De gemeente Utrecht

Gildehuizen

1. Boterstraat. Het ST. ELOYENGILDEHUIS met oorspr. daaraan verbonden⁺ Gasthuis.

litteratuur. matthaeus Fund. blz. 387 vv; s. muller fz. in Arch. aartsb. Utr. 1905, blz.⁺ 90 vv; j. van liefland Kronijk v. Utrecht's beeld. kunst II, 1859-1860 blz. 15 vv. (Het Smedegild), a.c.f. koch. Schets van een geschiedenis van het St. Eloyengasthuis (in Jb. Oud-Utr. 1947-1948, blz. 49 vv.).
afbeeldingen. Gezicht op de voorgevels van twee gebouwen waarvan een met trapgevel⁺ en een met luifel en poortje, tek. (omstr. 1730) in O.I. inkt door L.P.S. = Catal. top. atlas nr 992; - Het poortje met detail (sluitsteen), gekleurde tek. (1840) door N. van der Monde = Catal. top. atlas nr. 994.
geschiedenis. Deze stichting van het in 1371, als bezitter van een altaar in de Buurkerk,⁺ genoemde Smedengilde wordt het eerst (1446) vermeld in de rek. van deze kerk. In 1450 werd zij vergroot o.a. met een gang ter zijde, in 1643 verbouwd, waarbij het nog bestaande poortje door de steenhouwer peter fransz. werd geplaatst. In 1779 vernieuwde men de regentenzaal (hersteld in 1885 en 1930). Omstr. 1730 werd achter het gebouw, op het terrein van de stadspikeurbaan een kolfbaan aangelegd (later vernieuwd), waarop nog heden wordt gespeeld. Voor de tafel der brooduitdelingen met bijbehorende memoriesteen z. bij⁺ Buurkerk. Toegang geeft een zandstenen poortje (afb. 108), geflankeerd door pilasters als dragers van een hoofdgestel, in welks fries: ‘Den inganck van Eloyengasthuis 1644’. Het gedeelte boven de kroonlijst is vernieuwd. In de sluitsteen van de poortboog is een gekroonde hamer uitgehouwen.

Afb. 108. St. Eloygasthuis. Poortje

Door het voorportaal, waar een verguld-loden lantaarn⁺ (xviiia) en een geschilderd namenbord (1668) van de ‘broederen’ (afb. 109) hangen, dit laatste omgeven door allerlei voorwerpen van smeedkunst, komt men in de regentenzaal. Deze heeft in drie deuren en haar bekroningen fragmenten van de vm. betimmering (xviib) bewaard. Op de kooflijst: ‘Anno Christi 1643 - Renovatio 1885’. In een muurdam is een klok ingelaten waarboven zinnebeelden van de Tijd en waaronder het jaartal 1779 zijn uitgesneden. Een weinig lager hangt een spiegel in vergulde en gesneden lijst (xviiid).
De gildekamer rechts van het portaal heeft een geschilderde⁺ stucversiering, een plafond en een gesneden dubbele deur (alles xviiid). In elk der beide lange wanden een

+ 1. St. Eloyen

+ Litteratuur

+ Afbeeldingen

+ Beschrijving

+ Poortje

+ Regentenzaal

+ Gildekamer

[p. 144]

grijs-in-grijs schildering: St. Eloy en Vulcanus. Aan de zoldering hangen twee koperen drielichtskroontjes (xviib).
In de gildekamer worden talrijke voorwerpen van kunst- en technisch-historisch belang bewaard, als: twee gegraveerde zilveren bekers (afb. 110) met de namen en wapens van de twee dekens en de busmeester van 1631 (resp. Corn. Cornsz. Boom, A.Jz. van Herwick en J.Sz. Modee; merken: Utrecht, P en molenwieken, hoog resp. 11, 10 en 9,5 cm); een bronzen gegraveerde beker met de naam Willemse van Holstein (hoog 12,5 cm); twee tinnen dekselkannen (xviib, hoog 30 en 23 cm, de hoogste gem. Utrecht en IVV); een tinnen kroes met de naam Wouter van 's Heerencaspel en 1654 (hoog 8,2 cm); een glas waarin geslepen de H. Eligius, het wapen van Utrecht, een opschrift en 1766 (hoog 24 cm); een koperen dormant (omstr. 1550), dragende de merken en namen van vijftien messemakers; een zak met gildepenningen (1670). Verder verscheidene gildeproeven w.o. een smeedijzeren paardebit (xviib), twee koperen stijgbeugels (xviid).
Een ijzeren Gothische lichtkroon met gesneden beeldje van St. Eloy, oorspr. bij het gildealtaar in de Buurkerk opgehangen, later in de gildekamer, is xixb verkocht (afb. van 1855 in Catal. top. atlas, suppl. nr 1363 *_**). Zie verder onder Gasthuizen (de schilderijen).
⁺ Een beschilderd eiken kistje afk. van de goudsmeden, benevens een koperen presentiepenning en vier koperen ringen (gildeproeven) worden in het Centraalmus. bewaard (Catal. nrs 1608-1612).

⁺ 2. Oudegracht 225. Van het wachtlokaal van het zakkendragersgilde, dat blijkens de kameraarsrek. (z. Dodt's Arch. iii, blz. 256) in 1580 door de stadsmetselaar alert van hoboken werd verbouwd uit de sacristie van de Regulierskerk (z. bij Burgerweeshuis), is nog slechts over een houten stijl (afb. 111) in het bovenlicht van de poort van een huis, waarin boven een leeuwekop de figuur van een zakkendrager en het jaartal 1622 zijn gesneden.

⁺ Het Centraalmus. bewaart enkele voorwerpen afk. van het Zakkendragersgilde: een notenhouten staf met loden beslag van de schout (1763) van een der kwartieren van het Benedeneinde van Utrecht (Catal. 1928, nr 3432); een dertiental zilveren figuren en voorwerpjes (1611 en 1680), versierselen van een lijk ‘pel’ of -dek (Catal. nr 3433); een fragment van een kan (1616) van groen en rood verglaasde aarde (Catal. nr 3434).

Afb. 109. St. Eloygasthuis Geschilderd bord in voorportaal

Afb. 110. St. Eloygasthuis Zilveren beker

Afb. 111. Stijl van vm. Zakkendragersgildehuis

+ In Centraalmus.

+ 2. Zakkendragers

+ In Centraalmus.