|
| |
| |
| |
Achttiende hoofdstuk.
Wat in het land aengaende de Goudendalers gezegd wordt.
In de stad en in de omliggende dorpen waren menigerlei gesprekken aengaende de Goudendalers in omloop. Tot nog toe waren deze lieden immer bekend geweest als vlegels, drinkbroeders, losbandige vogels en schuldmakers, aen dewelke men geenen enkelen stuiver mogt toevertrouwen. Nu kwam het gansch wonderbaer voor, dat het by hen in het dorp in het geheel niet uitzag zoo als by arme menschen. Hunne huizen waren zuiver en reinig, en evenzoo was alles in de schoonste orde op de straet, achter de huizen en in de hoven. Het was netter
| |
| |
by hen, dan in de rykste dorpen. In den zomer zag men reeds van 's morgens vroeg de mannen, de vrouwen en de kinderen in het veld. Daer droegen en strooiden deze den mest, terwyl gene het onkruid uittrokken. Immer hadden deze lieden iets te doen. En het was in der daed een vermaek om hen te zien arbeiden. Alles ging hun gansch behendiglyk van de hand. Had men daglooners in de stad van noode, dan zag men met voorkeur naer Goudendalers om. Gingen de burgervrouwen ter koop naer de merkt, dan verzagen zy zich met voorkeur
by de Goudendalerinnen. Want deze waren immer zeer net, met zuivere en witte hemden, met reinige
| |
| |
kleederen en blank gewasschene handen, zoodat zy aen iedereen eenen regten lust deden krygen om van hun groente, hun gespin en hunne andere waren te koopen.
De Goudendalers waren arm, dat wist men wel. Maer telkens betaelden zy stiptelyk hunne schulden op den dag. En wat gansch wonderlyk was, zy hadden in de stad kleine sommen gelds op interest geplaetst. Dit gaf den lieden crediet en vertrouwen. Spraken de pastoor of de schoolmeester voor eenen Goudendaler goed, dan borgde men aen denzelven liever dan aen iemand uit eene andere gemeente. En men leende hem liever een kapitael tegen eene zeer matige interest, omdat men van te voren wist dat hetzelve zeker stond en dat de interesten stiptelyk betaeld zouden worden. Dit verschafte den Goudendalers zeer aenzienlyke voordeelen. Want zy zegden de kapitalen op, voor dewelke zy hooge interest moesten geven, en ligtten geld daer waer zy hetzelve tegen eene lage interest konden verkrygen.
Men velde allerlei oordeelen over het dorp. Men zegde wel dat er een brave pastoor en een verstandige schoolmeester was. Maer voor velen toch was de geheele zaek een raedsel. Want een pastoor en een schoolmeester konden toch alles niet doen, en iedereen in het land meende zoo wys te zyn, of nog veel wyzer, dan deze beiden in Goudendal waren. Dit alles gaf aenleiding tot
| |
| |
veel hoofdbrekery. De boeren uit de omliggende dorpen zegden regtuit, dat de zaken te Goudendal niet in den regel toegingen. Men had zoo wat van Pieter hooren zeggen, en men hield staende, dat hy goud konde maken en die kunst aen dezen en genen leerde.
In der daed was het wonder, dat de Goudendalers zoo vele dingen naer de merkt bragten, en men wist niet hoe zy aen alles kwamen. Hun moes, hun fruit, hun vlas, hunne hennep, hun graen, alles was goed. Hunne kinders kweekten zelfs de schoonste bloemen aen, en bragten dezelve te koop naer de stad. Honigraet, gepynden honig en was hadden zy meer, dan wyd in het ronde alle overige dorpen te zamen. Men wist zeer wel, dat zy maer weinig vee bezaten, en dat vele huisgezinnen slechts ieder een paer koeijen en een paer geiten hadden. Nogtans bragten arme lieden, die slechts eene koei op stal hadden staen, kazen die tot honderd ponden wogen en groote ballen van de zuiverste boter te koop naer de merkt. Gansch onbegrypelyk was het, dat een enkele koei zoo veel boter en kaes op konde leveren. Insgelyks hadden de Goudendalers telkens in den herfst de fynste soorten van fruit, en smakelykere appelen en peren, dan andere dorplieden. Hoe was dit alles zoo plotselyk in weinig jaren te Goudendal veranderd?
De Goudendalers zelve moesten dikwyls in hunne vuist
| |
| |
lagchen, wanneer men hun dorp, by wys van scherts, het Goudmakersdorp noemde. Want Pieter verstond zich op de fruitboomenteelt, en wanneer hy, in de hoven van de de voorname heeren uit de stad, fyne soorten van fruit kende, dan ging hy er heen en vraegde er kleine takjes van. Dan had hy zyne jonge knapen aen de hand, die het griffelen, het in de kloof enten en het oculeren van hem
geleerd hadden. Evenzoo behendig als hoveniers gingen zy daermede om. Zy hadden byzondere messen die daertoe
| |
| |
ingerigt waren. Nu wilde de nabuer links en de nabuer regts in zynen hof en op zyn veld betere vruchtboomen hebben. Dan werd gegriffeld en geoculeerd dat het een vermaek om te zien was. Menige boeren hadden zich wilde boomen in de bosschen gehaeld en dezelve door het enten veredeld. Anderen hadden uit zaed boomen getrokken en boomkweekeryen aengelegd. De eene wilde het beter doen en hebben dan de andere. En in den yver werd de zaek dikwyls door menigen man overdreven.
Nu konde men in de stad zeer wel begrypen, hoe de Goudendalers van jaer tot jaer immer schooner en immer talryker fruit hadden, waeruit zy, by goede jaren, zoo veel geld maekten. Dit was geen heksenstreek. Maer weinig vee hebben, en toch veel kaes en boter maken, dit was zekerlyk een kunststuk.
Dit kunststuk had Pieter, gedurende zyn krygsleven, ergens in een dorp gezien en geleerd, en met zich naer Goudendal gebragt. Het was zeer aerdig. In het begin wilden de lieden niets daervan weten; maer naderhand wisten zy er hem grooten dank voor.
Pieter ging namelyk alzoo te werk. Hy ging rond by zyne bondgenooten, die koeijen hadden, en hy zegde hun:
- Gy hebt weinig winst van uwe koeijen. Eene koei moet jaerlyks ten minste vyftig tot honderd guldens klinkende geld opbrengen. Wilt gy mynen raed volgen, zoo
| |
| |
zal ik de zaek bewerken. Haelt nog eenige anderen die koeijen hebben, daer toe over. Er moeten ten minste veertig of vyftig koeijen byeen zyn: dan zal de zaek gaen.
Toen de veertig of vyftig koeijen gevonden waren, zegde hy:
- Nu zal het gaen.
Hy kende eenen geschikten en regtschapenen koeimelker, die zich op het boter- en kaesmaken meesterlyk verstond. Aen dezen versprak hy eenen jaerlykschen loon van twee honderd guldens, voor denwelken hy zich tevens kaerslicht, doeken en wischlappen bezorgen moest, die zoowel tot het kaesmaken als tot het zuiver houden der waer en der vaten noodig waren. Gereedschap en zout schafte Pieter op rekening der deelnemers aen, uit dewelke drie verstandige mannen als opzieners by het nieuw handwerk voor het eerste jaer gekozen werden.
In de voormalige herberg van den Zwarten Arend was de beste plaets die men voor het kaesmaken hebben konde: er bevond zich een goede koude melkkelder, en er was een groote ketel in het ruime waschhuis. De eigenaer stond deze plaets af, want hy had vyf koeijen, en wilde de proef mede maken en zien wat daerby voor den dag zou komen. Eerst moest hout op gemeenzame onkosten aengeschaft worden. Men kocht er. Toen bestemde Pieter eenen dag, op denwelken allen
| |
| |
die tot de nieuwe kaesmakery behoorden, hunne koeimelk in zoo zuiver als mogelyk gewasschene vaten moesten byeenbrengen. Waren de vaten niet zuiver, dan nam de kaesmaker de melk niet aen: dit was eene wet voor iedereen. Maer naderhand werd de wet nog strenger gemaekt.
De kaesmaker mat de melk en teekende onder ieders naem hoeveel dezelve gebragt had. Ieder konde ook de maet voor zich zelven opschryven. Alzoo bragt ieder huisgezin alle dagen 's morgens en 's avonds de melk van zyne koeijen. Maer van vreemde koeijen was het op zware straf verboden melk te brengen.
De byeengebragte melk van eenen dag goot de koeimelker in de melkkamer, en hy maekte er kaes en boter van. Dit gaf schoone, zuivere en groote ballen, en nog daerenboven kaeswater, hetwelk in den zomer een gezonde en verkoelende drank is.
Nu deed zich de vraeg op: aen wie behoort die schoone menigte boter en kaes van iederen dag? Want iederen dag leverde de melk van alle koeijen der medegenooten eene dergelyke party op. En ieder had dezelve gaerne bekomen om daermede naer de stad te loopen.
Dit werd volgender mate ingerigt. Alles, wat de byeengebragte melk van eenen dag aen boter, kaes en zoo voorts opleverde, werd maer aen eenen der deelgenooten
| |
| |
gegeven, en wel aen dengenen van denwelken men de meeste melk ontvangen had. In de eerste twee dagen bekwamen, wel is waer, de eerste deelnemers wyd meer boter en kaes terug, dan zy melk geleverd hadden; want zy bekwamen ja alles wat de melk van al de medegenooten had opgebragt. Maer dan werden zy aen de overigen zoo veel schuldig als zy te veel bekomen hadden, en wat zy alzoo schuldig geworden waren, werd hun van dag tot dag afgetrokken aen de melk die zy bragten. Dit duerde zoo lang tot dat zy alle schuld afgemaekt en weder aen melk meer te goed hadden dan de overigen. Alsdan bekwamen zy weder de op eenen dag gereedgemaekte waer. Ondertusschen
had ook degene, die maer eene enkele koei bezat, en alle dagen maer een paer maten melk by konde brengen,
| |
| |
langzamerhand meer byeengebragt dan ieder van de overigen, zoo als zulks in het melkboek aengeteekend stond. Alsdan bekwam hy de opbrengst van den dag, namelyk honderd vyftig ponden boter en kaes, in eenen keer.
Ieder konde de boter op den dag zelven dat zy klaer was, medenemen; de botermelk en het kaeswater hoorden hem ook toe. Maer den kaes liet men zoo lang tot dat hy behoorlyk vast en goed was. Tevens, iederen dag, waerop eene het regt had, de uit de melk voortgebragte waer te aenveerden, moest hy den koeimelker in zynen arbeid helpen en bystaen, en zuivere handdoeken, linnen en al wat noodig was aenschaffen.
In het begin kwam deze inrigting den Goudendalers als zeer bedenkelyk voor, en iedereen meende, dat hy daerby te kort zoude schieten. Maer, toen een hunner zyne boter en zynen kaes ontving, en dan narekende hoe veel melk hy gegeven had, was hy gansch verheugd. En op het einde des jaers bevond men, dat de middelbare opbrengst van eene koei over de honderd en zes-en-zestig guldens bedroeg, en zulks na den aftrek van al de onkosten. Dit was toch eene schoone winst.
Nu begreep men ook welhaest, hoe dit kwam. Want, hoe verscher de melk is, hoe meer waer men er uit trekken kan en hoe beter dezelve tevens is. Zoo iets
| |
| |
konde een enkel huisgezin voor zich alleen, door het byeenbewaren van zyne melk, niet verkrygen. Verder zag men in, dat dikwyls, in de huishoudingen, menige maet melk verkwist en verbruikt werd, die nu naer den melkkelder der kaesmakery op interest gebragt werd. Te voren verloor men veel tyds, of men had geenen tyd om kaes te maken; nu ging dit alles van zelf. Te voren kostte het koken aen ieder meer hout; nu konde men op het hout veel sparen.
Eenige Goudendalers pleegden in het begin bedriegery met hunne melk. Maer er werden weldra zoo strenge maetregelen genomen, dat het aen niemand meer in den zin kwam, bedrog te plegen, want hy had al zyne bygebragte melk aengeslagen en zich zelven uit het genootschap verstooten gezien.
Maer deze inrigting bragt nog een ander voordeel op, aen hetwelk geen mensch te voren had gedacht. Namelyk, dewyl ieder gaerne veel melk gebragt had, om er welhaest veel boter en kaes voor te krygen, nam ieder meer zorg voor zyn vee, dan hy voorheen deed. Men bouwde kunstige grasweiden aen, die veel melk deden winnen; men zocht zich eene grootere soort van koeijen aen te schaffen, dan de slechte kleine dieren die men bezat, of men plaetste twee koeijen in den stal, waer men er te voren slechts eene had staen; en, dewyl iedereen er belang
| |
| |
aen had dat er geene melk van eene kranke of kalvende koei gebragt werd, hadden de drie uitgekozene opzieners de magt en het regt, ten allen tyde, in de stallen te gaen, en was hun de pligt opgelegd ieder half jaer dezelve te gaen bezigtigen. Zoo werd op de gezondheid van al het vee een waekzaem oog gehouden.
|
|
Auteursrechtvrij