Logo DBNL
De gemeente Utrecht (1956)

De gemeente Utrecht

(1956)–E.J. Haslinghuis–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Stedelijke gebouwen

1. Stadhuisbrug. Het STADHUIS is een samenstelling van gebouwen uit verschillende+ tijd: I. Een hoofdgebouw in Neo-Classicistische stijl, II en III ten n. hiervan een aantal verbouwde huizen.

litteratuur. s. muller fz. Het oude Utrechtsche Stadhuis (in Huis, o. en n. 1907, blz. 203+ vv, 229 vv); dez. (in Oude huizen, blz. 22, 39 en 40); trajectinus (= c.w. wagenaar) in Oud-Utr. schetsen (overdr. uit Utr. Ct.); c.m. de leur. Het Utrechtsche Stadhuis en omgeving (in Jb. Oud-Utr. 1933, blz. 138 vv); j.w.c. van campen. De Stadskelder (t.z.pl. 1930, blz. 150 vv); j. de lange (in De Vraagbaak 1933, 403 vv) over de toenmalige verbouwing.
afbeeldingen. i. Opstanden en plattegronden der funderingen van het oude en het nieuwe+ Stadhuis, pentek. z.n. (omstr. 1830), gr. fo. = Catal. top. atlas, suppl., nr 1404; - ‘Grondteijckeninghe’ (1642, door de landmeter h. lentinck) met renvooi(fig. 19), in 1877 gekopieerd door d. van der werf = Catal. top. atlas, nr 1009; - Verbouwingsplan van 1546 door w. van noort in Inv. Hss Rijksarch. Utr. nr 62 (gereprod. bij het bovenvermelde art. van S. Muller Fz; - Plattegrond van het Stadhuis na de verbouwing van het voorste gedeelte, met Klein Hasenberch en de aangrenzende gebouwen aan de achterzijde, pentek. (1841) door n. van der monde = Catal. top. atlas, nr 1028; - Plattegrond van het gehele Stadhuis vóór de verbouwing van het achterste gedeelte, tek. (omstr. 1841) in kl., z.n. = Catal. top. atlas, nr 1027; - Plattegrond van ‘het Stadhuis in de xviie eeuw’ met aanduiding van bouwperioden, tek. (1902) in kl. door g. de hoog hz. = Catal. top. atlas, suppl., nr 7; - Plattegrond van de vestibule, pentek. (1836) z.n. fo. = Catal. top. atlas, suppl., nr 1405; - Gezicht op de Stadhuisbrug met de verbouwde huizen Hasenberch en Lichtenberch, schilderij (ca. 1830 door w.a. haanebrink) in het Centraalmus. = Catal. 1928, nr 331; - Gezicht op het nieuwe Stadhuis, gezien van de Ganzenmarkt uit, schilderij (1833 door r. craeyvanger) in het Centraalmus. = Catal. nr 332; - Gezicht op de voorgevel met een gedeelte van de zijgevel van het oude Stadhuis (Klein Hasenberch), pentek. (1840) door n. van der monde = Catal. top. atlas, nr 1251; - Gezicht op de zijgevel van het nieuwe en het overgebleven gedeelte van de zijgevel van het oude Stadhuis (lees: Stadskelder), tek. (1841) in kl. door p. vlaanderen = Catal. top. atlas, nr 1025; - Opstand van de zijgevel vóór de verbouwing van het achterste gedeelte, met opgave van verdiepinghoogten, potloodschets z.n. = Catal. top. atlas, nr 1026; - Gezicht op de vm. achterpoort met een gedeelte van de achtergevel van Klein Hasenberch (lees: Stadskelder), litho (omstr. 1840) naar r. craeyvanger door J. van Liefland (in liefland, Utr. Oudheid, blz. 21).
ii. Gezicht op het Huis Keyserrijck met aangrenzende houten huizen en de kraan, tek. (1877)+ in kl. naar een schilderij (ca. 1610) van j.c. droochsloot in het Mus. Kunstliefde = Catal. top. atlas, nr 245; - Gezicht op hetzelfde huis uit het n., met het Stadhuis en de Kraan, tek. (1636) in kl. door p. saenredam = Catal. top. atlas, nr 113; - Gezicht op de voor- en zijgevels,


illustratie
Fig. 16. Stadhuis. Plattegrond der kelders




illustratie
Fig. 17. Stadhuis. Plattegrond van het gelijkvloers




illustratie
Fig. 18. Het oude Stadhuis. ‘Patroen’ (1546) door W. van Noort




illustratie
Fig. 19. Het oude Stadhuis. Copie naar ‘grondteyckeninghe’ (1642) door H. Lentinck




illustratie
Afb. 93. Het oude Stadhuis (1547) met Hasenberch, Lichtenberch enz., tek. naar schilderij (1663) van A. Honich in het Centraalmus.
Catal. nr 330


tek. (omstr. 1730) in O.I. inkt door L.P.S.(errurier) = Catal. top. atlas, nr 1246; - Gezicht van de Bezembrug op de Ganzenmarkt e.o., pentek. (1736) door j. de beyer = Catal. top. atlas, nr 123; - Gezicht van de Oudegracht op het Stadhuis e.o., tek. (omstr. 1760) in O.I. inkt door j. de beyer = Catal. top. atlas, nr 125; - Gezicht op de Bezembrug en de Ganzenmarkt (met o.a. huis De Ster, tek. (1767) resp. in sepia en in kl. door j. de beyer = Catal. top. atlas, suppl., nrs 183 en 184; - Gezicht van de Bakkerbrug op het Stadhuis e.o., tek. (1776) in kl. door j versteegh = Catal. top. atlas, nr 117; - Gezicht op de Stadhuisbrug uit het n., schilderij (1833) door r. craeyvanger = Catal. top. atlas, nr 120; - Gereconstr. opstand van de gevel, pentek. (1901) door g. de hoog hz. (voor s. muller fz. Oude huizen) = Catal. top. atlas, suppl., nr 1685.
iii. Voor plattegronden en afbeeldingen: 1. van de andere, aan de tegenwoordige gebouwen+ voorafgaande, voornamelijk uit de m.e. dagtekenende, ten dele van houten gevels voorziene, sinds midden-xvi van lieverlede gesloopte huizen (fig. 16, afb. 93, 94) als Groot en Klein Hasenberch, Groot en Klein Lichtenberch (omstr. 1550 Stadswijnhuis), De Gulden Arent, Nijenborch, Leeuwensteyn, De Ster, De Oranjeboom, De Vleermuis, De Hartshoorn, de latere (1561 tot midden-xviii) Stadskelder; 2. van het door w. van noort in 1546 ontworpen gebouw (fig. 18, afb. 93 en 94); 3. van de Classicistische zijgevel van 1645 - de meeste afgebeeld op stadsgezichten - z. Catal. top. atlas, nrs. 113, 116, 330, 1007, 10251, 1250-12521, suppl. nrs 1387, 1406-1408, ook g. de hoog hz. en s. muller fz. Oude huizen (echter reconstructies), pl. VIII, XX, XXI - Voor de Vierschaar z. Catal. hist. atlas, nr 103 (1786).+
geschiedenis. i. Het hoofdgebouw.+
In 1823 gaf het stedelijk bestuur aan de stadsfabriek j. van embden opdracht een ontwerp+ voor een algehele verbouwing van het Stadhuis te maken en in 1824 werd met de afbraak van een gedeelte der oude gebouwen (z. fig. 17) begonnen: volgens het bestek de gehele voorgevel zowel van Huis (Groot) Lichtenberch als van Huis Hasenberch2 en de zijgevel aan het+ Oudkerkhof ‘tot op de helft der derde pilaster’ (d.w.z. twee traveeën van de daar in 1645 opgetrokken classicistische gevel), alsmede van een gedeelte der dakkappen. Bij deze en de volgende verbouwingen bleef het oude ondergrondse werk gespaard (z. blz. 135 over de kelders en fig. 16) aanvankelijk ook veel van het inwendige opgaande muurwerk, met name van de middenpartij, het vm. (Groot) Lichtenberch, waar zich de grote hal, de Vierschaar met+ vestibule, bevond. Vóór de achterwand van deze hal, die niet evenwijdig liep met de voorgevel, plaatste men een zware muur, waardoor zij in plattegrond rechthoekig werd. In 1827 werd de juist genoemde zijgevel, die de zijgevel van het m.e. hoekhuis Hasenberch en de gevel van het m.e. Klein Hasenberch verving, verder gesloopt. Op de plaats van de afgebroken+ gevels verrezen toen het tegenwoordige Neo-Classicistische front en vier traveeën van de aansluitende zijgevel langs het Oudkerkhof. Een laag pannendak, aan het oog onttrokken door een vlakke houten attiek, dekte het nieuwe geheel. Dat uit een zuinige beurs werd gebouwd, blijkt ook uit het ontbreken van alle versiering in het frontispice van de voorgevel. In 1844 zette men de uitbreiding voort. De bovenvermelde schuine achtermuur van de hal werd afgebroken en de muur van 1824 beklampt. Langs het Oudkerkhof zette men, na de sloping van enkele oude percelen (de overgebleven vakken van de pilastergevel van 1645 en de+ huizen De Hartshoorn, De Vleermuis en de Stadskelder op de hoek van de Korte Minderbroedersstraat)+ de zijgevel van 1824 voort. Onder een lichtelijk stompe hoek daarbij aansluitend volgde (tot 1847) de achtergevel, nadat de achter de Vierschaar gelegen Raad (Gerechts) kamer was geamoveerd, alsmede de verder hierachter gelegen ‘groene kamer’, die eigenlijk bij het perceel Stadskelder behoorde. De verwijdering van deze en andere, scheef op de voorgevel gerichte, panden maakte het nu mogelijk op een, echter nog verre van haakse, plattegrond het nieuwtijdse gebouw te voltooien. Niettemin bleef, ook na de in 1933 uitgevoerde verbouwing van het inwendige, hier en daar iets van de oude opgaande muren+ bestaan, met name vóór in de rechtervleugel (tgw. bureau van Militaire Zaken), waar een zware muur het tweede venster van de zijgevel van 1827 verblindt.

+ ii en iii. De aangetrokken huizen.
Omstreeks 1876, vervolgens in 1914 en 1933 vv, is voorts een viertal der voorgenoemde huizen tussen het hoofdgebouw en het noordelijk gelegen Keyserrijck aangekocht en grotendeels gesloopt, voor het overige gewijzigd en vernieuwd tot een annex, dat zich met drie daken en drie onder één kroonlijst gebrachte gevels erbij aansluit (afb. 96).
+ Het voornaamste van deze groep was het Huis Keyserrijck op de hoek van de Ganzenmarkt. Het heeft zijn m.e. fundamenten en een groot deel van zijn opgaande muurwerk (xv-xvi) overgehouden. Omstreeks 1410 door Gerrit de Keyser, een bisschoppelijk ambtenaar, gesticht ter plaatse van een huis van het geslacht Van der Sterre, werd het in 1473 door de+ Stad aangekocht en gelijkvloers tot Lakenhal, hierboven tot gildekamers ingericht. Later+ zetelden er de Accijnsmeesters voor het meel; in 1480 waren er een wisselbank en een ijkkantoor gevestigd. Tijdens kermissen sloegen kooplieden er hun kramen op. Aan de zijde van de Ganzenmarkt was blijkens oude afbeeldingen een luifel aangebracht.
Volgens Hortensius (Rer. Ultr., blz. 156) had dit zeer hoog oprijzende huis xvia gevels ‘e secto lapide et polito’ - ‘caeruleo ex lapide vivo’ schreef a. van buchel (Traj. Bat. Descr., blz. 118) - en waren deze met tinnen bekroond; in een Raadsbesluit van 1448 worden de ‘cimmen’+ vermeld. In 1614 werd de Waag erin gevestigd (tot in xix), alsmede een kantoor voor de+ bieraccijns. Van 1819 tot 1847 had de Stadstekenschool er haar lokalen. Tegenwoordig is beneden de conciergewoning en zijn op de verdiepingen stedelijke dienstvertrekken ondergebracht.+ De kelder is in 1930 bij de toenmalige Stadskelder (thans R.K. Mil. Tehuis) getrokken.+ Het krijgshaftig aanzien, dat het gebouw in zijn bovendeel vertoonde, is xvii-xviii verdwenen. Van de tinnen vindt men op oude afbeeldingen, b.v. van J. de Beyer (1736), slechts fragmenten over; zij blijken vervangen door een derde rij vensters vóór een dakverdieping.+ De Waag (afb. 94) was een hoge hal met slanke gevelnissen, naar de Ganzenmarkt open (oorspr. ook aan de grachtzijde?). Bezien wij de schilderij (1833) van r. craeyvanger, dan besluiten wij, dat de vensterordonnantie (en met haar de indeling der verdiepingen?) omstr. xixa aanmerkelijk gewijzigd is: boven de Waag zijn slechts twee rijen vensters; een zware classicistische kroonlijst snijdt het bovendeel van de gevel af. Deze is in 1934 wederom beknot en de vensters zijn gemoderniseerd.
+ Omtrent het Huis Leeuwensteyn weten wij, dat het in 1401 een houten gevel met twee ‘overstekken’ had en voorzien was van een ‘loyfen’ voor de wisselkamer (s. muller fz. Rechtsbronnen der stad Utrecht ii, blz. 107).

+ I. Het hoofdgebouw

+ Het hoofdgebouw (afb. 95 en 96) is aan de voor- en één zijgevel (Oudkerkhof) geheel bekleed met bergstenen platen boven een hoge sokkel van blokwerk, terwijl de twee andere gevels boven een dergelijk onderstuk in kleine baksteen (gepleisterd) zijn opgemetseld. Het verheft zich op een onvolkomen rechthoekige plattegrond van negen assen in de breedte en acht in de diepte. Een zwaar (grotendeels houten) hoofdgestel met trigliefen en een sterk uitspringende kroonlijst werken mede tot het horizontalisme van de Neo-Classicistische gevel, dat nog versterkt wordt door een houten attiek, later toegevoegd om de schuine lijnen van het lage pannendak te verbergen. De drie middentraveeën van de voorgevel, die boven een bordes van vier treden elk een, door een door een ijzeren hek afgesloten, ingang bevatten, zijn samengevat tot een door een driehoekig fronton gedekte risaliet: een tempelfront van vier, boven de sokkel over twee verdiepingen doorgaande, Toscaanse halve-zuilen, tussen welke de vensters, dank zij architraven, dekstukken, consoles, iets rijker omlijstingen vertonen dan die in+ de zijpartijen. Aan de achtergevel mist de overeenkomstige risaliet deze versieriengen. Het handhaven van een enkele oude binnen-, resp. ondermuur heeft ertoe geleid, dat het tweede en het vijfde venster van de begane grond aan de zijde van het Oudkerkhof blind zijn (z. plattegrond, fig. 17).



illustratie
Afb. 94. Het oude Stadhuis met aangrenzende huizen, Waag en Kraan, naar waterverftek. van P.J. van Liender in de verzameling van H.M. de Koningin




illustratie
Afb. 95. Stadhuis. Voorgevel van het hoofdgebouw




illustratie
Afb. 96. Stadhuis. Voorgevel van het hoofdgebouw met aangrenzende huizen, ook Huis Keyserryck. Eronder de muur van de tegenwoordige Stadskelder




illustratie
Afb. 97. Stadhuis. Hal (vm. Vierschaar)


Inwendig verdienen alleen vermelding:+

de hal (voorheen vierschaar, afb. 97), versierd met stucwerk: muurpilasters, plafond+ met het stadswapen in het midden en een palmettenfries langs de koof. In een nis van de achterwand is een cartelklok van verguld en geëmailleerd brons geplaatst, met een voorstelling van de Tijd en op de wijzerplaat gemerkt: Gerrit Marcxs, Amsterdam; en verder stucplafonds, enige stoelen en een spiegel met vergulde lijst (xixb) in twee wethouderskamers op de eerste verdieping; een trap met gesneden cilindervormige holle beginpaal van de leuning (xixb).

II. Huis Keyserrijck+

Twee van de gevels van dit gebouw (afb. 96), nl. die langs de Ganzenmarkt en de (tgw.) achtergevel, zijn opgemetseld in baksteen van groot formaat (muurdikte omstr. 0,90 m).

De gevel aan de Oudegracht is vrijwel geheel vernieuwd, resp. beklampt met kleine+ steen. Aan de vierde, bij het vm. buurhuis De Ster aansluitende, zijde is de muur (0,49 m) modern. Van de oorspronkelijke versiering in grijze bergsteen is een reeks van vier korfbogen op korte stukken rechtstandig boven de vensters der grondverdieping aan de grachtzijde behouden, terwijl de hoek hier tot aan de kroonlijst toe



illustratie
Afb. 98. Stadhuis. Kelder onder Hasenberch vóór de restauratie. Onderbouw van de gevel van 1546


wordt versterkt door een ketting van grote blokken en in de twee andere vrijstaande gevels enige hoek- en negblokken bewaard zijn gebleven.

+ De gevel aan de Ganzenmarkt vertoont op omstr. 5 m van de hoek af een sprong (fig. 17) en de richting van de muur wijkt daarnaast enigzins af, de muur is over deze afstand minder zwaar (0,66 m).

+ De kelder (fig. 16, afb. 102), in 1930 in verbinding gebracht met de aangrenzende nieuwe Stadskelder (thans R.-K. Mil. Tehuis), over de lengteas metend 15,50 m, in de breedte gemiddeld 7 m, is opgemetseld in baksteen van groot formaat (29 × 7 cm, 10 l. 77 cm). De voor- en de achtermuur zijn niet minder dan 1,17 m dik, de rechter zij muur 1,02 m, de linker over de grootste lengte iets minder, doch over de voorste 5 m allengs toenemend tot 1,50 m - een verzwaring, die correspondeert met de vermelde sprong en afwijking van richting.

Volgens de overlevering zijn in dit gedeelte van het muurwerk treden van een trap gevonden. Er is dus grond voor het vermoeden, dat oorspr. op deze hoek een traptoren heeft gestaan, gelijk b.v. bij het Huis Oudaen.

+ De kelder wordt overspannen door vijf van de grond opgaande gordelbogen ter dikte van 0,60 m (baksteenformaat 30 à 31 × 14,5 × 6 cm, voegen van 2 cm). Over de 1,96 m van elkaar geplaatste bogen zijn dwarse troggewelven geslagen en ertussen smalle moderne steunbogen van grotere kromming. Drie kluizen (tongewelven) onder de kade van de Oudegracht staan met de kelder en voorheen ook onderling in gemeenschap.

III. De andere aangetrokken huizen (fig. 16 en 17, afb. 94 tot 96)

+ Omtrent de tussen Keyserrijck en het hoofdgebouw gelegen gebouwen (xix en xxb) valt slechts op te merken, dat in de gevel van een ervan een gebeeldhouwde, uit het vm. Leeuwensteyn afkomstige steen is aangebracht met de voorstelling van een+ gaande leeuw en wat het inwendige betreft, dat de rechterzijmuur van dit huis (dikte 0,88 à 0,97 m) tot boven toe in stand is gebleven en dat de tgw. burgemeesterskamer op de eerste verdieping van het vm. Huis Den Gulden Arent tegen de muur die deze van het hoofdgebouw scheidt, met een van elders afk. zwart-en-wit marmeren schoorsteenmantel waarin een medaillon in relief, is verrijkt.



illustratie
Afb. 99. Stadhuis. Kelder onder Lichtenberch (de hal) vóór de restauratie




illustratie
Afb. 100. Stadhuis. Kelder onder Lichtenberch na de restauratie




illustratie
Afb. 101. Stadhuis. Kelder onder Klein Lichtenberch vóór de restauratie




illustratie
Afb. 102. Stadhuis. Kelder onder Keyserryck


De kelders onder de stadhuisgebouwen

A. Behalve bij het hiervoor besproken Huis Keyserrijck beantwoordt de plattegrond+ van deze kelders (fig. 16) in het geheel niet aan de opbouw en distributie van de erboven staande percelen. Dit motiveert de hier volgende gezamenlijke behandeling van deze ondergrondse ruimten, die in 1930 met elkaar in verbinding zijn gebracht om te dienen als raadskelder.

Langs een buitentrap bij de hoek van het Oudkerkhof bereikt men thans de kelders+ van de vm. huizen Groot Hasenberch, Groot en Klein Lichtenberch, De Gulden Arent, Nijenborch, Leeuwensteyn, De Ster (z. ook afb. 93 en 94).

Alle zijn met tongewelven overkluisd (afb. 99-101), doorgaans halfrond, onder De+ Gulden Arent segmentvormig. Te oordelen naar de zwaarte der muren en de formaten der gebezigde baksteen moeten Groot Hasenberch, Groot Lichtenberch en Leeuwensteyn tot de oudste gerekend worden. Voor zover opmeting van het oorspronkelijke werk mogelijk was, konden wij vaststellen, dat de dikte der muren van 1,30 tot 1,78 m bedraagt en de steen 29 à 30 × 7 à 7,5 cm (10 l. 82 cm) meet.

De kelder van (groot) lichtenberch (afb. 99 en 100) onder de hal van het hoofdgebouw+ wordt door vier, thans met stuc omklede rondbogen dragende, pijlers in twee beuken verdeeld. De achterste pijler is, met de oostelijke en een deel van de voorafgaande scheiboog, van tufsteen, de voorste is nieuw of vernieuwd, de twee tussenstaande eveneens van natuursteen (trachiet), de drie andere scheibogen van grote baksteen. De twee tongewelven zijn klimmend. In de schuingestelde achterwand (vgl. de in 1844 gesloopte muur op de begane grond, blz. 127) zijn twee boogopeningen uitgebroken voor een als leeszaal dienende ruimte.

Opmerkelijk is, dat de lengteas van (groot) haseberch anders gericht is, nl. evenwijdig+ met de gracht; verder, dat de kelder in verbinding staat met een kluis1 onder het Oudkerkhof (steenformaat 29 × 7 cm, 10 l. 83 cm) en dat hierin zware dammen van kleinere steen (25 × 6 cm, 10 l. 75 cm) vooruitspringen (afb. 98.)

Het is bekend, dat de voorgevel van 1546 ca. 5 m terug lag t.a.v. die van Groot Hasenberch. Bedoelde dammen zullen deze gevel hebben moeten ondersteunen.

Omtrent de gulden arent merken wij op, dat het gewelf het beloop van een segment+ volgt. De muren zijn minder zwaar dan bij de hiervóór besproken kelders, nl. 1,06 m.

Beziet men de situatie en de plattegronden, dan krijgt men de indruk, dat de huizen Groot+ Lichtenberch, De Gulden Arent en Leeuwensteyn in den aanvang vrij hebben gestaan, gelijk Oudaen, Fresenburch, Groenenwoude en zoveel versterkte huizen (xiii-xiv) van Utrechtse geslachten, en dat vervolgens de tussengelegen erven bezet zijn, voor (reeds vroeg) Klein Lichtenberch, vervolgens Nijenborch en De Ster. De oudste delen (drie pijlers en anderhalve scheiboog) van Groot Lichtenberch zouden wij als overblijfselen van een ouder gebouw (xiid? xiiia?) willen beschouwen (het huis wordt het eerst omstr. 1300 vermeld), het overige later (xiv), evenals het muurwerk van Groot Hasenberch en De Gulden Arent. Klein Lichtenberch zou xiv, Nijenborch en De Ster zouden xv tot omstr. 1500 kunnen zijn gevolgd.

B. Aan de zijde van het Oudkerkhof bevindt zich, omsloten door de zware muren+ van klein hasenberch (bovenbouw gesloopt voor de uitbreiding van 1645), nog een

kelder (z. fig. 16) uit veel later tijd, thans ingericht tot werkplaats. Deze is overwelfd met ribloze kruisgewelven, in het midden neerkomend op een kruisvormige pijler, terwijl de wanden bekleed zijn met kleine baksteen (22 × 5 cm; 10 l. 53 cm).

+ Het Centraalmuseum bewaart: een aantal gevelfragmenten (omstr. 1540) van het vm. Huis Hasenberch (Catal. 1928, nr 346); enkele fragmenten o.a. twee gevleugelde zwikfiguren (omstt 1546) van de poort van het vm. Huis Lichtenberch (Catal. nr 347), een zandstenen schoorsteenr fries (omstr. 1555) met aan Colijn de Nole toegeschreven relief: rechtspraak van Salomo, afk. uit de secretarie van het vm. Huis Klein Lichtenberch (Catal. nr 348); een gebeeldhouwde zandstenen schoorsteenpilaster (omstr. 1550) en een voordeur (xviiid), af k. uit een der afgebroken of verbouwde huizen aan de Stadhuisbrug (Catal. nrs 443 en 650); een beschilderd eiken Justitia-beeld (xviid, door Johan van Damast), afk. uit de Vierschaar (Catal. nr 338); een in een gebeeldhouwde lijst gevat schoorsteenstuk met allegorische voorstelling in grisaille van de Gerechtigheid (gem. J. Buys, 1756), afk. uit de Gerechtszaal (Catal. nr 339); een schilderij: de Nederlandse Maagd overwint het geweld (1667, door W. Doedijns), afk. uit de Raadkamer (Catal. nr 337); een fragment van een gedreven zilveren spiegellijst (omstr. 1660, toegeschreven aan een der Vianens), afk. uit dezelfde kamer (Catal. nr 350); een rijkgesneden leunstoel met voetenbank (1747, door Corn. Koopman), eveneens uit de Raadkamer en bestemd voor de Prins-stadhouder (Catal. nr 1625); een kleine ovale tafel op rijk gebeeldhouwde voet van notenhout (xviiia), afk. uit de Raadzaal (Catal. nr 100).
Een lang ten Stadhuize bewaard bronzen Mercuriusbeeldje uit de Romeinse tijd is nu ook in het Centraalmus.

+ 2. Voorstraat 19. Het GROTE VLEESHUIS.

+ litteratuur. m.d. ozinga in Oudhk. Jb. 1931, blz. 23 vv (Paulus Moreelse als architect); v.d. monde's ts. viii (1841), blz. 112, 173.
+ afbeeldingen. Gezicht op de voorgevel, kopergravure (ca. 1770), naar j. bulthuis door k.f. bendorp (uit Vadl. Gezichten) = Catal. top. atlas, suppl., nr 1611; - Opstanden van voor- en achtergevel, potloodtek. (omstr. 1840) z.n. = Catal. top. atlas, suppl., nr 1621; - Opstand van de voorgevel, tek. (1862) in kl. door j. van lokhorst = Catal. top. atlas, suppl., nr 1612; - Dito (1886) door g.b. van leersum = Catal. top. atlas, suppl., nr 1613.
+ geschiedenis. In vroedschapsbesluiten van 5 november 1636 en 3 april 1637 is sprake van het maken van een bestek voor het nieuwe Vleeshuis, dat de Vleeshal van 1433 zou vervangen (z. ook bij Kleine Vleeshuis), en ‘vant hartsteenwerck ende model van de gevels’. Onder de gecommiteerden tot deze zaak was de schilder paulus moreelse, die in 1625 een ontwerp voor de Catharijnepoort gemaakt had. Blijkens een resolutie van 13 maart 1637 werden te Amsterdam gekocht de ‘balcken, deelen ende ander houtwerck nodich soo tot de maillebaen als het nieuw te maken Vleyshuys’. Een kameraarsrekening van 1638 (Dodt's Arch. III, blz. 292) betreft een betaling van 200 gulden aan de steenhouwer Jo van Dreesden ‘voor hem aanbesteyt de hartsteen aen de gevel ende terzijden de gevel vant Vleeshuys... daer die trap staet, om op de solder boven t Vleeshuys te gaen’. In het geheel werd deze steenhouwer 1460 gulden uitbetaald (Vroedschapsresol. v. 29 maart 1638).
In 1841 heeft het gebouw herstellingen ondergaan. Op het eind der xixe eeuw is de verdieping ingericht tot telefooncentrale. Vervolgens heeft er de gemeentelijke vleesverkoop plaatsgehad.

+ De voorgevel (afb. 103) van twee verdiepingen en een top wordt getooid door pilasterordonnanties. Te wz. van de in een bergstenen omlijsting gevatte ingang staan op een vrij hoge gemetselde plint twee bakstenen Dorische pilasters met bergstenen voet- en kopstukken, die een verkropt hoofdgestel dragen, waardoor risalieten met een geringe voorsprong gevormd worden. In het fries van het hoofdgestel vier kussenblokken en twee gevelstenen: Anno - 1841. In elke risaliet is een



illustratie
Afb. 103. Het Grote Vleeshuis. Voorgevel




illustratie
Afb. 104. Het Grote Vleeshuis. Achtergevel




illustratie
Afb. 105. Het Kleine Vleeshuis


bergstenen kruiskozijn in een omlijsting met vier oren geplaatst, waarboven een sterk gedrukte ontlastingsboog, in welks sluitsteen een ramskop is gehouwen. Onder de vensters telkens twee kussens. Het veld tussen de risalieten heeft, boven de ingang, een door een korfboog overspannen rechthoekig venster met een middenstijl, boven deze ontlastingsboog een ossekop tussen twee festoenen van zandsteen. De vensters zijn van diefijzers voorzien.

De verdieping is eveneens met, smallere, pilasters bekleed, waartussen drie tweedelige rechthoekige vensters in bergstenen omlijstingen met oren. Ook hier de zeldzame combinatie van pilasterordonnantie met ontlastingsbogen, boven de buitenste vensters



illustratie
Afb. 106. Vm. Commiezenhuis (Politiepost)


rondbogig, boven het middelste korfbogig. De tympaan van dit laatste venster bevat een steen met een relief: een bekranste os, geleid door een boer of een slachter. In het hoofdgestel van deze verdieping voert een gevelsteen het jaartal 1637.

De top bestaat uit een door pilasters geflankeerd middenveld, waarin een liggend ovaal licht, te wz. waarvan vleugelstukken met gebroken en gebogen voluten, en wordt bekroond door een driehoekig fronton, waarin een cartouche met het stedelijk wapen.

+ Ter zijde van de gevel staat een sluitgeveltje, wederom met een pilasterarchitectuur. Hierachter een brandgang (nu leidend naar een trap), bekroond door een cartouche met het wapen van Utrecht. Hogerop, boven in een door twee Ionische pilasters geflankeerd veld, een afhangende versiering in cartouchevorm. Ook dit geveltje draagt een driehoekig fronton.

+ De achtergevel (afb. 104) vertoont een eenvoudiger architectuur: geen pilasters met hoofdgestellen, doch bergstenen cordonbanden. In het midden een rondbogige inrijpoort, met zware blokken in de geprofileerde dagkanten en een ossekop in de sluitsteen.



illustratie
Afb. 107. Huis waarin thans Wijkpost van Gem. Gen. Dienst


De vensterkozijnen, met nog oorspr. ruitenverdeling, zijn hier van hout. Op de door vrij slappe in- en uitgezwenkte lijnen begrensde, bovenaan gewijzigde, top staat een smeedijzeren windvaan, voorstellend een aan een boom gebonden koe. Boven de sluitsteen van het topvenster is een wigvormige steen, wederom met het jaartal 1637, ingemetseld.

 

Inwendig bevat het gebouw niets merkwaardigs.

 

3. Lange Nieuwstraat, hoek Catharijnesteeg. het KLEINE VLEESHUIS (1432, gerestaureerd+ in 1939, thans in gebruik bij de R.-K. verkenners).

+ litteratuur. Tegenw. Staat v.U. 1 (1758), blz. 344; v.d. monde. Utrecht en derz. fraaye omstreken (Utrecht, z.j.), blz. 125.
+ afbeeldingen. Gezicht op het gebouw met de naastliggende poort vóór de St. Catharinakerk (in Tegenw. Staat v.U. 1) naar j. de beyer door J.C. Philips Jz. (1758) = Catal. top. atlas, nr 890.
+ geschiedenis. In 1432 besloot de raad het oude Vleeshuis achter Hasenberch (z. bij Stadhuis) af te breken, daar het een broeiplaats van onrust onder het slagersgilde was geworden, en twee andere elders te bouwen. Het kleine kwam aan de ‘bovenzijde’ naast de St. Catharinakerk. Kerkmeesters van St. Jacob lieten de leien ‘die wij op den Vleyshuys (het oude) hadden’ afnemen, alsook ‘waghenschot’ vandaar naar hun kerk overbrengen. (z.th. van riemsdijk, Bijdr. St. Jacobskerk, blz. 62).

+ Dit Vleeshuis is een klein rechthoekig gebouw (afb. 105). De lage puntgevel, in staand verband gemetseld, heeft in het midden een met een segmentboog gedekte ingang, waarboven een dergelijk venster. Op het vernieuwde houten deurkalf de jaartallen 1432 en 1939. In de zijgevel langs de Catharijnesteeg bevinden zich twee met segmentbogen gedekte vensters en een (latere) smalle ingang.

+ 4. Wittevrouwenstraat. Het vm. COMMIEZENHUIS (thans Politiewachtpost) is een rechthoekig gebouw (afb. 106), aan zijn beide lage zijden verbreed met lagere uitbouwsels, waarvan het ene, later (omstr. 1875?) met een verdieping verhoogd, een galerij vormt, die zich, door geprofileerde rondbogen tussen zandstenen pilasters, op de straat opent. Boven de rondbogen loopt een eenvoudig hoofdgestel. Het huis zelf wordt bovenlangs omvat door een entablement met gegleufde fries en uitspringende kroonlijst (laat-Empire). De zijgevels eindigen in driehoekige frontons, waarin het stadswapen.+ Op het dak een vierkantig torentje met wijzerplaten. De klok (‘Odulphus’), die hierin hangt, afkomstig uit de vm. Wittevrouwenpoort, is in 1554 gegoten door Jan Tolhuys.

Het Commiezenhuis dagtekent uit 1858, na de afbraak van de Wittevrouwenpoort (van 1652). Als bouwer wordt vermeld de aannemer j. van der lip. De verdieping boven de galerij met haar dunne colonetten van gegoten ijzer komt reeds voor op een foto van 1878 (Catal. top. atlas, suppl., nr 1990).

+ 5. Wijde Begijnenstraat 5. WIJKPOST van de Gemeentelijke Geneeskundige en Gezondheidsdienst.

Sinds 1930 gevestigd in dit huis, waarin van 1893 af de Stadsaalmoezenierskamer was ondergebracht. Over vroegere bestemmingen van dit perceel, staande op het gebied van het Begijnenklooster (1292, opgeruimd in 1645), is niets bekend.
+ afbeelding. s. muller fz. Oude huizen, pl. xxxiii.

+ Hiervan komt alleen de voorgevel (afb. 107) in aanmerking (het inwendige is in 1930 geheel vernieuwd.)

Deze is van baksteen in klein formaat, zes traveeën breed onder een rechte kroonlijst.+ In de derde travee van links het ingangspoortje (1645), bestaande uit een bergstenen omlijsting, bekroond door een driehoekig fronton, rustend op consoles, van welke, langs de stijlen, in vlak relief vruchten aan een dubbel lint afhangen; boven het fronton een bovenlicht, afgedekt door een geprofileerde lijst. Fraai gesneden paneeldeur met leeuwemasker, smeedijzeren klopper. De vensters van de drie treden verhoogd

liggende begane grond hebben eveneens geprofileerde deklijsten, die van de verdieping beurtelings driehoekige en gebogen frontons van bergsteen.

De gevel maakt de indruk voor een vermogend particulier gebouwd te zijn. De afwisseling van gebogen en driehoekige vensterfrontons vindt men aan door gijsbert thomasz. van vianen ontworpen gevels.

Vorige Volgende

Over het gehele werk

plaatsen