De gemeente Utrecht

Gewestelijke gebouwen

1. Achter St. Pieter 20. PROVINCIAAL GOUVERNEMENT EN GRIFFIE.⁺

Op de plaats van dit huis moet in de M.E. een claustraal huis van St. Pieter gestaan hebben.⁺ Over het tegenwoordige is historisch niet meer bekend dan dat het in de xixe eeuw aan de familie Ram behoorde. Sinds 1915 zetelen hier de Staten der provincie Utrecht.

Het bakstenen gebouw (omstr. 1650) heeft een voorgevel van zeven traveeën (afb. 78),⁺ in de trant van Palladio gemarkeerd door pilasters met Ionische voluutkapitelen en op hardstenen basementen, die op een plint van hetzelfde materiaal rusten. De pilasters dragen een hoofdgestel waarvan de architraaf eveneens van bergsteen, het fries van baksteen, de kroonlijst van hout is. De drie middelste traveeën zijn samengevat onder een driehoekig fronton in houten omlijsting met mutulen. Een rondlicht is in het fronton uitgespaard. Vóór de ingang een stoep van vier treden. De deuromlijsting (xviiia) omgeeft mede een eenvoudig bovenlicht. De vensters, oorspr. kruiskozijnen, zijn in later tijd gewijzigd.

Inwendig vindt men in de met een witgelakte lambrizering beschoten kamer van de Commissaris der Koningin en in die van de Griffier witmarmeren schoorsteenmantels (xviiid) en een lichtkroon (xixa).

De overeenkomst in de behandeling van de pilasterkapitelen en -basementen van deze gevel met die aan gevels als St. Janskerkhof ii, Muntstraat 4 e.a. geeft grond tot de veronderstelling, dat wij hier werk van dezelfde bouwmeester(s) voor ons zien, vermoedelijk van gijsbert thomasz. van vianen en pieter jz. van cooten (z.p.h.n. briet en p.h. cuperus in Bouwk. Wkbl. 1953, blz. 33 vv).

2. St. Janskerkhof. Van de STATENKAMER, met welke naam het geheel der gebouwen⁺ van het in 1246 gestichte Minderbroedersklooster (z. onder Kloostergebouwen) werd aangeduid nadat deze in 1579 tot zetel der Staten van Utrecht waren aangewezen en dat in 1855, resp. 1898 vv voor laboratoria en leszalen der Universiteit (thans Zoöl., Anat. en Embryol. Instituten) werd verbouwd en ingericht, zijn nog enkele gedeelten over.

litteratuur. buchel. Traj. Bat. Descr., blz. 204; De Geheimschrijver van Staat en Kerk,⁺ Prov. Utrecht (1759), blz. 6; Tegenw. Staat v.U., blz. 345; s. muller fz. De Utrechtsche Statenkamer (in Huis, o. en n. 1915, blz. 97 vv); Kron. Hist. Gen. Utrecht xxi, blz. 540; Oude bestaande gebouwen (uitgeg. d. Mij t. bevord. d. Bouwk.), afb. 35 (1894) bij pl. 176 (poort); s. muller fz. Oude huizen, blz. 35 (Ridderschapshuis).
afbeeldingen. Plattegrond van de huizen tussen het St. Janskerkhof en de Teelingstraat,⁺ tek. (1643) in kl. door p. ruysch = Catal. top. atlas, nr 219 (repr. in v.d. monde, Pleinen, straten, ii, blz. 74); - Plattegrond van een gedeelte van het gebouw en van (niet uitgevoerde) plannen tot uitbreiding, tek. (omstr. 1750) in O.I. inkt = Catal. top. atlas, suppl., nr 1419; - Plattegrond naar opmeting (1887) door a.j.m. mulder, pentek. in het archief van de Rijksdienst v.d. Mon.; - Plattegrond, samengesteld uit verschillende andere of gedeelten hiervan, bewaard in het Dep. v. Binnenl. Zaken, bepaaldelijk een (1855) van het Zoöl. Lab. door c.a. boll van buuren; - Potloodtek. (1913) door a.j.m. mulder (hiernaar de reprod. bij het genoemde artikel

+ 1. Griffie

+ Geschiedenis

+ Beschrijving

+ 2. Statenkamer

+ Litteratuur

+ Afbeeldingen

[p. 108]

Afb. 78. Gebouw van het Provinciaal Gouvernement. Voorgevel

[p. 109]

in Huis, o. en n. 1915); - Plattegrond (berustend op de vorige), tek. (1943) door a. de bouter en c. keessen = Catal. top. atlas, in nieuwe aanw. nr 3389; - Opstand van de voorgevel en plattegronden van het gebouw en het belendende (latere Ridderschaps) huis, tek. (omstr. 1640) in kl. = Catal. top. atlas, nr 912; - Gezicht op de Statenkamer, het belendende huis en het St. Janskerkhof, kopergrav. (omstr. 1670) door g. verhaar met adres van H. Specht = Catal. top. atlas, nr 1038; - Gezicht op de voorgevel met gedeelte van het St. Janskerkhof, kopergrav. (1736) naar j. de beyer door H. Spilman (1792) in Nedl. Tafer. vii; - Gezicht op de achtergevel aan de Hoogt, tek. (omstr. 1660) in O.I. inkt = Catal. top. atlas, suppl., nr 1416; - Gezicht op de z.w.hoek van het St. Janskerkhof, tek. (omstr. 1760) in O.I. inkt = Catal. top. atlas, nr 193; - Twee schilderijen (xviid), het ene voorstellend de ontvangst van Willem iii in de ‘voorzaal’ der Statenkamer b.g.v. zijn aanstelling tot erfstadhouder in 1674, het andere de afkondiging, op de voorpui, van het nieuwe regeringsreglement in 1674 = Catal. Centraalmus. 1928, nrs 5 en 6.
Drie ontwerpen voor de hoofdpoort aan de voorzijde, w.o. het uitgevoerde, get. V.L., pentek. (1643) = Catal. top. atlas, nr 1041; - Opstand van deze voorpoort, tek. (1861) in kl. door i.v. lokhorst, Catal. top. atlas, nr 1044; - Vijf ontwerpen voor de achterpoort, w.o. een (gewijzigd uitgevoerd) get. V.L. = Catal. top. atlas, nr 1045; - Opstand van de achterpoort, potloodtek. (1840) door v.d. monde = Catal. top. atlas, nr 1046.
geschiedenis. Nadat in Januari 1579 de Minderbroederskerk (z. onder Kloostergebouwen)⁺ door de stad voor bijeenkomsten der Hervormden was aangewezen (zij werd echter reeds in⁺ 1584 voor afbraak verkocht, waarna de Minderbroedersstraat verbreed en verlengd kon worden), kregen weldra (3 febr. 1579) de ‘Gedeputeerden der Geunieerde Provinciën’ de beschikking over een ander deel van de kloostergebouwen, met name over het ‘Capittelhuys ende de Camer daeraan’, meestal echter aangeduid als het Reventer. Dit had vroeger al enige malen ook voor wereldlijke vergaderingen gediend (in eenvoudige kloosters werd het refectorium veelal voor conventuele bijeenkomsten gebezigd, zo in dit geval als kapittelzaal), b.v. in 1474 bij vredesonderhandelingen tussen de Hanze en de Engelsen, toen partijen zelfs in twee zalen van de refter vergaderden.
In 1518 leenden de Minderbroeders van het Wittevrouwenklooster een som gelds voor de bouw van een ‘nyen reventer’. Het kroniekje over de jaren 1576 tot 1591, opgesteld door⁺ andr. waelkins (uitgeg. in Kron. Hist. Gen. Utr. xxi, z. ald. blz. 540), bericht, dat in juni of juli 1579 ‘Cenobium Minoritarum ceptum edificari voor de bontgenoten’. Het Buurspraakboek⁺ (z. Dodt's Arch. v., blz. 252) vermeldt dan ook op 1578 betalingen aan alert en gillis van hoboken voor verschillende werkzaamheden aan het pand: ‘die muren... duergaens afgebroken... de cruysraempten ende duerraempten toegeleyt ende noch aan beyde siden van het pand een muyr opgemetselt tot boven aen de solder toe’. Verder aan ‘de poorten en de inganc responderende van St. Janskerkhof, tot in de sale van de bontgenoten te gaen ende die duren in de sale, mitsgaders allanges de gange een nye muer gemaect ende opgehaelt’. Alert alleen beurde nog loon voor het opbreken en wederstellen van de ‘wieltrap int pant staende... beneden den inganc van de kerck om also opte nye segelcamere te comen’. Toen de zetel van het hoofdbestuur der Ver. Prov. naar 's-Gravenhage werd overgeplaatst, bestemde de stad dit deel der kloostergebouwen voor de Prov. Staten, die tot dan toe meest in de kapittelzaal van de Dom gezeteld hadden.
De 13e juli 1581 werden deze Staten voor het eerst hier beschreven en dadelijk troffen zij⁺ verdere maatregelen voor de verbouwing van hun vergaderplaats. In 1589 kochten zij grond aan de Minderbroedersstraat, ongeveer ter plaatse van het gesloopte koor, ten einde een toegang naar hun secretarie te verkrijgen. Deze was de zuidelijke van de drie ruimten, waarin de refter gesplitst was, de middelste werd ingenomen door de eigenlijke Statenkamer, terwijl de noordelijke de ‘voorzaal’ of vestibule vormde, die een ingang had aan de kant van het⁺ Janskerkhof, nu dus de voorzijde van het gebouw. Ter vervanging en ter zijde van deze verrees in 1643 de nog aanwezige weidse voorpoort met trapbordes (afb. 81), het ontwerp⁺ waarvan, get. V.L. (= van Lobbrecht), in het gemeentearchief berust. De voorzaal diende in het dagelijks leven tevens als doorloop van het Janskerkhof naar de Neude, waartoe aan⁺ de achterzijde eveneens een poort (afb. 82) werd gemaakt, openend op een straatje ‘de Hoogt’.

+ Geschiedenis

+ Minderbroedersklooster

+ Refter

+ Alg. Staten

+ Prov. Staten

+ Voorzaal

+ Voorpoort

+ Achterpoort

[p. 110]

Fig. 14. Statenkamer en Ridderschapshuis. Plattegrond

[p. 111]

Fig. 15. Statenkamer. Plattegrond naar opmeting (1887) van A.J.M. Mulder in het archief v.d. Rijksdienst v. Mon.

[p. 112]

Afb. 79. Statenkamer. Voorgevel aan St. Janskerkhof

[p. 113]

Afb. 80. Statenkamer. Voorgevel voor de verbouwing van 1898

[p. 114]

Volgens de Tegenw. Staat (1758) was er voor de Geëligeerden der Kapittelen een (vierde) ruimte afgescheiden, die tevens als ‘vertrackkamer’ werd gebezigd en die toegankelijk was door een poort met het Prov. wapen. Een schilderij (z. bij Afbeeldingen) en een historische prent (Catal. hist. atlas, nr 79), voorstellend de plechtige ontvangst van Willem iii in 1674, geven een beeld van de voorzaal met een vloer van zwarte en witte tegels en een balkenzoldering. Op de achtergrond ziet men grotendeels verborgen door een tijdelijk decor, een muur met een gedeelte van een fronton. Dit zou de door de Tegenw. Staat bedoelde afscheiding kunnen zijn, die dan beantwoordt aan een reeds in 1643 aanwezige muur¹.
In 1755 werd de Statenzaal geheel nieuw ingericht en behangen, enkele jaren later ook het vertrek ernaast. Op de verdieping boven deze zalen vonden de archieven in de xviiie eeuw een bergplaats. De naar het Janskerkhof vooruit springende, korte zuidelijke vleugel bevatte⁺ de Ridderschapskamer, totdat deze (in 1788) naar de andere zijde werd overgebracht, nl. in het ten n. aansluitende huis (1774) t.pl.v. een veel ouder, oorspr. claustraal, huis met trapgevel (afgebeeld op de gravure van Verhaer, ca. 1670), nagelaten door G.J. van Hardenbroek van Lokhorst, dat (nu Embryol. labor.) zijn voorgevel naar de St. Jansstraat keert en sinds 1788 Ridderschapshuis werd genoemd. Een westelijk (naar de Teelingstraat) gelegen, langwerpig gebouw werd xvi tot stedelijk ‘Ammonitiehuys’, omstr. 1637 tot lakenhal met⁺ zegelkantoor, het Zegelhuis, en gildekamer ingericht, in 1778 tot tekenacademie, xixa aan de Hogeschool afgestaan. In de Franse tijd bleven de colleges van Prov., resp. Dep. bestuur in het hoofdgebouw (‘Departementshuis’) gevestigd, terwijl in 1807 ook de landdrost erintrok. In 1831 vv bracht men de Prov. diensten grotendeels onder in het vm. paleis van Lodewijk Napoleon en werden de verlaten Statengebouwen, bij keizerlijk decreet van jan. 1813 ten dele voor kazerne aangewezen, weldra (1816) overgedragen aan curatoren der universiteit. Dezen bestemden ze tot bibliotheek, later tot Zoöl. kabinet. Omstreeks 1860⁺ installeerde men hier het Anatomisch amphitheater. Na herhaalde verbouwingen en uitbreidingen (in 1855, 1898, 1932) zijn er verder laboratoria en leszalen voor het anatomisch, zoölogisch, embryologisch en voor het mineralogisch-geologisch onderwijs ondergebracht.

⁺ Het tegenwoordige gebouwencomplex, gegroepeerd om de vm. kloosterhof (fig. 14 en 15), wordt begrensd door het St. Janskerkhof aan de oost(voor)zijde, de Minderbroedersstraat aan de zuid-, de Hoogt en de Teelingstraat aan de west (achter)zijde, de Lange St. Jansstraat aan de noordzijde. De oude gedeelten hiervan zijn:

⁺ A. (oost) een langgerekt gebouw op trapeziumvormige plattegrond, welks voorgevel naar het St. Janskerkhof is gewend, de eigenlijke Statenzaal c.a.;

B. (zuid) een smallere, onder weinig minder dan een rechte hoek tegen de zuidelijke traveeën van deze oostelijke voorgevel aansluitende vleugel, waarin de oude Ridderschapskamer;

C. een, nog iets smallere, onder een stompe hoek tegen de zuidelijke travee van de achtergevel van A aansluitende vleugel; hier de vm. zuidarm (met een verdieping⁺ verhoogd) van de kloostergang, thans door een viertal spitsboogvensters uitziende op de binnenhof (afb. 83);

⁺ D. een nagenoeg haaks op C en evenwijdig aan A gelegen gebouw (voorheen Zegelhuis);

⁺ E. een tegen de noordelijke zijgevel van A opgetrokken huis, het Ridderschapshuis sinds 1788.

1 s. muller fz. in het aangehaalde art. in Huis, o. en n. 1915, meent, dat er in de xviie eeuw, in elk geval in 1674, een muur is gebouwd, teneinde van de vestibule een kamer voor de Geëligeerden af te scheiden. De bijgevoegde plattegrond met aanduiding van de bestemmingen der verschillende lokalen ziet er in dit opzicht weinig aannemelijk uit: twee dwarswanden midden voor de dag van twee vensters der vestibule.

+ Ridderschapskamer

+ Zegelhuis

+ Laboratoria

+ Beschrijving

+ Statenzaal

+ Vm. kloostergang

+ Zegelhuis

+ Ridderschapshuis

[p. 115]

Afb. 81. Statenkamer. Hoofdpoort

Afb. 82. Statenkamer. Achterpoortje

Afb. 83. Statenkamer. Vm. kloosterhof met gezicht op zuidelijke arm van kloostergang

[p. 116]

Afb. 84. Statenkamer. Zoldering over de gang naast vm. Statenzaal

Afb. 85. Sleutelstukken in de gang naast vm. Statenzaal

[p. 117]

A. Het hoofdgebouw (afb.⁺

Afb. 86. Statenkamer. Poortje in de ‘voorzaal’

79) heeft een boven keldergewelven (XV) op gordelbogen verhoogde begane grond met een verdieping en is opgemetseld in baksteen, grotendeels van groot formaat (30 × 14,5 × 6,5 cm, 10 l. 75 cm) in staand verband. Ter hoogte van de koppen der bovenvensters wordt het formaat kleiner, gelijk ook aan de dakvensters omvattende toppen, waarmede xixd de voor- en achtergevel verhoogd zijn (vgl. afb. 80). De breedte dezer gevels is 15 traveeën. De vensters zijn xix gewijzigd (hier en daar zijn nog bergstenen negblokken van de vroegere kozijnen gespaard), behoudens in de noordelijke traveeën van de voorgevel, waar, te wz. van de monumentale poort, de oude vorm van twee kruiskozijnen, deze onder driehoekig fronton, bewaard is gebleven. De muurankers hebben alle de moderne staafvorm.

De poort (1643, afb. 81), in zandsteen uitgevoerd, verheft zich boven een over zes⁺ (oorspr. vier) hardstenen treden bereikbaar bordes. De ingang is gevat in blokwerk, waaruit twee door Ionische kapitelen met overhoekse krullen bekroonde pilasters naar voren springen. De rondboog die de ingang overspant wordt op de wijze van een Florentijnse boog gevormd door de als radiale boogstenen onder een stompe hoek geknikte banden van het blokwerk; de sluitsteen is versierd met een bladvorm. Vóór de genoemde pilasters zijn halve-zuilen gesteld, eveneens door Ionische kapitelen bekroond. Pilasters en zuilen dragen tezamen een hoofdgestel, bestaande uit een gelede en omgecorniste architraaf, een dito fries en een gebogen en gebroken fronton. In de breuk van het fronton en doorzakkend tot de architraaf een rechthoekige nis, waarin onder een wapenkleed het door twee leeuwen gehouden Provinciale wapenschild. De nis wordt geflankeerd door twee boven de frontonsegmenten oprijzende smalle Ionische pilasters, die wederom een hoofdgestel met gebogen fronton (waarin een schelpornament) dragen.

De achtergevel heeft geen enkel oud vensterkozijn bewaard. Corresponderend met de derde noordelijke travee van de voorgevel bevindt zich hier een zandstenen poort⁺ (1643, afb. 82), gedekt door een gebroken (3/8-) boog en geflankeerd door Ionische pilasters als dragers van een hoofdgestel, waarin tussen twee versierde vleugelstukken een cartouche met het gewestelijke wapen prijkt. Een gebogen fronton overtoogt het geheel.

Inwendig is boven een groot deel van de Statenzaal en de gang erlangs een oude⁺

+ Hoofdgebouw

+ Voorpoort

+ Achterpoort

+ Inwendig

[p. 118]

Afb. 87. Ridderschapshuis naast Statenkamer

zoldering van moer- en kinderbalken bewaard gebleven. De sleutelstukken (xvia) zijn, behalve in de gang (afb. 84-85), merendeels weggeslagen. In de achterwand van de vm. vestibule of ‘voorzaal’ (thans laboratorium) staat een (van elders overgebracht?) poortje (xviia), welks segmentboog van geslepen baksteentjes (afb. 86) is opgemetseld.

B. De vooruitspringende traveeën van de zuidvleugel, uitziende op de vm. vóór het hoofdgebouw gelegen Statentuin, hebben aan deze zijde een gevel van kleine steen (22,5 × 4,5 cm). Een geribd eiken deurtje (xvi) geeft toegang tot het erachter gelegen portaal, waarnaast de eerste Ridderschapskamer gelegen was.

C. Zie bij Minderbroedersklooster.

⁺ D. Het westelijke gebouw (vm. zegelhuis) keert zich met zeven vensters (die van de benedenverdieping door dunne korfbogen overtoogd) naar de hof. De baksteen meet hier gemiddeld niet meer dan 26 × 6,5 cm (10 l. 71 cm) en is onregelmatig verwerkt; blijkbaar hebben we met bij een verbouwing (xix) herbruikt materiaal te doen.

⁺ E. Het ridderschapshuis (omstr. 1775, t. pl.v. een huis xvii) heeft een gevel (afb. 87) van kleine baksteen boven een hardstenen plint en onder een rechte houten kroonlijst. De voordeur met zijlichten en het venster ernaast, gelijk de drie benedenvensters in de naar het Janskerkhof gekeerde zijgevel, zijn gevat in hardstenen omlijstingen met getoogde bovendorpels. Vóór het huis een hardstenen ‘voorpad’, nu afgezet met een ijzeren balusterhek. Inwendig een hoge trapkoker, waarin een (niet oorspr.?) eiken trap met eenvoudige spijlenleuning (trappaal xviiib). Op de verdieping boven de lage begane grond vindt men in de directiekamer een schoorsteen met mantel van Bordigliamarmer en met een spiegel in gesneden omlijsting; de kamer hiernaast, eenvoudig betimmerd, heeft een stucplafond en eveneens een marmeren schoorsteenmantel (alles xviiid).

⁺ Omtrent de bouwperioden constateren wij, voor zover zij nog herkenbaar zijn, dat de fundamenten onder de Statenzaal ten dele nog xv zijn, evenals enkele benedentraveeën van de kloostergang; het hoofdgebouw in hoofdzaak ca. 1500, behoudens twee bergstenen portieken van 1643 en de twee frontonvensters te wz. van de hoofdportiek; het vm. Zegelhuis geheel herbouwd,

+ Zegelhuis

+ Ridderschapshuis

+ Bouwperioden

[p. 119]

Afb. 88. Hoogheemraadshuis van de Lek Bovendams. Voor- en zijgevel

[p. 120]

Afb. 90. Hoogheemraadshuis. Keuken met stookplaats

Afb. 89. Hoogheemraadshuis. Achtergevel

terwijl het Ridderschapshuis uit ca. 1775 dagtekent. Voor de restauratie van een gedeelte van de vm. kloostergang z. bij Minderbroedersklooster.
⁺ bouwmeesters. alert en gillis van hoboken, z. voren bij Geschiedenis. De poort van 1643 is door s. muller fz. onderstellenderwijs aan fred. mathysz. van lobbrecht toegeschreven, die toen verschillende werken voor de Staten uitvoerde (o.a. in het Bisschopshof, z. blz. 85). Aan de overige architectuur heeft xviib misschien de toenmalige stadsbouwmeester h. az. struys deel gehad. In 1682 ontving antonis van vianen, zoon van Gijsb. Thomasz., betaling voor ‘leverancien ende arbeytloon sedert den 5e May 1680’ (mededeling van arch. P.H.N. Briët).
⁺ In het Centraalmus. bevindt zich (Catal. 1928, nr 362) een waarschijnlijk uit de Statenzaal afk.bord (xviiid), waarop het gekroonde Provinciale wapen en het opschrift ‘Comtoer tot den ontvangst der middelen van het gemaal’ (enz.).

+ Bouwmeesters

+ In Centraalmus.

[p. 121]

Afb. 91. Huis ‘met het ijzeren hek.’ Voorgevel

3. Keistraat 9. HOOGHEEMRAADSCHAP VAN DE LEK BOVENDAMS.⁺ Hoekhuis van baksteen in klein formaat (afb. 88). De voorgevel van zes vensterbreedten⁺ is in de tweede travee van links versierd met een portiek, waarvoor een eenvoudige hardstenen stoep en waarboven een balcon; twee drie-kwartzuilen met Corinthische⁺ kapitelen flankeren de ingang, waarboven nu het Provinciale wapen is aangebracht. Zij dragen een hoog hoofdgestel, waarop de omlijsting rust van het venster boven de ingang. De aldus versierde travee wordt bekroond door een segmentvormig fronton, doorgetrokken door de architraaf en de fries van het vernieuwde houten entablement, dat de gevel afsluit. De vensters zijn alle gedekt met geprofileerde bergstenen lateien en bevatten hoge schuiframen.

Aan de zijde van de Kromme Nieuwegracht heeft het huis twee trapgevels, waarvan⁺ de bovenste trap verhoogd is tot een schoorsteenschacht.

De achtergevel (afb. 89) heeft de oorspr. bakstenen kroonlijst (nu geverfd) met een⁺ kwartrond profiel behouden, zo ook smalle kelderlichten. Uitgebouwd portaal (waarin vroeger een privaat). De vensters worden door hanekamstrekken overspannen.

Inwendig bevat de met vlakke kruisgewelven gedekte en met plavuizen bevloerde⁺ kelderverdieping overblijfselen van de oude keukeninrichting (afb. 90): een gemetseld⁺ fornuis met ijzeren plaat, waaronder enkele ijzeren potten; naast het fornuis een schouw, te wz. waarvan smalle getraliede vensters het daglicht doorlaten.

+ 3. Hoogheemraadshuis

+ Beschrijving

+ Voorgevel

+ Zijgevels

+ Achtergevel

+ Inwendig

+ Keuken

[p. 122]

Afb. 92. Huis ‘met het ijzeren hek’. Achterwand van vestibule met vm. trapboog

⁺ bouwgeschiedenis. Blijkens in het archief van het Hoogheemraadschap, sinds 1890 eigenaar van dit huis, bewaarde akten is het in 1664 gebouwd naar ontwerp van de architect gijsbrecht⁺ antonisz. van vianen, bouwmeester o.a. van de westgevels van St. Jan, S. Pieter (?) en van de Dom, van het huis Achter St. Pieter 20 (z. voren blz. 107) en van het stadhuis van Wijk bij Duurstede (z.p.h.n. briët in Bouwk. Wkbl. 1953, blz. 37). De oorspr. kruiskozijnen zijn in 1713 veranderd in schuiframen (‘Engelsche raemten’), ook de kroonlijst is toen(?) gewijzigd. In 1773 verving men het twee-armige trapbordes door de tegenwoordige rechte stoep, dit om plaats te maken voor de zuilenportiek. Dat de versiering van de ingangstravee uit laatstgenoemd jaar zou dagtekenen, betwijfelen wij echter; wij houden haar voor ouder en, gezien de wijze waarop haar bekronend fronton door het hoofdgestel van de gevel heenbreekt, voor van elders overgebracht.

⁺ 4. Breestraat 26, thans GEWESTELIJKE ARBEIDSBEURS. Sinds midden-xviii bekend als ‘Huis met het ijzeren hek’.

⁺ litteratuur. g. van klaveren pz. Het ijzeren hek (in Jb. Oud-Utr. 1928, blz. 133 vv).
⁺ geschiedenis. Op een terrein ten w. van het Begijnhof, waarop xvi de geslachten van Renesse en Ravenswaey, xvii achtereenvolgens die van Aeswijn, van Boetzelaer en van Leeuwen huizingen betrokken hadden, liet omstr. 1700 ritmeester johan gysbert ruysch het tegenwoordige huis bouwen, dat een drietal oudere huizen verving (één gedeeltelijk spaarde). In 1713 werd Cornelis de Boodt eigenaar; in de akte van overdracht is sprake van ‘een bassecourt ende een ijser hek’. In 1733 ging het huis over aan het geslacht d'Ablaing van Giessenburg. In 1784 werd het ingericht tot patriottische Burgersocieteit ‘Concordia’, in xix voor verschillende burgerlijke diensten, o.a. tot 1893 Stadsaalmoezenierskamer (tevoren gevestigd in het refter van het Brigittinessenklooster, na 1893 in het huis Wijde Begijnenstraat 5).

+ Bouwgeschiedenis

+ G.A.v. Vianen

+ 4. Arbeidsbeurs

+ Litteratuur

+ Geschiedenis

[p. 123]

Het voorste gedeelte bestaat uit een langwerpig, nagenoeg rechthoekig pand (gelijkvloers⁺ en één verdieping), waarvan de bakstenen gevel met rechte kroonlijst uit⁺ XVIIIa dagtekent (afb. 91). De vensters zijn, behalve de noordelijke, op regelmatige afstanden geplaatst. Ingang met bovenlicht (xixa).

Inwendig is van de oorspr. aankleding slechts over een (wit geschilderde) eiken afscheiding⁺ (omstr. 1700 of iets vroeger) tussen het voorhuis, nu vestibule, en de⁺ aanvankelijk in de middenas daarvan opgaande trap. Deze betimmering is door pilasters, die in een geprofileerd hoofdgestel dragen, in drieën gedeeld; het middelste vak vertoont nog de (nu gesloten) trapboog (afb. 92). Een gesmeed ijzeren hek (xviiia) tussen hardstenen posten scheidt de voortuin van de straat (afb. 91).

+ Beschrijving

+ Gevel

+ Inwendig

+ Voorhuis