeerseke. Butkens, I, pag. 311, 341, ii, pag. 159; Donghelberghe, pag. 112; Nyhoff, Oorkonden bl. 15.

7873 Di eest, voor die ieeste; wantik denk niet dat de familienaem Diest hier kan toe gebracht worden, schoon hier het onderwerp van den dichter zynde.
Scout, schuld. Vergelyk vs. 581, 1529.

7875 Gout, gold. Bilderdyk heeft deze plaets niet getrouw aengehaeld in de nieuwe uitgave van zynen Geslachtlijst, I, bl. 265.

[p. 290]

 

Ende sijn sone her Geraert,

 

Daer aldus die perse op waert

 

Van den stride wederstaen,

7890

Hadden hen ieghen, sonder waen,

 

Die vroemste die mochten sijn.

 

Daer bi bleef Bastijn⁷⁸⁹²

 

Van Nedermolen die sariant,⁷⁸⁹³

 

Die die baniere in die hant

7895

Voerde Van Diest, doet gesteken.

 

Doen des seriants moeste gebreken,⁷⁸⁹⁶

 

Viel die baniere van Diest neder;

 

Maer die wert op gehouden weder,

 

Alsoe vromelike ter vaert,

7900

Dat si doen bleef die standaert

 

Van Brabant, daer die strijt

 

Op weder stont, te dire tijt

 

Dat die hertoge was verladen;

 

Want doen stonden si in staden⁷⁹⁰⁴

7905

Dien hertoge haren heere,

 

Alsoe wel, ende alsoe seere,

 

Ende alle die Van Brabant,

 

Dat men riddere nie en vant

 

Van meeren daden, eer noch oec sint,

7910

Dan daer vader ende kint

 

Van Dieste warren, alle beide.

 

Den vader wert sijn gereide⁷⁹¹²

 

Afgedrongen in die porsse;

 

Nochtan bleef hi sinen orsse

7915

Al bloot sittiende op den rugge,

 

Alsoe dapper ende alsoe vlugge,

7892 Bastijn, een voornaem.

7893 Nedermolen. Ik ken geene plaets van dien naem by Diest, maer wel Molen, in Gelderland
Sariant, dienaer, knecht, heeft hier, gelyk meermalen, de beteekenis vau schildknaep.

7896 Toen de schildknaep ontbrak.

7904 In staden, in hulp. Vergel. vs. 3731.

7912 Gereide, zadel, gareel. Waerover Clignett's Bydragen, bl. 226.

[p. 291]

 

Dat nye man, om die sake

 

Dat hi sat tonghemake,

 

In sire viande side,

7920

Doen hise sochte met stride,

 

Sijns te sekerre verbeidde;

 

Want waer den sone die vader leidde

 

Metten breidele, daer en mochten

 

Die ghene, die si ane vochten,

7925

Int dueren niet ieghen staen;

 

Nochtan waren, sonder waen,

 

Die ghene, daer si ieghen streden,

 

Die vroemste die nie ors bescreden,

 

Al bleven si vore hen onder:

7930

Daer bi mach men groot wonder

 

Van dien van Dieste tellen;

 

Want en constense ghevellen,

 

Noch met crachte bringen ter erden,

 

Die beste, die met swerden

7935

Des daegs opt velt ten stride quamen;

 

Maer, dat es waer, si namen,

 

Die van Dieste, scade groot;

 

Want bi hen bleef haer neve doot,

 

Een vromich ridder ende een stout,

7940

Van Zeelleem her Aernout:⁷⁹⁴⁰

 

Sire sielen hebbe God ghenade!

 

Hier mede willic die dade

 

Van dien yan Dieste laten bliven;

 

Want in mochtse niet volscriven

7945

Alsoe groot alse sise dreven;

 

Daerbi moetics nu begeven,

 

Ende keeren voort die tale

 

Nu op die van Wesemale.

7940 Zeelleem. Arnoud van Diest, heer van Zeelhem. Butkens, I, p. 341, en ii, p. 95 Donghelbergue, p. 127. Vergelyk hiermede onze aenmerkingen op vs. 7130.

[p. 292]

 

Daer op dien dack waert

7950

Baenrotse her Geraert

 

Van Wesemale, die men soude

 

Te rechte heeten heere van Woude;⁷⁹⁵²

 

Want doen hem dat versceen⁷⁹⁵³

 

Wert hem daer met een scoene leen,

7955

Van Breda half dat lant.

 

Daer en was yan Brabant

 

Soe goet van daden, aerm noch rike,

 

Dese en was wel sine ghelike,

 

Selve metten lichame;

7955

Want, soe grooten mesquame

 

En dogeden nie si vive,

 

Inden strijt selye metten live,

 

Diet lijf ontdroegen, alse hi.

 

Hi hilt heeren Godevaerde bi

7965

Van Brabant: daer toe togen

 

Die van Luthsenhorch vermogen,

 

Ghelijc alsic sprac te voren.

 

Doen horte voort met sporen⁷⁹⁶⁸

 

Her Gerart van Wesemale;

7970

Want hi was ghemonteert wale,

 

Ende ginc coenlike toe dringen

 

Dien stouten Oesseningen

 

Alsoe verre met ghevelt,

 

Dat hem sijn ors wert gevelt.

7975

Die grave yan Luthsenborch vernam⁷⁹⁷⁵

 

Dat her Geraert neder quam,

 

Ende riep doen met enen huwe⁷⁹⁷⁷

7952 Woude. Ter zake dat Woude, by Breda, aende familie Wesemale toebehoorde. Zie deswege eene scheiding van bet jaer 1287 in de Preuves van Butkens, I, pag. 120, en Donghelberghe, p. 13. Hy komt ook voor in de charter des jaers 1290, ter bekrachtiging der brussesche Keur, Luyster van Braband, pag. 51.

7953 Versceen, toeviel. Zie de vorige aenmerking.

7968 Horte, sliet, 't zelfde als porde.

7975 Ghevelt, voor ghewelt.

7977 Huwe! Een geroep dat men nog wel hoort by voerlieden en peerdenmenners. Hetzelfde als gehoe, hierboven vs. 5305.

[p. 293]

 

Al in walsche toe: ‘ Tuwe^7978-7979

 

Chi chevalier die Wesemale! ’

7980

Dat was, na die dietsche tale:

 

‘ Doodet den riddere, ter vaert,

 

Van Wesemale! ’ Her Geraert

 

Verweerde hem doe vander doot;

 

Maer hi stout in grooter noot;

7985

Want sine banire en volgde hem niet.

 

Noch nieman dien hire bi liet,

 

Noch nieman van alden lande:

 

Dus stont hi onder die viande

 

Alsoe seere te vernoye.⁷⁹⁸⁹

7990

Met dien viel Willeme Pipenpoye,⁷⁹⁹⁰

 

Enen vromen seriant,

 

Die oec was ute Brabant,

 

Dat men hem sijn ors velde,

 

Die tart voort ende gheselde⁷⁹⁹⁴

7995

Hem aen heeren Geraerde doe.

 

Met dien quam hen toe

 

Hulpe van heeren Gielise

 

Van Busegeem, die van prise⁷⁹⁹⁸

 

Coenlike halp den strijt dragen:

8000

Hem wert sijn brueder af geslagen,

 

Ende sijn ors doot ghesteken.

 

Doen quam hi te voet gestreken

 

Met heren Geraerde van Wesemale.

 

Dese drie stonden alsoe verre wale

8005

Onder die viande in die porsse,

7978-7979 Tue ce chevalier de Wesemale. Er slaet thmalier geschreven. De afschryver verstond waersehynlyk geen fransen, zoo min als Van Heelu.

7989 Vernoye, verdriet, als boven vs. 285.

7990 Pipenpoye, van Brussel. Hy was, zoo ik het wel voorheb, heer van Blaesveld. Butkens, I, pag. 222, 370, 381; en Jurisprud. Heroica, pag. 307.
Viel is hier voor geviel.

7994 Tart, tard; van terden; in Vlaenderen nog voor treden gebezigd.

7998 Busegeem, anders Beusegem. Butkens, I, p. 343, en Le Roy, Notitia, p. 163.

[p. 294]

 

Dat menich man op groote orsse,

 

Tusschen hen ende tsertoghen

 

Here, wale vermoghen,

 

Hilt gescaert al bereet,

8010

Alsoe dicke ende alsoe breet,

 

Dat sise niet en mochten siden,⁸⁰¹¹

 

Sine moesten dore hen liden,

 

Op datsi weder souden keeren.

 

Daer bi gingen si met eeren

8015

Hen coenlike daer toe saten,

 

Datsi maken wouden straten

 

Metten swerde, ende keeren weder,

 

Daer si menich ors ter neder

 

Staken, in haren ontmoete,

8020

Daer die heeren af te voete

 

Al meest bleven, in scine,⁸⁰²¹

 

Alsoe datsi nie sint pine

 

Den Brabantren en deden.

 

Aldus gingen voort ende leden

8025

(Her Geraert ende sine ghesellen,

 

Met stouten wige ende met fellen,)

 

Door die beste van Almaengen.

 

Int wilde wout van Bartaengen,⁸⁰²⁸

 

Van dire felre aventueren

8030

En sachmen riddere nie vueren

 

Sinen scilt, met gheninde,

 

Dor dwout al toten inde,

 

Soe eerlike ende soe wale,

 

Alse her Geraert van Wesemale

8035

Door die viande met crachte leet,

 

Die hi, beide sterc ende wreet,

8011 Siden, op zyde komen. Schoevaerdts heeft den zin zeer goed verduidelykt, stellende: ‘ Deze dry stonden soo verre onder de vyanden, datter menigh man te peerde tusschen hun ende des hertogen heyr stondt, die sy voorby moesten, wilden sy weder keeren. ’

8021 In scine, naer het bleek,

8028 Bartuengen, Bretanje.

[p. 295]

 

Ieghen hem vant, ende gram,

 

Daer hi nochtan dore quam

 

Weder te dien van Brabant.

8040

Die riddere ende die sariant,

 

Die met hem quamen dore, beide,

 

Daden hem een stout geleide,

 

Met grooten daden, die si wrachten,

 

Tote dat sine soe verre brachten

8045

Dat menne weder vermonteerde.

 

Hoe hem her Geraert voort weerde,

 

Ende wat hi vore hadde gedaen,

 

Dan mochte nieman doen verstaen

 

Den anderen, dies niet en sach.

8050

Nu willic voort doen gewach

 

Sijns brueder sone, dies heeren

 

Van Wesemale, die met eeren

 

Die plaetse bilt met ghewere:

 

Hi was marscalc van den here

8055

Dies hertogen van Brabant,

 

Daer die porsse op want⁸⁰⁵⁶

 

Meest altoes van den stride:

 

Daer was bi na, tallen tide,

 

Die marscalc her Aernout

8060

Van Wesemale, even stout,

 

Ane den hertoge, in gheselt:⁸⁰⁶¹

 

Van welken riddere dat men telt

 

Dat hi was in die noot

 

Bi den hertoge, int conroot,

8065

Doen hi bleef des strijts boven.

 

Dien en conste men gheloven^8066-8067

 

Meer van grooter daet niet wale.

8056 Want, wendde, keerde.

8061 In gheselt. Deze woorden staen in verbond met daer was van vs. 8058, en dus: Daer was in gheselt. Versta: Arnout van Wesemale behoorde al dien tyd tot de genen die den hertog omringden, of vergezelden.

8066-8067 De zin is: Dien meer en conste men geloven, enz. Men zon niet wel grooter daed geloven kunnen dan deze; zoo geloven hier niet loven (op prys stellen) is.

[p. 296]

 

Diere was her Aert van Wesemale,⁸⁰⁶⁸

 

Die marscalc, een, met sire banieren,

8070

Die bi den hertoge, sonder vieren,

 

In die porsse hilt te wige,

 

Met grooten daden, dier ic swige;

 

Want het soude te seere verlingen,

 

Soude men tellen al sonderlinge.

8075

Daer bi soe latict varen,

 

Ende telle van anderen die daer waren.

 

Die proefst van Nivele was clerc;

 

Nochtan ridderlike were

 

Behoorde hem wel te doene;

8080

Want hi was een diere baroene,

 

Die, ghelijc enen leeken,

 

Ten stride voerde een bi teeken⁸⁰⁸²

 

Op die wapene van Gaesbeke,

 

Daer men nye onder gebreke

8085

En vant van vromen daden,

 

Eer God te sire ghenaden

 

Van Gaesbeke heren Heinrike haelde.

 

Daer bi was recht dat betaelde,

 

Vore hem, den hoegen name

8090

Van Gaesbeke, sonder blame,

 

Die proefst van Nivele, sijn broeder,

 

Beide van vader ende van moeder,

 

Eerlike ende wale, alse hi dede;

 

Want al en hadde hi den zede

8095

Van wapenen, noch oec van stride,

 

Hi dede bi hem, in elke side,

 

Enen stouten riddere houden,

 

Diene eerlijc brengen souden,

8068 Aert, Arnoud; zynde altyd dezelfde voorgenoemde ridder Arnoud Van Wesemale.

8082 Bi teeken, byteeken, byvoeging in het wapen.

[p. 297]

 

Waer hi wesen woude, te rechte,

8100

Van Dormale heeren Libbrechte

 

Nam hi, ende heeren Gielise

 

Van Buseghem, die van prise

 

Beide twee coene ridders waren:

 

Die leidden doen, sonder sparen,

8105

Den proefst ende sijn baniere,

 

Daert elcken stont soe diere

 

Dat hi moeste bliven doot

 

In die perse, oft door noot

 

Met crachte sijn lijf verweren.

8110

Daer sach men den proefst hanteren

 

Den strijt wale, na sinen aert;

 

Want hi droech alsoe hart

 

Die perse, eermen zeghe wan,

 

Al hadde hi geweest een man,⁸¹¹⁴

8115

Hine hadde niet bat striden moghen,

 

Dier al sijn leven hadde gheplogen

 

Wapenen ten stride ende ten tornoye.

 

Van Bruesele Willeme Pypenpoye

 

Beval men des kints baniere

8120

Van Gaesbeke, op die maniere

 

Dat hi geleiden sonde daer mede

 

Ridderen ende knapen, als hi dede,

 

Die uten lande waren

 

Van Gaesbeke, ende met varen⁸¹²⁴

8125

Moesten te Woeronc wart.

 

Doen die strijt was ghescart

 

Dede Willem Pypenpoy met crachte

 

Die Brabanters, die hi daer brachte

 

Van Gaesbeke, in den strijt keeren,

8130

Soe verre, dat met groeter eeren

8114 Man, namelyk een man die 't al syn leven had geplogen, enz. Zie vs. 8116. Wy hebben boven reeds doen opmerken dat dergelyke zonderlinge omzettingen onzen schryver niet ongewoon zyn.

8124 Met varen, medevaren, medelrekken.

[p. 298]

 

Die overhant daer onder namen,

 

Ghemeinlike alle die quamen

 

Van Gaesbeke uten lande;

 

Want, te scadene haer viande

8135

Wert daer onder, sonder waen,

 

Beide ghegeven ende ontfaen

 

Meneghen slach, ende meneghen steke.

 

Dus waren daer van Gaesbeke

 

Twee banieren, die beide

8140

Verchreghen met vromicheide

 

Van den wighe groete eere:

 

Daer en was onder ander heere

 

En geen dan die proefst alleene

 

Van Nivele, die van sinen leene

8145

Eerlijc diende ende wale.

 

Van hem latic hier met die tale.

 

Hier nemic nu die woort

 

Van heeren Diederike voort

 

Van Waelcort, diemen sal

8150

Te rechte prisen overal,

 

Ghelijc dien andren heeren,

 

Van groeten daden ende yan eeren

 

Die hi, ende sijn conroet,

 

Alsoe sterc ende alsoe groet

8155

Hanteerden, onder sijn baniere,

 

Dat men niet wale sciere

 

Altemale en mochte vertien

 

Die groete dade, ende dat gescien

 

Die her Diederic daer dreef.

8160

Woutere van Adeghem bleef

 

Selve te lande, ende dede geven.

 

Enen riddere, hiet her Steven

 

Van Utre, in sijn geleide⁸¹⁶³

8163 Utre. Donghelberghe schryft den naem Uden, Schoevaerdts, Oultre; doch het is meer dan waerschynlyk dat men hier Ittre lezen moet. butkens, I, bl. 343; Hemricourt, bl. 46.

[p. 299]

 

Sijn liede ende sijn baniere heide,

8165

Om dat hise met vueren soude

 

Daer die hertoghe varen woude.

 

Heer Steven was daer toe bereet

 

Ende voer mede daer men street,

 

Daer hi die baniere vuerde

8170

Van Adeghem, alsoe langhe als duerde

 

Den strijt daer oppenbaere,

 

Soe eerlijc dat niet gheware

 

En worden die viande,

 

Aen die baniere, dat te lande

8175

Die heere van Adeghem was bleven;

 

Want onder sijn baniere dreven

 

Her Steven ende sijn conroet

 

Soe stouten gewere, ende soe groet,

 

Dat men daer geens heeren

8180

En ghemeste; want met eeren

 

Wart daer die baniere zeere

 

(Van Adeghem sonder den heere,)

 

Verhoegt, ende oec gedraghen

 

Soe coenlijc, dat mens sal ghewagen

8185

Ewelijc te her Stevens eeren.

 

Nu salic die tale keeren

 

Voort opten casteleyn

 

Die daer was van Dalheem,

 

Heeren Reyniren van Wegeseten,

8190

Die hem wale mocht vermeten

 

Dat hi daer hadde een conroet

 

Bi den besten even groot,

 

Dat men daer ten stride vant;

 

Want gemeinlijc die int lant

8195

Van Dalheem heeft men vonden

 

Stout ende vromich tallen stonden:

[p. 300]

 

Die volgden hem al geheel,

 

Ende daer toe nochtan een deel

 

Haspegouwere, die oec sijn⁸¹⁹⁹

8200

Vromich ter cure, datsi in scijn

 

Met werken daden, in dien noet

 

Van Haspegouwe bleef daer doot

 

Van Mulne her Jan,⁸²⁰³

 

Die daer ridders name gewan,

8205

Ierst doen men den strijt bestont.

 

Anders en wert daer gewont

 

Van den lande ridder noch knape.

 

Maer een riddere, hiet die Pape^8208-8209

 

Van Berne, wert daer ghevaen;

8210

Nochtan worden daer gedaen

 

In den strijt van dien conroete

 

Soe vromege dade, ende soe grote,

 

Dat mense niet mochte volprisen;

 

Maer het soude te lanc gerisen

8215

Soude mense wel toebringhen,

 

Van alle dien sonderlinghe

 

Dat men in den strijt dede:

 

Daer bi soe swighic hier mede

 

Des casteleins ende siere gesellen,

8220

Ende sal die yeeste voort tellen.

 

Die dese yeeste heeft bescreven,

 

Al es dies achter bleven

 

Dat hi beide tot den lesten,

 

Hier noemic nu enen van den besten

8225

Die in des hertoghen side

 

Met banieren was ten stride:

 

Dat was van Kuc her Jan,

8199 Haspegouwere, Fransch: Hesbinois.

8203 Mulne. Butkens, I, p. 544.

8208-8209 Pape van Berue. Bern, is een plaetsjen niet verre van Visat. Een ander Berne lag by Heusden volgens Van Spaen, Inleiding, III bl. 209.

[p. 301]

 

Die in den strijt, doe men began,

 

Comen was in groeter noot:

8230

Met hem waren in sijn conroet

 

Twee baenroetse, twee vromege man,

 

Beide her Jan ende her Jan

 

Van Ercle, ende van Hoesdinne,

 

Die beide in dien beghinne

8235

Waeren oec in selke pine

 

Comen, dat si in scine

 

Waenden mede ondergaen;

 

Dat eerlijc wert wederstaen;

 

Want het wederbrachte⁸²³⁹

8240

Met groeten daden, die hi wrachte,

 

Van Kuc die vrome riddere, alsoe

 

Dat menich man onvro

 

Wert, inder viande side,

 

Doe die heere yan Kuc met stride

8245

Overhant dus weder nam;

 

Maer eert alsoe verre quam

 

Dat hi die plaetse weder wan,

 

Was bleven gevaen her Jan

 

Van Hoesdinne, die stoute heere,

8250

Die hem weerde alsoe seere

 

Als riddere mochte doen, met stride;

 

Maer noch doen te dien tide

 

Reden met soe sterken roten

 

Die gene, die gerne hadden genoten,⁸²⁵⁴

8255

Maselendere ende Ruire,

 

Dan si vingen; maer sine baniere,

 

Al sint dat hi ghevaen was,

 

Bleef gehouden in den tas

8239 Hel wederbrachte, dit herstelde.

8254 Genoten, zich vereenigd. Versta: die van de Maes en van de Rhoer hadden liever gehad dat zy met elkander geschaard en vereenigd waren gebleven, dan dat zy den heer van Heusden vingen.

[p. 302]

 

Ontploken, met gheninde,

8260

Eerlijc ende wale, toten inde;

 

Want daer waren bi bleven,

 

Vromighe ridderen, sinen neven,

 

Dese hilden met ghewout,⁸²⁶³

 

Van der Sclues her Arnout,⁸²⁶⁴

8265

Dire vroemster ridder een

 

Vanden conroete, dat wale sceen

 

Aen groete dade, die hi dede;

 

Maer daer was sijn neve mede

 

Her Diederic van Hoesdinne,

8270

Die men te Coelne inne

 

Vueren moeste, na den strijt

 

Daer bi sterf in corten tijt;

 

Want hem corte sijn leven

 

Vromicheit, die hi gedreven

8275

Hadde in den strijt, met groeten daden.

 

Die ziele moet varen te genaden,

 

Soe dat si bemelrike vercrighe!

 

Nu hoert voort vanden wighe.

 

Bi den heere van Kuc bleef

8280

Met sinen conroete (die daer dreef

 

Vromeghe dade ende fiere,

 

Eerlijc onder sijn baniere,)

 

Die heere van Ercle her Jan,

 

Van Leiden her Herman,⁸²⁸⁴

8285

Die heere van Steine, her Goeswijn⁸²⁸⁵

 

Die Coc, die alle sijn

8263 Dese, voor diese. Wegens de voor die, leze men Bilderdyk's Verscheidenheden, III bl. 149.

8264 Sclues, Sluys. Arnout van Heusden heer van Sluys. Zie over hem Butkens, I, pag. 342. Vergelyk vs. 2889.

8284 Velthem: Ende van Leiden her Twijn; doch Lelong zal h' myn niet wel gelezen hebben. De hierbedoelde persoon was Herman van Kuik, burggraef van Leiden. Hy wordt opgenoemd in brieven van 't jaer 1285 en van 1292, by Mieris, I, bl. 461, 549; Donghelberghe, p. 122; Butkens, II, p. 57.

8285 Steine. Zie boven vs. 6859.

[p. 303]

 

Vromege ridders ende stout,

 

Van Herlaer her Arnout,⁸²⁸⁸

 

Ende van Herpen her Alaert,⁸²⁸⁹

8290

Dese waren alle gescaert

 

In dies heeren conroet

 

Van Kuc, daer si persse groet

 

In droegen ende overleden;

 

Dat si met crachte weder streden

8295

Soe eerlijc, dat si quamen boven

 

Des salmense te rechte loven,

 

Ende boven al te vorst dien heere

 

Van Kuc, die die eere

 

Daer gesciede ende dat geval,

8300

Met vromicheide, dat hi al

 

Daer vercreech in sine hant

 

Sijn viande al van Gelrelant,

 

Ende oec andere vele te sinen wille.

 

Hier mede swigic al stille

8305

Heeren Jans van Kuc voortane;

 

Want al eest dat ic vermane

 

Dire banieren, ende dire heeren,

 

Die dien hertoghe met eeren

 

Sine bataelge holpen verweren,

8310

Haer doen ende haer anteren

 

Van dien daden, die si dreven,

 

Latic nochtan onbescreven;

 

Want soudement algader scriven

 

Al liet men die heeren bliven,

8315

Daer was menich mede

 

Van dien daden, die hi dede,

 

Soude men scriven wel alsoe grote

8288 Herlaer. Arnoud van Loo, heer van Herlaer. Butkens, I, p. 342. Een zoon van hem by Nyhoff, Oorkonden, I, bl. 109. Zie ook Le Roy, Notitia, p. 47 en 291.

8289 Herpen. Alard heer van Herpen en Ravesteyn. Butkens, I, bl. 341, n^o 40; II, p. 161. Een ander Herpen treft men aen by L'espinoy, pag. 266.

[p. 304]

 

Yeeste, als men van Lanselote

 

Vint, ochte van Perchevalen:

8320

Daer bi en es diere talen

 

Om die sake niet begonnen;

 

Want al woudic, men soude connen,

 

Dat ic die dade ende tgescien

 

Volcomelijc mocht vertien,

8325

Die si daer dreven altemale;

 

Want ic begonste daer bi die tale

 

Dat ic noemen wonde met namen

 

Die baenrotsen die van Brabant quamen,

 

Om dat men daer mede sal

8330

Na haer doot, overal,

 

Ewelijc mogen bekinnen

 

Die ghene, die holpen winnen

 

Den zeghe voor Woeronc, metter hant,

 

Den Hertoghe Janne van Brabant;

8535

Want stouter wich, dan die,

 

En wert vore gesien nie,

 

Daer die ystorie af es bleven

 

In walsche, ofte in dietsche, bescreven;

 

Want dese beeren niet en mochten

8340

Alleene hebben zeghe gevochten,

 

Noch doverhant hebben genomen,

 

Sine hadden helpe gehadt van vromen

 

Riddren, die hen in staden

 

Stonden, soe dat si ontladen⁸³⁴⁴

8345

Worden, eerlijc ende wale:

 

Daer bi keeric nu die tale

 

Op selke ridders, die daer waren,

 

Ende sal haer namen oppenbaren,

 

Om dat men ewelijc daer bi

8350

Behouden sal, na hem, datsi⁸³⁵⁰

8344 Va. 8344 Ontladen, ontlast, bevryd.

8350 Na hem, na hun dood.

[p. 305]

 

Den strijt te Woeronc holpen winnen,

 

Daer si die perse droegen binnen,

 

Soe vromelijc ende soe seere,

 

Dat men niet en mochte die eere

8355

Van haren groeten daden scriven:

 

Daer bi latic achter bliven

 

Meest haer dade ende haer gescien.⁸³⁵⁷

 

Een der ridders was van dien

 

Her Floreys Berthout,

8360

Die daer vrome was ende stout,

 

Dat was des selfs Berthouts broeder,

 

Beide van vader ende van moeder,

 

Die in den strijt doot bleef.

 

Her Floreys Berthout dreef

8365

Vrome daden daer ten wighe,

 

Dier ic voort nu geswighe,

 

Om te cortene die tale.

 

Dien bastaert van Weesmale,

 

Den vromen riddere, her Vrancken,

8370

Sal ewelijc met rechte dancken

 

Al Brabant van den stride:

 

Hi hilt bi des hertogen side,

 

Daer hi halp verweren

 

Die plaetse, ende den strijt hanteren,

8375

Soe coenlijc ende soe seere,

 

Dat sijn dade ende sijn eere,

 

Dier ic nu af gheswige,

 

Vele meer was van den wighe

 

Dusent werven, dan ic telle.

8380

Van Warfengijs, sijn geselle,⁸³⁸⁰

 

Her Woutier (die alle beide

 

Hadden in haer geleide

 

Des hertogen breidel daer),

8357 Gescien, gebeurtenissen.

8380 Warfengijs, Warfusé. Vergl. vs. 4755.

[p. 306]

 

Hi dede daer oppenbaer

8385

Soe sterc geweer, ende soe groet,

 

Dat hem nie en quam noot,

 

Daer hi nochtan in was seere,

 

Dat hi niet van sinen heere

 

Den hertoghe gesceeden wert:

8390

Dus wert hi, ende die bastaert

 

Van Wesemale, met hoegen moede,

 

Van tshertoghen breidele hoede.

 

Soe coenlike, sonder wincken,⁸³⁹³

 

Dat men niet en mocht gedincken,

8395

Soudemen al haer dade wisen,

 

Hoe datmense mochte volprisen

 

Van vromicheiden te vollen seere.

 

Van Bierbeke die vrome heere,⁸³⁹⁸

 

Her Heinric van Bialanden

8400

Wederstont van dien vianden

 

Die perse soe groet, ende soe hart,

 

Dat hem sijns ors gevelt waert;

 

Nochtan bleef hi in ghewere;

 

Want hi was van dien heere

8405

Van Brabant der vroemster een,

 

Dat aen sine groete daden sceen,

 

Vele meer dan ic cont make.

 

Her Symoen van Geldenake⁸⁴⁰⁸

 

Dede geweer op dien dach,

8410

Dat men te rechte sal doen gewach,

 

Alsoe langhe als die werelt steet,

 

Van selker persen als hi leet

8393 Soe coenlike, enz. Niet tegenstaende de afschryver van Vam Heelu hier eenen anderen zin met de gewoone groote letter S begint, zoo ziet men toch duidelyk dat deze regel en de vier volgenden tot de twee standaerddragers van Braband, met name Frank van Wezemale en Wouter van Warfusé, betrekking hebben.

8398 Bierbeke. Hendrik van Belanden, heer van Bierbeke. Butkens, I, p. 342, 380; Divaeus, Annal. Lovan., p. 11.

8408 Geldenake, in 't fransch: Judoigne. Butkens, I, pag. 343.

[p. 307]

 

Daer hi al ontstont; nochtan⁸⁴¹³

 

So en vernam men nie man

8415

Alsoe ridderlilte ontstaen.

 

Hi ende sijn brueder, her Abraen,⁸⁴¹⁶

 

Verhoedden, met groeter eeren,

 

Daer van Simpoel dire heeren

 

Breidel, die men hem gaf

8420

In hoeden, daer si doen af

 

Ontfinghen sware wonden.

 

Daer si mede, al ongebonden,

 

Weringhe daden toten inde,

 

Tot die strijt al quam ten inde.

8425

Her Woutere ende her Alaert

 

Van Revie, ende her Geraert⁸⁴²⁶

 

De Moer, ende her Masuesijn⁸⁴²⁷

 

Van Redinghen en mochten sijn^8428-29

 

Niet verbetert alle viere;

8430

Want onder sine baniere

 

Holpen si, metter hant,

 

Heeren Godevaerde van Brabant

 

Soe vromelijc den strijt draghen,

 

Dat men hare dade sal gewaghen

8435

Alsoe lange als die werelt duert.

 

En wert nie gheaventuert

 

Soe scoenen ontmoet, ende soe stout,

 

Als van Ysche her Arnout⁸⁴³⁸

 

Int vergaderen bestont,

8440

Als vore die ieeste maket cont.

 

Men sach oec nie bat,

8413 Ontstont, doorstond.

8416 Abraen, Abraham.

8426 Revie, Reves; zie boven onze aemnerkingen op vs. 5450.

8427 De Moer. Zie vs. 5451.

8428-29 Redinghen. Masvyn van Redinghen, waerschynlyk de vader of broeder van Willem van Redingen, die in den slag by Kortryk bleef. Butkens, I, bl. 543, Divaeus (Rerum Lov., l ib. II, p. 61) noemen ook nog als tegenwoordig Jan van Redingen.

8438 Ysche, Issche. Zie vs. 2264.

[p. 308]

 

Noch coenliker, te gheere stat,

 

Riddere inden strijt volstaen,

 

Dan hi dede, souder waen,

8445

Al socht men die werelt omme.

 

Her Woutere van den Bisdomme,

 

Dies te voren was gewach,

 

Verdiende daer, op dien dach,

 

Voor alle die daer quamen,

8450

Dat men ewelijc sijns namen

 

Met rechte sal gedincken;

 

Want voor sijn sweert moesten doen sincken

 

Die gene, daer ane in dander side

 

Al die cracht lach vanden stride;

8455

Want daer bi wert seere

 

Verlicht die hertoge sijn heere,

 

Ende al der Brabantren scare.

 

Daer moeste oppenbare

 

Her Rase van Graven, door die noot,⁸⁴⁵⁹

8460

Doen sijn ors was bleven doot,

 

Die baniere van Brabant

 

Laten sinken, uut sire hant;

 

Maer al wart daer soe hart

 

Dat hem benomen wart

8465

Die baniere, te diere tijt,

 

Hi bleef eerlijc inden strijt

 

Selve nochtan, als een stout

 

Riddere, die met ghewout

 

Toten inde die perse droech.⁸⁴⁶⁹

8459 Graven, De Grez. Verhel, vs. 5679.

8469 Perse droech. Men ziet bier en elders dat de dichter onverschilliglyk en in denzelfden zin perse dragen en porse dragen gebruikt. Zie ook vs. 8515 en 8683, hier achter. Dit neemt echter niet weg dat wy in onze aenmerking op vs. 1328, wier porsse van porren, stooten, steken, slagen, afgelcid werd, meenen te moeten volharden, daer men ook wel twyfelen mag of perse niet zoowel van peuren of porren, kome posse. Dat porren, stootten is, betoogden wy op vs. 1272, 4852; en zoo zyn dan ook by Van Heelu, voortporren, voortstooten, voorthorten, voortslaen, synoniem. Vergel, vs. 4912, 7968. In eenen brief van amman, schepenen,rentmeesters en raed der stad Brussel, van den 22^en dach in oeghste 1585, lees ik: Onseden ende saken, duer onraste of porren af mochte comen, ende die gemeynen orbar mede gecrenct werden. By Velthem vindt men menigmael in die porsse, voor in den slag, enz., onder andere, IV boek, 62 cap., vs. 57. Ook de Duitschers gebruikten in dien zin hurt en buhurt (van horten) gelyk men voornamelyk in het Nibelungenlied vindt, vers 822, 2349, 2511; en zoo zeiden de Franschen mede li hurt de la bataille. Men kan hierover nazien Menage, verbo heurter.

[p. 309]

8470

Nu wert groet ongevoech

 

Men noemde met namen mede,⁸⁴⁷¹

 

Om die vromicheide die hi dede,

 

Van Meldert heere Yweine,⁸⁴⁷³

 

Ende her Jan van Hesbeine,⁸⁴⁷⁴

8475

Die soe stout ende soe vermogen

 

Was dat in al tshertoghen

 

Bataelge met si tweeleve⁸⁴⁷⁷

 

En waren better, dan die selve

 

Van ridderscape, op dien dach.

8480

Na waerheit mach men doen gewach,

 

Dat daer oec groete eere

 

Ontfinc her Heinric, die heere

 

Doen was te Boutersheem,⁸⁴⁸³

 

Heren Janne van Womelgheem,⁸⁴⁸⁴

8485

Dien men oec heet van Liere,

 

Ende daer toe heeren Reyniere

 

Van Moriasart. Dese beide⁸⁴⁸⁷

 

Sal men oec haer vromicheide

 

Met namen noemen, metten rechte:

8490

Van Dormale heeren Libbrecht,⁸⁴⁹⁰

8471 Men noemde, versta: Zoo men niet noemde.

8473 Meldert. Butkens, I, p. 298, 309, 342, 354, en Jurispr. Heroica, p. 62, en ook in een charter by Miraeus, I, p. 320.

8474 Hesbeine. Zie op vs. 2888. Le Roy (Notitia Marchion., p. 164), haelt eenen brief aen, gegeven ten behoeve van, Jan van Heesbeen, ten jare 1357.

8477 Tweeleve, twaelf.

8483 Boutersheem. Zie vs. 210, 2266.

8484 Womelgheem of van Lier. De heerlykheid Wommelghem was aen dezen Jan van Lier aengekomen ten jare 1278, volgens Butkens, I, p. 290, Preuves, p. 109, en II, p. 42. Hy wordt nog op het jaer 1300 vermeld by De Roeck. Nederlandsche Herauld, p. 337.

8487 Mariasart, als boven vs. 6731.

8490 Dormale, zie vs. 4940.

[p. 310]

 

Ende daer toe keeren Gielise

 

Van Busegheem: van dien prise,

 

Die si beide daer begingen,

 

En mocht men niet cortelinghe

8495

Die daer vertellen altemale:

 

Daer bi latic dese tale.

 

Die heere van Lintre, her Arnout,⁸⁴⁹⁷

 

Ende her Jan, een ridder stout,

 

Van Raetshoven, ende her Jan van Winde,⁸⁴⁹⁹

8500

Her Heinric van Sittert met geninde,⁸⁵⁰⁰

 

Ende oec her Daneel van Wanghe⁸⁵⁰¹

 

Toende vromicheit ende ange⁸⁵⁰²

 

Alsoe groet, te dien ghevechte,

 

Dat mens gedincken sal te rechte.

8505

Her Symoen een vrome man

 

Van Quaderebbe, ende her Jan⁸⁵⁰⁶

 

Van Arscot vanden Scoenhove⁸⁵⁰⁷

 

Die staen te groeten love:

 

Soe duet oec her Jan ende her Jan⁸⁵⁰⁹

8510

(Vanden zege die men daer wan)

 

Van Lombeke, ende van Ossele,⁸⁵¹¹

 

Het ware onrecht dat men hele⁸⁵¹²

8497 Lintre, namelyk van Neer-Linter. Hy was verwand met die van Diest en Grez. Donghelberghe, p. 128, 144; Butkens, I, p. 251, 342, II, p. 95, en het Codex Diplomaticus, hierachter, n^o 1.

8499 Raetshoven. Butkens, I, p. 343; 367; Jurispr. heroic., p. 61. - Winde, waerschynlyk een broeder van Wouter, vermeld in vs. 2333. Butkens, noemt Iwein en Godfried, I, p. 345.

8500 Sittert, door Schoevaerdts verkeerdelyk Vittert genoemd. Butkens, I, bl. 343.

8501 Wanghe, een broeder of zoon van Frank, hier boven vs. 2926. Butkens, I, bl. 342, II, bl. 269. Hy komt voor in eene charter van het jaer 1277, by Miraeus, IV, p. 257. Henrik van Wange wordt als drossaert van Braband genoemd in eenen brief van 1306, Luyster van Brabant, bl. 68.

8502 Ange, strydbaerheid. Vergel. vs. 5530, 6409.

8506 Quaderebbe. Butkens, I, bl. 343; Hemricourt, p. 267; Divaeus, in Lovanio, p. 83.

8507 Arscot van den Schoenhoven. Jan van Aerschot, heer van Schoonhoven. Butkens, I, p. 277, II, p. 40; Jurisp. Heroic., p. 194; De Ryckel, p. 973.

8509 Duet, doet.

8511 Jan van Lombeke en Jan van Ossele, Butkens, I, bl. 344; L'Despinoy, p. 112, 163.

8512 Hele, voor heelde, verzweeg.

[p. 311]

 

Haer namen, sonder vermanen;

 

Want dien grave van Vianen

8515

Holpen si die persse dragen

 

Soe eerlijc, datmens sal gewaghen

 

Ewelijc, van dies graven prise.

 

Van A heeren Leonise,⁸⁵¹⁸

 

Ende oec heeren Godevaerde

8520

Van Gotsenhoven, na haer waerde,⁸⁵²⁰

 

Van dien dat hen daer es gesciet

 

En mochtmense nu volprisen niet.

 

Daer leet groot ongemac

 

Her Jan van Dunse, die daer brac⁸⁵²⁴

4525

Sijn been met ongevalle.

 

Hier met latic die namen alle,

 

Om te cortene die tale.

 

Daer deedt oec eerlijc ende wale

 

Her Arnout vanden Eechove.⁸⁵²⁹

8530

Van dier eeren ende yan dien love,

 

Dien die ridders daer beghingen,

 

Die genoemt sijn sunderlinge,

 

Daer af en es hier niet,

 

Na die daet, die es gesciet,

8535

Tdusentechste deel bescreven.

 

Diere es oec vele achter bleven,

 

Daer ic der namen af geswighe,

 

Die beter, oft alsoe goet, te wighe

 

Waren, als die ghene lichte⁸⁵³⁹

8518 A, Leo van der Aa, beer van Grimberghe, Pollaer en Buggenkout. Butkens, I, p. 275, 291, 342, en II, p. 110; en dongelberghe, p. 113. Zie ook vs. 4543.

8520 Gotsenhoven, anders Goitsenhoven, en in 't fransch Gotsencourt. Butkens, I, bl. 342.

8524 Dunse voor Dusse, door Butkens Jean de le Dussen geheeten, I, bl. 343. Een andere van dien naem wordt vermeld op bet jaer 1300, by Van Leeuwen, Batavia illustrata, bl. 944.

8529 Eechove. Velthem voegt er by: Ende leeft nu soo out, waeruit ik opmake dat dit niet dezelfde Arnout vanden Eechoven was, als die sneuvelde in den slag by Kortryk van 1302. Immers wy vinden hem in 1303 nog aen het hoofd der muitelingen te Mechelen. Butkens. I, bl. 343, 353.

8539 Lichte, wellicht.

[p. 312]

8540

Daer ic der namen af berichte.

 

Daer bi soudic van hem allen,

 

Dien daer es eere ghevallen,

 

Gheerne die namen toe bringhen,

 

Maer het soude te zeere verlinghen;

8545

Ende daer toe wert onghereet,⁸⁵⁴⁵

 

By dien dat ic niet en weet

 

Sunderlinge haer alre namen:

 

Daer bi en sal hem niemen scamen,

 

Noch mi des ondanc weten,

8550

Dat sijns namen es vergheten;

 

Want en es gheen lachter;

 

Want, al blijft die name achter,

 

Men moetse prisen ewelike;

 

Want daer en was aerm noch rike

8555

Van Brabant, die ridders name

 

Hadde, hine hieltene sonder blame;

 

Want daer en was ridder gheen,

 

Die soe luttel doende sceen,

 

Hine deedt nochtan soe wale,

8560

Al hadt Waleweyn oft Pertsevale

 

Serve gedaen, metter hant,

 

Ocht die beste die men vant

 

Wilen, in sconincs Artuers hof,

 

Men soude tellen haren lof,

8565

Onder dander aventueren,

 

Soe langhe, als die werelt sal dueren.

 

Hier mede haddic, nu voort,

 

Van den ridders diere woort

 

Altemale ghemaect inde;

8570

Maer het waer onrecht men en kinde

 

Die hen ridders daden maken,

 

Vore den strijt, doen die zaken⁸⁵⁷²

8545 Wert, ware 't

8572 Vore den strijt. En hierom worden de volgende namen by Donghelberghe en Schoevaerdts, niet te dezer plaetse, maer wel by de aenvang de gevechts opgegeven.

[p. 313]

 

Den hertoghe, baren heere,

 

Ende sijn liede, stonden seere

8575

Ter aventueren daer in schijn;

 

Want die doen ridders wouden sijn,

 

Die verboudden al dat heere;

 

Want daer bi toenden si ghewere

 

Te doene, eerlijc ende wale;

8580

Maer daer af latic die tale.

 

Nu hoert wie daer ridder wart.

 

Heinric Bebbeken, Gheraert⁸⁵⁸²

 

Van Ghete, Lodewijc Berthout,⁸⁵⁸³

 

Van Steine Arnout,

8585

Heinric van Kuc, Willem van Hoerne,⁸⁵⁸⁵

8582 Bebbeken, te weten Hendrik Berthout, bygenaemd Bebbeken, de jonge. Zie by Butkens op Berthout. In eene nota op deze plaets, in het afschrift van Verdussen, leest men: ‘ Henricus Bebbeken, miles, scellait a^o 1303 à trois pals au canton (eindigende op de leste streep van den middelsten pale), chargé à une molette, dans cinq chartres du cloistre de Roosendael-lez-Waelhem, en staet onder die Beerthouts weldoenders vant voors cloosters. ’ en verder (als getrokken ex veteri manuscripti): ‘ Her Hendrik Bebbeken, heer Jacops Bertouts zone, hadde te wijve die oudste dochter van heer Daniel van Bouchout, die goede drossart plach te zijn in Brabant, weduwe van heer Arnolt van Liere, die men heet van Immerseele, marcgrave van Antwerpen, ende naer doode heer Hendrik Bebbekens voors. troude voor haer derden man die heere van der Rivieren; daer aff hadde zy her Karel vander Rivieren, met heer Hendrick ende heer Jan, zijne broeders; ende van den voors. heer Hendrik Bebbeken quam een dochter, daer af komen zijn die van Cuyck van Hoochstraten. ’

8583 Ghete, in 't fransch: Jauche, in 't latyn: Giachea. Hy wordt genoemd Gerard sire de Jauche, avoué d'Ottoncourt, in eenen brief door hem gegeven samedi avant la S^tJean-Baptiste 1280, ter archiven van Lnyk, 24^o layette. Zie ook Jurispr. heroic., p. 292; Butkens, I, bl. 339, 367; II, bl. 130.
Berthout van Berlaer, Butkens, I, p. 312 en II, p. 180, en wegens de volgende naem zie boven.

8585 Kuc, Hendrik van Kuik, zoon van Jan, gesneuveld by het verdedigen van Maestricht ten jare 1303. Zie Mémoire sur les sires de Kuyk, in de Nouveaux Mémoires de l'Académie de Bruxelles, tom. VI.
Hoerne, Hoorne of Hornes. Zie eene charter van february 1290, by S^t-Genois, I, pag. 790, en Butkens, I, bl. 330, 339, 367, n^o 16. Achter het afschrift van Verdussen leest men, als uit zeker oud kronykjen getrokken:

Dea besten heere set ie voren:
Hy droech gout, van kelen drie horen,
Van zilver waren zy gehonden,
Manlic sachmen tallen stonden
Als hem last op quam of noot:
Dees is ten Vriesen hieven doot.

Dit vers staet ook, doch eenigzins anders, in De rouck's Heraut, verbo virolle.

[p. 314]

 

Willem van Berregheem, Cole van Doerne,⁸⁵⁸⁶

 

Oec wert riddere met daer

 

Jacob doen van Merlaer,⁸⁵⁸⁸

 

Van Gotsenhoven Goeswijn,⁸⁵⁸⁹

8590

Dese wouden alle ridders sijn,

 

van Heverle, camerlinc,⁸⁵⁹¹

 

Ende Godevaert van Waelheem die ontfinc

 

Mede ridders name daer,

 

Ende oec Gheraert van Pollaer,⁸⁵⁹⁴

8595

Ende van Voslaer Gheraert,⁸⁵⁹⁵

 

Ende oec Lauwereys Volcaert,⁸⁵⁹⁶

 

Ende Diederic van Herlaer,

 

Dese worden ridders alle daer,

 

Ende Willem van Boecstele,⁸⁵⁹⁹

8600

Heinric van Wilre, ende andere vele.⁸⁶⁰⁰

8586 Berregheem, Willem Berthout, heer van Berchem by Antwerpen. Hy was ook heer van Ranst en daerna van Cantecrode, enz. Butkens, I, bl. 342; II, bl. 236, 246. Vergel. Le Roy, Notitia, p. 114, 208, en De Rouck, bl. 283.
Doerne, Nicolaes van Deurne. Butkens, I, bladz. 343, 367, 382, 395. Zie hem ook in eene acte van het jaer 1292, by Carpentier, Histoire de Cambrai, Preuves, p. 37, en by Mieris, I, p. 549.

8588 Merlaer, Mierlaer. Butkens, I, bl. 342; Van Spaen, Inleid., III; Codex Dipl., p. 98, en Hist., I, p. 356, 365. Dezelfde naem droeg ook een schout van s'Hertogenbosch, opgenoemd by Nyhoff, I, Oorkonden, bl. 97. Hy leefde nog in 1324, volgens Van Leeuwen, Batavia Illustrata, bl. 1202.

8589 Gotsenhoven. Zie Butkens, I, bl. 342, en Luyster van Brabant, bl. 72.

8591 Heverlé, namelyk Hendrik van Heverlé. Butkens, I, bl. 379, n^o 48, en II, bl. 232. Zie ook Luyster van Brabant, bl. 51. Wat men door een kamerling verstond, en wegens deze familie, kan men almede lezen: De Vadder, Edition Paquot, II, p. 484. Volgens Butkens, Suppl., I, bl. 145 en 152, zou Heverlé eerst in het jaer 1312 kamerling zyn geweest. Zoo dat waer is, dan kan vs. 8591 niet door Van Heelu geschreven zyn. Volgens eenen brief van hertog Jan, van het jaer 1275 (Butkens, Suppl., I, bl. 151), was toen kamerling Arnold van Wyneghem.

8594 Pollaer. Gerard vander Aa, heer van Grimberghe en Pollaer. Butkens, I, bl. 341, en II, bl. 110; Van Praet, Recherches sur Louis de Bruges, pag. 48.

8595 Voslaer, te weten Gerard van. Rotselaer, heer van Vorsselaer. Butkens, I, bl. 353; II bl. 189; Donghelberghe, pag. 135; Leroy, Notitia, pag. 326; Divaeus, Rerum Lov., lib. II, pag. 75.

8596 Volcaert, zoon van Wouter, heer van Cantecrode, voorkomende in den brief van 9 mei 1284, Codex dipl. hierachter, en in een anderen van 1290, by Leroy, Notitia, pag. 134.

8599 Boecstele, Willem van Kuik, heer van Boxstel. Butkens, II, bl. 163, 213.

8600 Wilre. Zie boven vs. 7263, en Butkens, I, bl. 381. Ook waren er nog by Willem en Arnoud van Wilre, volgens Divaeus, Rerum Lov., lib. II, pag. 64.

[p. 315]

 

Die vrome waren ende stout,

 

Van Helbelke Arnout,⁸⁶⁰²

 

Van Quaderebbe Heinric Happaert,⁸⁶⁰³

 

Van Bigaerden Bernaert,⁸⁶⁰⁴

8605

Jacob van Velpe, ende Herman⁸⁶⁰⁵

 

Van Bonsbeke, ende daer ghewan⁸⁶⁰⁶

 

Ridders name oec een sariant,

 

Die Hughe hiet van Merlant,⁸⁶⁰⁸

 

Ende van Sorpele Heynman,⁸⁶⁰⁹

8610

Ende daer toe nochtan

 

Arnout van Kercheem, ende Jacob⁸⁶¹¹

 

Van Errenberghe, die waren op⁸⁶¹²

 

Dien dach ridders mede,

 

Ende menich man, die daer dede

8615

Sinen dinghen wale recht,

 

Van Lintre Lambrecht,⁸⁶¹⁶

 

Konoy van Grasen, Godevaert van Winde,⁸⁶¹⁷

 

Ende andere vele, die ic niet en kinde,

 

Daer ic der namen af gheswige.⁸⁶¹⁹

8602 Helbeke. Butkens, I, bl. 342, 381, 387. Hy komt voor als getuigen of bezegelaer der Kortenbergsche charter, Luyster van Braband, bl. 72.

8603 Quaderebbe. Butkens, I, bl. 344. Happaert is hier een doopnaem, die men in 't fransch diminutivè Happelot uitsprak, gelyk men zien kan by Hemricourt.

8604 Bigaerden, Bygaerden, by Brussel. butkens, I, bl. 343, 222; L'Espinoy, pag. 173.

8605 Velpe, Butkens, I, bl. 344. Opvelp, en Nedervelp liggen tusschen Leuven en Thienen.

8606 Bonsbeke, of Bousbeke. Butkens, I, bl. 343; Leroy, Notitia, pag. 140, 170; De Ryckel, Historia St-Gertr., pag. 638, 910.

8608 Merlant. Butkens, I, bl. 344. Misschien dezelfde als die Hugues, sire de Malant, genoemd wordt in eenen brief van het jaer 1299, by Diericx, Mém. sur la ville de Gand, I, p. 554.

8609 Sorpele. Butkens noemt, onder de vasallen van Jan I, Henneman De Soerpele, I, bl. 344.

8611 Kercheem. Butkens, bl. 343; Jurisprudentia heroica bl. 196³.

8612 Errenberghe. Aremberg? Eversberg? Herlecht (gelyk Velthem heeft)? of Everberge? Vermoedelyk het laetste. Butkens, I, bl. 343; schoon deze schryver in zyn verhael Errenberge hebbe geschreven. Vergelyk Jurisp. her., p. 301.

8616 Van Lintre. Zie vs. 8497.

8617 Van Grasen, de Grez. Zie vs. 5679. - Van Winde. Zie vs. 8499.

8619 Daer ic der namen af gheswige. Zoo waren, onder andere, volgens Divaeus, ook nog in den slag, Pieter vanden Calstre, Jan van Rhode, Arnoud vanden Berghe (Rerum Lov., lib. II, pag. 43, 62 en 90); Egidius Uitten Lieningen, en Jan Nethene (Annal. Lovan,) pag. 11). Zie ook Lipsius, in Lovanio, pag. 66.

[p. 316]

8620

Alle, die ridders daer ten wige

 

Wordden sijn, hen es gesciet⁸⁶²¹

 

(Sijn si ghenoemt ochte niet,)

 

Soe groeten eere, sonder waen,

 

Al en hadden si gedaen

8625

Met wapenen nye meer,

 

Dan daer gesciede, na noch eer,

 

Men soude nochtan van dien,

 

Dat men van hen daer sach gescien,

 

Tellen met rechte, arme ende rike,

8630

Voor vrome ridders ewelike.

 

Al heeft die ystorie oppenbaer

 

Van dien, die ridders worden daer,

 

Bi namen een deel gheseget,

 

Om groete eere, die gheleget,

8635

Aen die ordene van ridderscape,

 

Hi en noemet ghenen knape,

 

Van alle dien die daer quamen,

 

Sunderlinghe voort bi namen;

 

Want soude men toe bringen

8640

Die groete dade, die si beginghen,

 

Men moeste achter laten bliven

 

Licht alsoe goede als men soude scriven;

 

Want men mochte niet volcomen

 

Te telne van den vromen

8645

Daden, die daer hen allen

 

Sunderlinghe sijn ghevallen;

 

Want daer was van Brabant

 

Van vromicheiden menich seriant

 

Wale te rechte ridders ghenoot:⁸⁶⁴⁹

8650

Dat sceen wale int conroet

 

Des hertoghen, haers heeren,

 

Daer si metter meester eeren

8621 Wordden, geworden; hen, hun.

8649 Ghenoot, gelyk.

[p. 317]

 

In daden dat meeste gheweere,

 

Dat ye ghedaen wert in heere,

8655

Ende boven al sunderlinghe

 

Die van den hertoghe ontfingen

 

Cleedere, ende sijn knapen waren,

 

Die toenden altoes, sonder sparen,

 

Dat si liever sterven wouden,

8660

Dan si haren heere begheven souden:

 

Daer bi bleef hi des strijts te boven.

 

Des mocht hem alsoe wel beloven

 

Van Brabant her Godevaert;

 

Want bi hem bilt onvervaert

8665

Van vromicheit, metter hant,

 

Ridders ghenoet menich seriant,

 

Diene niet en hadden begheven,

 

Om te verliesene haer leven.

 

Al des selfs mochten wale

8670

Die ander heeren altemale

 

Van Brabant hen bedancken;

 

Want si en hadden daer soe crancken

 

Seriant, noch soe onghedaen,

 

Hine was soe stout int wederstaen,

8675

Weder hi vore oft achter was,

 

Dat hi halp houden in den tas,

 

Dat menne niet en mocht door breken;

 

Want die ghene die slaghe ende steken

 

Int vorste gaven ende namen,

8680

Sonder die gbene die achter quamen,

 

Ende vorwaert wouden dringhen,

 

En hadden niet moghen volbringen

 

Die groete persse, die si droegen;

 

Maer die ghene, die niet en sloegen,

8685

Ende achter ochte in midden waren,

 

Ende gerne voort hadden gevaren

 

Met crachte, die gebeerden,

[p. 318]

 

Beide met orssen ende met sweerden,

 

Dat si liever souden kiesen

8690

Die dood, dan die plaetse verliesen.

 

Daer mede hilden si vaste

 

Die plaetsche, ieghen die stercke gaste⁸⁶⁹²

 

Daer ie strijt op wert ghewonnen;

 

Want men vant onder der sonnen

8695

Nye vromer ridders, dan si waren,

 

Die verre uut, metter meester scaren,

 

Voor hen moesten onderkeeren.⁸⁶⁹⁷

 

Daer Brabant te deser eeren

 

Quam, en sach men nye man wiken,

8700

Noch van armen noch van riken,

 

Hine dese daer toe bringhen:⁸⁷⁰¹

 

Daer bi en sal men sonderlingen

 

Ghene seriant bi namen noemen;

 

Want elc van hem mach hem beroemen,

8705

Die daer was van Brabant,

 

Dat hi heelt was, ochte gygant,⁸⁷⁰⁶

 

Van live, op dien dach wale.

 

Hier mede latic die tale

 

Van den stride nu bliven;

8710

Maer ic sal voort bescriven

 

Vanden daden, dire men plach,

 

Al toten avonde op dien dach.

 

Die hertoge Jan van Brabant

 

Keerde, na den strijt, te hant,

8715

Van den velde, met sire bataelgen,

 

Daer men binnen mochte maelgen,

 

Wapenrocke, ende brachiren,

 

Coverturen, ende banieren,

 

Van een gescoort, ende seere dorhouwen,⁸⁷¹⁹

8692 Plaetsche, voor plaetse. - Stercke voor sterkste.

8697 Onderkeeren, onderdoen, zich opgeven.

8701 Hine dese, of hy deedze.

8706 Heelt, held.

8719 Gescoort, gescheurd.

[p. 319]

8720

Wel iammerlijc mocht aenschouwen,

 

Ende al meest bestort met bloede;

 

Dus keerden si met hoegen moede,

 

Ende oec metter meester eeren,

 

Dat men nie van stride sach keeren;

8725

Want een deel van den besten,

 

Die in den strijt toten lesten

 

Volstonden, ende verbeidden,

 

Die vinghen si, ende leidden

 

Ghevaen voor Woeronc weder;

8730

Want si vielen alle neder

 

Op die plaetche, daer si af quamen,⁸⁷³¹

 

Voor Woeronc, ende ghingen cramen⁸⁷³²

 

Weder, soe si best mochten;

 

Want, die wile datsi vochten,

8735

Als die ieeste telt te voren,

 

Wordden gheroeft ende verloren

 

Haer waghene, ende haer pauwelioene:

 

Daer bi moeste menich coene

 

Riddere, te diere tijt,

8740

Die moede was worden in den strijt,

 

Opt blote velt logeren,

 

Ende sijn bedde doen visieren

 

Van helmen, ende van platen.

 

Die hertoge selve was utermaten

8745

Moede, ende oec ghewont

 

Alsoe seere, dat hem stont

 

Van moetheiden daer toe,⁸⁷⁴⁷

 

Dat hi hem dede leggen doe

 

In een loge; daer dedi uut tien

8750

Sijn wapene ende binnen dien

 

Dat hi waende hebben raste,⁸⁷⁵¹

8731 Plaetche, voor plaetse.

8732 Cramen, opkramen, heengaen.

8747 Moetheiden, vermoeidheden.

8751 Raste, rust. Huydecoper, III, bl. 399.

[p. 320]

 

Gingen sijn liede haer gaste,

 

Die si brachten ghevaen,

 

Ontwapenen, ende spannen saen.⁸⁷⁵⁴

8755

Daer onder wert die grave vonden

 

Van Gelre, ende ten selven stonden

 

Heeren Godevaerde van Brabant

 

Ghegeven, diene metter hant

 

Leidde toten hertoge voort;

8760

Maer daer waren luttel woort

 

Doen tien tide tusschen hem beiden;

 

Want die hertoge deden leiden

 

Daer menne beval sinen mannen,

 

Dien doen vaste daden spannen;⁸⁷⁶⁴

8765

Want si hildene met crachte

 

Ten bloeten velde, tot menne brachte

 

Weder met hen in Brabant.

 

Die hertoghe dede daer na thant,

 

Doen hi hadde heeten leiden

8770

Den grave van Gelre in sekerheiden,

 

In den Rijn een sceep gewinnen,⁸⁷⁷¹

 

Daer hi hem met te Colene binnen

 

Des selfs dages vueren dede,

 

Ende den proefst van Aken mede;

8775

Want si waren beide ghewont,

 

Alsoe die ieeste vore maket cont.

 

Daer bi latic nu bliven,

 

Ende sal voort ane bescriven

 

Wat die ghene vorwaert dreven,

8780

Die voor Woeronc doen bleven.

 

Die Brabanters alle gemeine,

 

Rike ende arme, groet ende cleine,

 

Logeren weder, ende waren blide,⁸⁷⁸³

8754 Spannen, binden, waerover zie Bilderdyk's Geslachtlijst, II, bl. 329.

8764 Dien, dien n', die hem.

8771 Sceep, aldus geschreven voor scip.

8783 Logeren, voor logeerden; of nog waerschynlyker loegen, lachtlen.

[p. 321]

 

Ende dancten Gode van den stride,

8785

Dat hen daer toe was comen

 

Dat si doverhant hadden genomen,

 

Met luttel lieden, in vremden lande,

 

Iegen die stercke viande,

 

Verre uut, sonder ghelike,

8790

Die men vant int dietsche rike.

 

Daer bi en claegden si niet

 

Dat hem scade was ghesciet;

 

Nochtan was haer scade groot;

 

Want hen waren bleven doot

8795

Van haren lieden XXX...man,⁸⁷⁹⁵

 

Ochte meer, ende daer toe nochtan

 

Ghewont hondert bi ghetale,

 

Soe seere, dat si niet wale

 

Int heer en mochten dueren:

8800

Die moestmen te Colene vueren,

 

Tot datsi mochten genesen;

 

Nochtan en was van alle desen

 

Int heer nie gehoert claghe,

 

Noch om goet noch om mage;

8805

Want si waren doen alle

 

Soe blide, van haren gevalle,

 

Dat si die scade lieten gewerden,

 

Ende ghingen doen ter eerden

 

Haer vriende doen, men hadde gevochten,⁸⁸⁰⁹

8810

Die si kinlijc vinden mochten;

 

Maer niet wale en mochtmense kinnen;

 

Want boeven, die wouden winnen,

 

Roefdense, eer si waren doot,

 

Ende haddense alsoe bloot

8795 XXX...man. De afschryver liet hier eene kleine tusschenruimte, om dat hy wellicht meende dat er iets meer dan dertig, by voorbeeld xxxviij, behoorde geschreven te zyn, aengezien op vs. 7322 het getal der dooden by de Brabanders gebracht was tot min dan XL man.

8809 Men hadde, versta: vermits men hadde, enz.

[p. 322]

8815

Van haren wapenen gemaket,

 

Datsi lagen alsoe naect

 

Als si ye worden geboren,

 

Daer si bleven verloren,

 

Der groeter heeren lichamen,

8820

Soe dat mense niet met namen

 

Kenlike en mochte sunderlinge

 

(Als hen beteemde) ter eerden bringen;⁸⁸²²

 

Want daer waren Iacopine,

 

Minderbrudere, Augustine,

8825

Sacbruedere, Carmeliten,

 

Ende moncke van alderhande abiten,⁸⁸²⁶

 

Die de dode op hoeven,⁸⁸²⁷

 

Ende vuerdense daer sise groeven.

 

Dese hadden daer al te hant

8830

Enen here voor enen seriant,

 

Sonder kinnesse ende vermoeden

 

Op gehouden; ende doe sise loeden,⁸⁸³²

 

Daer bi geviel dien grave

 

Van Lusselenborch, doe hem ave

8835

Waren die wapenen, ende her Berthoude,

 

Ende ander heren (die men soude,

 

Haddemense bekint, na haer werde

 

Geleegt hebben inder eerden,)

 

Datsi ter eerden sijn gedaen

8840

Metten andren, sonder waen,

 

Die daer storven inden strijt;

 

Want des anderdaegs, eer vespertijt,

 

En bleef daer sonder kerchof⁸⁸⁴³

 

Niemen, dies hebbe God lof!

8845

Want, daer quam met eender kerren

8822 Beteemde, betaemde, toekwam.

8826 Moncke, moniken.

8827 Op hoeven, voor ophieven.

8832 Loeden, oplaedden.

8843 Sonder kerchof, dat is, zonder op het kerkhof begraven te wezen.

[p. 323]

 

Een brueder, Weernere, die van verren⁸⁸⁴⁶

 

Uut Overlant was gheboren:

 

Als een pape was hi bescoren,

 

Anders en weetic wie hi was:

8850

Dese vuerde in enen tas,

 

Opten kerchof te Woeronc,

 

Alle die hi vaut, out ende ionc

 

Ghemeine, die rikte metten armen;

 

Der zielen moet God ontfarmen

8855

Ewelijc dor sijn ghenade!

 

Des swigic vort. Het waer te spade⁸⁸⁵⁶

 

Eer die Brabantre mochten

 

Hen saten, die ghevochten⁸⁸⁵⁸

 

Hadden alle den dach lanc,

8860

Sonder spise ende sonder dranc,

 

Al meest met groeter pinen.

 

Daer bi blies men die bosinen,

 

Na die maniere ende die wise,

 

Doen gereet was die spise,

8865

Dat si eten souden comen.

 

Daer sachmen menegen vromen

 

Man, in sijn wambeis al bloet,

 

Comen te hove sonder sorcoet;⁸⁸⁶⁸

 

Want, die wile dat men street,

8870

En bleef hen pauwelyoen noch cleet.

 

Daer bi saten daer bi een,

 

Daer die strijt wel ane sceen,

 

Doen men at met groeten roten,

 

Vele liede oft si over goten

8875

Hadden geweest alle met bloede.

8846 Brueder Weernere ut Overlant. Men vindt onder de Minnesingers (nieuwe uitgave, II, p. 127 en volgende), een brueder Wernher.

8856 Het waer, het was.

8858 Hen saten; zich nederzetten, uitrusten.

8868 Te hove, ten eten, waervan het spreekwoord: Daer geen brood is is 't kwaed hoven.
Sorcoet, ook elders sorket geheeten, de naem an een kleed. Zie het Glossarium van Du Cange, verbo Sorcotium.

[p. 324]

 

En wert met hongeregen moede

 

Nie ghedaen etentijt,

 

Dan daer gedaen wert na den strijt;

 

Want daer was, op dien avont,

8880

Menich man seere gewont,

 

Ende mede utermaten vele,

 

Die nochtan alle met spele

 

Ghebeerden, ocht hen nie pine

 

En hadde gedeert. Daer was van wine

8885

Wel gedient, ende spisen ghenoech;

 

Daer hadde elc sijn gevoech.

 

Dus scieden si van hove,⁸⁸⁷⁷

 

Na dien etene, met love,

 

Te haren logen wert, om raste;

8890

Want sine vreesden doen gaste

 

Gheene, die hem mochten deeren,

 

Si en soudense wel verweeren.

 

Dus lagen si met ghewout,

 

Na den strijt alsoe stout,

8895

Dat, binnen al dien nachte,

 

Int heer sciltwachte

 

Noch hoede en wert ghedaen.

 

Hier mede hebbic doen verstaen,

 

Ende na die waerheit bescreven

8900

Dat voer Woeronc wert gedreven,

 

Al meest op den dach.

 

Nu willic voort doen gewach

 

Den sekeren dach, ende den tijt,

 

Daer op ghevallen es den strijt,

8905

Om dat men ewelijc overal

 

Den dach daer af bekinnen sal.

 

Die ierste hertoge, die Jan

 

In Brabant ye hiet, hi verwan

8877 Etentijt, maeltyd, als bov.,vs.828. Zie ooit Bilderdyk's Geslachtlyst, II, bl. 333.

[p. 325]

 

Den strijt, daer af sprect dese ieeste,

8910

Voor sinte Jans Baptisten feeste,

 

Op den negentiensten dach,

 

Die doen lach opten saterdach,

 

Te dien selven tide dat was

 

Junii nonas,

8915

Dats vander maent die vijfste dach,

 

Daer die feeste op gelach,

 

Die doen die heilege kerke,

 

Om sijn doegdelike werke,

 

Van sinte Bonefacius dreef,⁸⁹¹⁹

8920

Int selve iaer dat men screef,

 

Van Gods geboorte tote daer,

 

Dusent ende CC iaer,

 

Ende' daer toe tachtentich ende achte.

 

Doen hertoge Jan met crachte

8925

Den strijt voor Woeronc wan aldus,

 

Sat brueder Iheronimus,

 

Die minder brueder was te voren,

 

Ende na wert cardenael gecoren,

 

In sijn ierste iaer paeus,

8930

Ende hiet die vierde Nyclaeus.

 

Al dese selve gelike

 

Vint men oec int Roemsche rike

 

Dat den tijd houdt openbare;

 

Want binnen dien vijftienden iare

8935

Voor dien dat dese saken

 

Bevielen, soe droech tAken,

 

In sinen conincliken troene,

 

Die coninc Rodolf sijn ierste croene,

 

Die grave was te voren

8940

Van Havecsberge, ende na gecoren⁸⁹⁴⁰

8919 Dreef, bedreef, vierde, te weten de feest.

8940 Havecsberge, Habsburg, 't zelfde als Haviksberg, zegt Bilderdyk, in zyne aeuteekening, bl. XLVI, voor het derde deel van Maerlant's Spiegel historiael.

[p. 326]

 

Wert van Aelmaengen coninc.

 

Die merken conste dese dinc,

 

Tot dat sal die werelt inden,

 

Mogen sire den dach bi vinden,

8945

Daer op voor Woeronc wert gestreden,

 

Ende hoe menich jaer daer af es leden.

 

Hier met latic nu die tale

8948

Vanden daghe bliven altemale.

 

 

 

amen.