Heerlijk Helder

[p. 95]

‘De geest is uit de fles’
Johan Braeckman (^o1965)

Sinds 1998 voltijds hoogleraar bij de vakgroep Wijsbegeerte en Moraalwetenschap van de Universiteit Gent. Zowel voor onderwijs als voor onderzoek is hij er verantwoordelijk voor het vakgebied Wijsgerige Antropologie. Zijn onderzoek spitst zich toe op de wijsgerige problemen verbonden aan de levenswetenschappen, in het bijzonder de evolutietheorie en de neurowetenschappen.

Startte een wetenschapscommunicatieproject op rond Darwin en was vijf jaar voorzitter van de humanistische vereniging De Maakbare Mens. Hij is lid van SKEPP en kreeg in 2013 de Loopbaanprijs Wetenschapscommunicatie van de Koninklijke Vlaamse Academie van België.

Hij publiceerde over de geschiedenis van de wijsbegeerte, Darwin, bio-ethiek, toegepaste ethiek, milieufilosofie en culturele aspecten van de wetenschappen.

Welke taal leent zich het best tot heldere academische communicatie?

Een taal die zo min mogelijk vaag of dubbelzinnig is. Het is essentieel voor wetenschap dat ze zo duidelijk mogelijk is. Als mijn woorden iets anders betekenen voor jou dan voor mij, dan is heldere communicatie onmogelijk. Wetenschap tracht begrippen zo precies mogelijk te definiëren, om het risico op misverstanden te minimaliseren. Natuurlijk moet je die taal leren. Als je bijvoorbeeld wilt begrijpen wat de moderne evolutiebiologie ons leert, dan moet je de betekenis van technische termen zoals ‘genoom’, ‘natuurlijke selectie’, ‘epigenetica’ en ‘genetische drift’ onder de knie krijgen. Dat

[p. 96]

is niet eenvoudig, maar de beloning is groot. Je ontwikkelt en deelt inzichten die je anders nooit kunt verwerven. De wiskunde is het verst ontwikkeld in communicatieve exactheid. Als je vandaag het prachtige boek van Euclides leest over geometrie, dat hij ongeveer 2300 jaar geleden schreef, dan kun je voor honderd procent begrijpen wat hij wilde zeggen. Het is een geweldige en ontroerende ervaring: weten dat je volkomen helder communiceert met iemand uit een ander tijdperk en een andere cultuur. Natuurlijk kun je de wiskunde niet in elke wetenschappelijke discipline even vergaand gebruiken, maar dat sluit niet uit dat we voortdurend zo precies mogelijk moeten omschrijven wat we bedoelen. Het alternatief is in het beste geval een vorm van pseudobegrip. In het slechtste geval ontstaan misverstanden, verwarring en mentale chaos.

Wie is de helderst schrijvende filosoof?

Anders dan wat je zou verwachten als je invloedrijke filosofen zoals Martin Heidegger, Jacques Derrida, Gilles Deleuze, Luce Irigaray of Judith Butler leest, kunnen veel filosofen wel degelijk glashelder communiceren. Dat wil niet zeggen dat wat ze ons leren eenvoudig is. Filosofische problemen zijn nu eenmaal vaak moeilijk. Je moet je brein dwingen om elke stap in je denken grondig te analyseren, om voortdurend je argumenten te wikken en wegen, om de feitelijke correctheid en logische samenhang van je ideeën te controleren. De beste filosofen blinken daar net in uit: Aristoteles, Descartes, Spinoza, David Hume, Bertrand Russell, Peter Singer, Daniel Dennett en vele anderen. Wie wil kennismaken met filosofie, kan het best bij Russell of Singer beginnen,

[p. 97]

anders word je afgeschrikt door de ondoorgrondelijkheid van veel filosofische teksten. Nog erger is het als men denkt teksten te begrijpen die in wezen weinig tot geen informatie bevatten, zoals het werk van meerdere postmoderne auteurs. Het is dan de lezer zelf die betekenis blaast in nietszeggende schrijfsels, waardoor pseudogeleerdheid wordt verward met diepzinnigheid.

Wie slimmer is, kan makkelijker betekenis geven aan onzin. Is een hoog IQ contraproductief voor helderheid?

Het kan blijkbaar twee kanten uit. Wie slim en taalvaardig is, zou beter in staat moeten zijn om zich helder uit te drukken. Maar slimme mensen zijn er ook goed in om op een overtuigende manier mist te spuien, of een zwak idee op te blazen tot een ogenschijnlijk diepe intellectuele gedachte. Dat verklaart deels waarom het vaak intelligente mensen zijn die vallen voor pseudowetenschappen of samenzweringstheorieën. Het is bijvoorbeeld niet eenvoudig om een astrologisch profiel op te stellen van iemand, je moet slim genoeg zijn om die techniek onder de knie te krijgen. Maar astrologie is zonder twijfel een pseudowetenschap, die ons niets zinnigs kan leren, noch over de kosmos, noch over onszelf. De slimme mensen die zich ermee inlaten, verspelen hun tijd en intelligentie. Voor auteurs die uitblinken in vaagheid geldt iets vergelijkbaars. Sommigen zijn wellicht te kwader trouw: ze vertellen of schrijven onzin en ze weten het zelf. Maar anderen doen aan zelfbedrog. Ze ontwikkelen een ondoorgrondelijke taal en stijl en krijgen complimenten van lezers die onbewust hun eigen opvattingen op die teksten projecteren. Dat sterkt de auteurs in hun overtuiging dat ze originele of belang-

[p. 98]

rijke inzichten hebben. Maar als je de kerngedachten uit hun teksten haalt, blijken ze vaak fout, triviaal, achterhaald of ronduit absurd.

Was filosofie niet beter buiten de academische wereld gebleven?

Neen, dat denk ik niet. Je kunt natuurlijk filosofie bedrijven buiten de universiteit, maar voor heel wat onderwerpen is academische context nodig. Denk bijvoorbeeld aan allerlei ethische problemen binnen de hedendaagse geneeskunde. Je moet erg goed op de hoogte zijn van wat zich zowel in de geneeskunde als in de medische ethiek afspeelt om daarover zinvol filosofisch werk te doen. De universiteit biedt een geprivilegieerde toegang tot de medische praktijk. Je kunt, als academisch filosoof, makkelijk contact leggen met medici, je hebt toegang tot de relevante tijdschriften en databases, je kunt naar de medische en ethische congressen gaan enzovoort. Bovendien zit je niet geïsoleerd na te denken, maar ben je omringd door de andere leden van je onderzoeksgroep. Dat zorgt ervoor dat je sneller en beter geïnformeerd wordt, en je kunt je opvattingen continu aftoetsen bij andere experts. Er zijn natuurlijk ook nadelen: er is veel goede, belangrijke en nuttige filosofische kennis, maar die is vaak verscholen in gespecialiseerde tijdschriften die ontoegankelijk zijn voor leken en buitenstaanders. Het probleem is niet zozeer dat filosofie in onze tijd academisch is, maar dat het niet eenvoudig is om de gespecialiseerde kennis verstaanbaar te maken voor het brede publiek. Hetzelfde geldt overigens voor de wetenschap in het algemeen.

[p. 99]

Is het mysterie niet net aantrekkelijk in de filosofie?

Voor veel lezers blijkbaar wel. Hoe hermetischer, ondoorgrondelijker en onverstaanbaarder, hoe liever, zo lijkt het soms. Maar dat is niet eigen aan de filosofie, wel integendeel. Socrates, toch een van de grondleggers van de filosofie, was net iemand die zijn gesprekspartners voortdurend uitdaagde om zo precies mogelijk te formuleren. Wat bedoel je met rechtvaardigheid? Wat is een goed leven? Wanneer is iemand laf, moedig of overmoedig? Hoe definieer je waarheid? Enzovoort. Dat is de ware geest van de filosofie: klaarheid scheppen, helderheid en precisie nastreven, drogredenen, taboes en vooroordelen bestrijden, pretentieuze nonsens en valse opvattingen aan de kaak stellen en gebakken lucht doorprikken. Die geest is al 2500 jaar ontsnapt uit zijn fles en hij laat zich niet zomaar weer opsluiten.