De gemeente Utrecht

Rijksdienstgebouwen

1. Korte Nieuwstraat-Hamburgerstraat. Het PALEIS VAN JUSTITIE (Arrondissementsrechtbank⁺ en Kantongerecht) bestaat grotendeels uit moderne gebouwen (xix en 1912)¹, doch bevat enkele overblijfselen van het voorafgaande HOF PROVINCIAAL,⁺ dat xvid in de opgeheven St. Paulusabdij (z. onder Kloostergebouwen) was ingericht.

litteratuur. buchel Traj. Bat. Descr. blz. 209 vv; De Geheimschrijver van Kerk en⁺ Staat, Prov. Utrecht (1759, blz. 6); Tegenw. Staat v.U., blz. 346 vv.
afbeeldingen. Gezicht op het hoofdgebouw der vm. St. Paulusabdij van het achterplein Afbeeldingen gezien, tek. (omstr. 1730) in O.I. inkt door L.P.S. = Catal. top. atlas, nr 878; - Gezicht op het hoofdgebouw der St. Paulusabdij van het voorplein gezien, kopergrav. (1792) naar j. de beyer door H. Spilman (1744) in Nedl. tafer. vii = Catal. top. atlas nr 900; - Gezicht op het hoofdgebouw der abdij van het voorplein gezien, tek. (1838) in kl. door c. osterman = Catal. top. atlas, suppl., nr 1268; - Gezicht op de poort van het Hof Provinciaal aan de Korte Nieuwstraat, potloodschets (1836) door a. oltmans jr. in het album-Oltmans (nr iii) in de verzam. van de Rijksdienst v.d. Mon., een reprod. (1877) hiervan door h. tetar van elven jr.

+ 1. Rechtbank

1 Bovenstaande beschrijving betreft de toestand vóór 1953. In dit jaar is men begonnen de Rechtbank te verbouwen, de zittingzaal af te breken (op de noordelijke gevel na) en te herbouwen.

+ Hof Provinciaal

+ Litteratuur

[p. 104]

Afb. 75. Rechtbank. Zittingzaal (in afbraak)

= Catal. top. atlas, nr 1052; - Opstand van de Hofpoort aan de Runnebaan, tek. (1865) in kl. door h.a. van baaren jr. = Catal. top. atlas, nr 1053.
⁺ geschiedenis. In 1596 werden de hoofdgebouwen der abdij van St. Paulus, gelegen tussen de Korte Nieuwstraat en de Nieuwegracht, voor een deel ter beschikking gesteld van het Hof Provinciaal, dat tot dan toe gezeteld had achtereenvolgens in het St. Elizabethsweeshuis Achter Clarenburg, het Minderbroedersklooster (na 1576), het Bisschopshof (1580), het Huis Renesse aan de Drift. Voor andere bestemmingen der abdijgebouwen z. bij St. Paulusabdij. In 1837 werd, met het front naar de Hamburgerstraat, een nieuw Gerechtshof opgebouwd, n.o.v. van de stadsfabriek c. kramm, in 1912 ten z.o. hiervan een Kantongerecht.

⁺ I. Aan het Hof Provinciaal herinneren nog:

⁺ A. de hofpoort (afb. 72) aan de Nieuwegracht (Runnebaan), in hoofdzaak van hardsteen opgetrokken. De door een rondboog overspannen doorgang naar een binnenplein achter de Rechtbank is omgeven door een ordonnantie naar de z.g. Franse orde: twee op hoge voetstukken gestelde halve-zuilen, welker schachten door rustieke muurbanden als omringd zijn, dragen een hoofdgestel, bekroond door een driehoekig

+ Geschiedenis

+ Beschrijving

+ Hofpoort

[p. 105]

Afb. 76. Rechtbank. Voorgevel (vóór de verbouwing), naar foto van N. Jesse

Afb. 77. Gebouw der Rijksinspectie van Invoerrechten

[p. 106]

fronton. De voorvlakken der sokkels zijn eveneens rustiek bewerkt. De in de boog doorgetrokken banden zijn onder een stompe hoek geknikt, zodat hun uiteinden radiale boogstenen vormen; deze zijn in de binnenwelving van de boog tot diamantkoppen behouwen. Een saterkop versiert de sluitsteen. In het fries hierboven trigliefen en guttae naar Dorische trant en in het fronton het wapen van het gewest Utrecht. Dagtekening: xviib.

Het natuurstenen front van de poort is als een ‘placage’ tegen muurwerk van baksteen aangezet.
In 1642 en 1643 voerde blijkens de Resol. van Ged. Staten frederik mathijsz. van lobbrecht werken in het Hof Provinciaal uit. De stijl van de poort laat echter moeilijk toe hem deze toe te schrijven.

⁺ B. In de zijmuur van het ten z. van de Hofpoort gelegen huis een zandstenen rondboogpoortje (afb. 74), dat vermoedelijk ook bij het Prov. Gerechtshof heeft behoord. Het is uitgevoerd in blokwerk met verdiepte voegen. Het door een rechte kroonlijst gedekte fries draagt in Romeinse cijfers het jaartal 1660. Hoogte: 2,76 m, van de doorgang; 2,01 m; breedte van deze: 0,96 m.

(Een vroeger poortje (afb. 73) in de westelijke muur van het binnenplein heeft misschien bij de St. Paulusabdij behoord.)

⁺ C. In de grote zittingzaal (afb. 75) van het Hof (voorheen abdijrefter?) staat, in een absisvormige nis aan het zuidelijk einde, een groot verguld zandstenen beeld (1730 door Jac. Cresant), voorstellend de Gerechtigheid. In de boven deze zaal gelegen kamer voor strafzaken een eiken bank (xviid) met rijk bewerkte rug- en zijleuningen, waarin slangen en monsters te midden van acanthusbladeren zijn gesneden.

(De noordelijke muur is grotendeels een overblijfsel van de zuidelijke tufstenen transeptgevel van de abdijkerk¹).

Het Justitiabeeld was oorspr. bestemd voor het stadhuis, z.j. knoef in Oud-Holl. 1941, blz. 169 vv (over J. Cresant).
⁺ Het Centraalmuseum bewaart de volgende uit het Hof afkomstige voorwerpen: een gesneden en ingelegde lezenaar (xviia) op balustervoet (Catal. 928, nr 1761); twee met groen trijp beklede vergulde stoelen (ca. 1740) met voetebanken (Catal. nr 1760).

II. Het in 1837 door c. kramm gebouwde gerechtsgebouw (afb. 76) heeft een Neo-Classicistische ingangsportiek met een frontale zuilenstelling en een rondboog onder een attiek. Onder de boog een zittende gevleugelde figuur (1830, door j. rijnbout), die twee tafelen houdt, waarop de instelling der nieuwe wetgeving van 1838 wordt herdacht.

⁺ 2. Van Asch van Wijckskade 28. BUREAU DER INSPECTIE VAN INVOERRECHTEN EN ACCIJNZEN.

Gebouwd in 1860-1862 als physiologisch laboratorium voor prof. Donders, doch omstr. 1900 inwendig² geheel vertimmerd. De uitwendige architectuur heeft enige

+ Poortjes

+ Zittingzaal

1 De ingrijpende verbouwing (1954-1955) van deze zaal heeft de gevel blootgelegd, waarbij o.a. Romaanse rondboogvensters voor de dag kwamen alsook in de westwand (langs de vm. kloostergang) een reeks spitsbogen en het onderste deel van een wenteltrap (z. bij St. Paulusabdij in een volgende afl.).

+ In Centraalmus.

+ 2. Insp. Invoerrechten

2 Het diende als voorbeeld voor een dergelijk laboratorium in Heidelberg (a.k.m. noyons, Onderzoekingen in het Phys. Lab. der Rijks-Universiteit Utrecht, blz. 22.).

[p. 107]

merkwaardigheid als een laat werk van romaniserende Waterstaatsstijl: gekoppelde rondboogvensters op slanke zuiltjes met bladkapitelen, contrefortachtige uitmetselingen e.d. (afb. 77).