De gemeente Utrecht

Militaire gebouwen

1. Wittevrouwensingel. Van de in 1849 door de stadsarchitect f.c.e. van embden⁺ ter plaatse van de Wittevrouwenabdij (gesloopt in 1678 vv) en van het op dit terrein xviid verrezen huis van Athlone (Godart van Rheede-Amerongen) gebouwde, in 1877 afgebrande WILLEMSKAZERNE, die in 1882 door een H.B.S. is vervangen, staan nog twee eenvoudige hoekpaviljoenen en een hek.

litteratuur. l.e. bosch. De Willemskazerne, voorheen de Wittevrouwenabdij te Utrecht⁺ (1829); trajectinus (= C.W. Wagenaar). Oud-Utr. schetsen (verzam. overdr. uit Utr. Ct. omstr. 1915).
afbeeldingen. Litho (omstr. 1830) in kl. door r. craeyvanger in het Rijksprentenkabinet te⁺ Amsterdam, gereprod. in ‘Utrecht, zes gezichten’, nr 5 = Catal. top. atlas, nr 91; - Litho (ca. 1830) door j.p. houtman naar c. van hardenberg in: ‘Afbeeldingen van gezichten te Utrecht’ = Catal. top. atlas, nr 90.

De genoemde bakstenen hoekpartijen vertonen aan de voorgevel een sokkel van⁺ rustiekwerk en een dergelijke bergstenen zaagtand langs de hoeken, onder het dak

+ Vm. kazerne

+ Litteratuur

+ Afbeeldingen

+ Beschrijving

[p. 74]

Afb. 42. Balusters langs Oudegracht

Afb. 43. Kanonlopen (afhouders) voor Nieuwegracht 137

[p. 75]

een kroonlijst met consoles, een en ander nog behorende bij of ontleend aan de in 1877 vernieuwde middenpartij der kazerne. De twee hekpijlers aan de Wittevrouwenstraat dragen elk een kleine schildhoudende leeuw (afb. 44) met het gemeentewapen (omstr. 1850, door j. rijnbout), afkomstig van de toen gesloopte barrière der Wittevrouwenpoort van 1649.

In het Centraalmuseum (Catal. 1928, nr 308) bevindt zich een door Rijnbout vervaardigd model in gebakken aarde voor deze leeuwtjes, dat echter enigszins afwijkt van de uitgevoerde.

2. MILITAIR HOSPITAAL, z. bij het Duitse Huis.

3. St. Janskerkhof. De vm. HOOFDWACHT⁺ der Staten van Utrecht thans in gebruik bij de Afd. Anthropologie van het Anatomisch Instituut.

Afb. 44. Wapenleeuw van vm. Wittevrouwenbarrière

litteratuur. v.d. monde Pleinen, straten, ii,⁺ blz. 166; a. hallema. Bronnen voor de geschiedenis van het kapittel van St. Jan (uittreksel uit de notulen van het kapittel in Arch. aartsb. Utr. 1932, blz. 129 vv); g.g. calkoen hs. (Catal. Bibl. van het Gemeentearchief, suppl. nr 646), blz. 130; hs. - schoemaker (Kon. Bibl. HS. 78 D 23), blz. 425-426; e.j. haslinghuis. De Hoofdwacht (in Jb. Oud-Utr. 1954, blz. 57 vv); dez. De Kaats naast de St. Janskerk (t.z.pl., blz. 49 vv).
afbeeldingen. Gezicht op de westgevel der St. Janskerk met die van de Hoofdwacht ernaast,⁺ tevens op de noordmuur van deze, tekening (omstr. 1700) in sepia door a. rademaker = Catal. top. atlas, nr 722; - Gezicht op de St. Janskerk en de Hoofdwacht, tekening (omstr. 1720) in sepia door a. rademaker = Catal. top. atlas, nr 721; - Gezicht op de St. Janskerk en de Hoofdwacht uit het z.w., kopergravure (1744) naar j. de beyer door h. spilman (in Tegenw. Staat v.U. 1); - Gezicht op het St. Janskerkhof, pentekening (1736) door j. de beyer = Catal. top. atlas, suppl. nr 369; - Gezicht op de Hoofdwacht, gekleurde litho (omstr. 1830) naar r. craeyvanger = Catal. top. atlas, nr 1192; - Schilderij (xviic door d.a. roosmale) in het Centraalmuseum: gezicht in de St. Antoniuskapel beroofd van haar dak, een potloodtekening (omstr. 1840) hiernaar = Catal. top. atlas, nr 718, hierop rechts een doorzicht naar het schip der St. Janskerk, dat nog de scheibogen van vóór 1657 schijnt te vertonen; - Gezicht op de westgevel van de kerk en die van de Hoofdwacht, schetstekening in het HS. - Schoemaker (z. voren bij Litteratuur); - Gezicht op de kerk uit het z.w., litho (omstr. 1860) door r. geissler (uit ‘Souvenir d'Utrecht’) = Catal. top. atlas, suppl. nr 1044.
gegevens betr. de bouw. De 16e maart 1660 hebben volgens de notulen van het St.⁺ Janskapittel besprekingen met Heren Burgemeesteren plaats ‘wegens 't erf van 't wagthuis op 't capittuls kerkhoff’, waarop ‘na consent der Heeren Staten door het capittel ('t) Wagthuis¹ afgebroken en een muur gemaakt tot de kerkdeure toe’. De metselaar christiaan van vianen trekt dan een nieuwe muur op ‘daer het wachthuys gestaen heeft’.

+ Hoofdwacht

+ Litteratuur

+ Afbeeldingen

+ Bouwdata

1 Dit oudere wachthuis wordt vermeld in de Resol. v. Ged. Staten op 16 febr. 1643: Frederick Mattijsz van Lobbrecht ‘aengaende het timmeren van de Corps de Garde opt Janskerckhoff begonnen november 1642’.

[p. 76]

Een jaar later wordt een lindeboom ‘staende aen de Cortegaart’ omgehakt. De 30e april 1661 zeggen Gedeputeerden de kapittelbode 40 g. jaarlijks tot huishuur toe, ‘mits een cleinder huysken zoeckende’, omdat het zijne door het maken van een corps de garde is afgebroken. In 1683 ontvangt timmerman lambert gerrits 90 g. om de klokken te halen uit de kapel, ‘daer nu de cortegarde is’; verder moet hij o.m. de borden in de St. Antoniskapel afhangen, ‘ende voorts al de borden die door het maken van de nieuwe gevel in de weegh hangen’¹, verder de ‘kap van de nieuwe gevel’ zo veel afzagen als nodig is en wederom met planken toedekken. In dit zelfde jaar vermelden de rekeningen afbraak van ‘duyfsteen’, van de⁺ ‘Caets’ en andere delen, w.o. ook de zuidwestelijke kerktoren. In 1681 was met het stadsbestuur geakkordeerd over de verkoop van de ‘St. Janstoren, huysingen (annex de kerck), panden, wulfsels, fundamenten, clocken’ (z. bij St. Janskerk). Blijkens het HS.-Calkoen is er in 1683 ook sprake van het dichtmaken van ‘de naet van de gevel en de gaten in de uytlaten door het afbreken van de toorn ende gevel veroorsaeckt’.

⁺ De vm. Hoofdwacht (afb. 45) is een rechthoekig gebouw, staande tegen de noordmuur der St. Janskerk, met de voorgevel in dezelfde rooilijn als het tegenwoordige kerkfront (1683); oostelijk sluit de vm. kapittelkamer erbij aan. De gepleisterde vooren de (noordelijke) zijgevel zijn gedekt door een eenvoudige houten lijst. Boven de door een korfboog overspannen ingang is, onder een geprofileerde lijst, een grote gebeeldhouwde en geverfde wapensteen aangebracht, waarin oorlogsattributen, een wapenschild met het blazoen der Stad(!) Utrecht en een cartouche met het opschrift ‘Concordia res parvae crescunt’ zijn uitgehouwen; op een kruitvat het jaartal 1660.

De steen mist aan de zijkanten een profilering (afgehakt?). Het stedelijke wapen is waarschijnlijk xix (bij abuis?) in de plaats gekomen van dat der Staten, wier devies echter is blijven staan. Op de tekening van Rademaker onderscheidt men nog de vierendeling van het Prov. schild, dat bovendien vergezeld is van vier hoekschildjes. De gravure van 1744 naar J. de Beyer toont een kleinere steen met alleen het stadswapen.

Naast de ingang rechts een venster met (later) houten kozijn en luiken, links een smalle deur, waarachter een trap naar de verdieping.

Deze zijingang is blijkens de litho (omstr. 1860) van geissler ten koste van een vroeger venster ingebroken, toen er een trap achter gemaakt werd; ook de vensters der verdieping zijn niet oorspronkelijk.

Achter in de noordelijke zijmuur geeft een oud kruiskozijn licht in een vertrek, dat thans als stovenhuis der kerk in gebruik is. De n.o.hoek, onmiddellijk naast dit venster, die een weinig vooruitspringt bij de aangrenzende kapittelkamer van St. Jan, is aanmerkelijk zwaarder dan het overige muurwerk van het wachthuis.

Daar het gebouw geen eigen zuidmuur heeft, is inwendig (op de verdieping zichtbaar) de Romaanse ordonnantie van de kerkmuur: door rondbogen verbonden lisenen, in het gezicht gebleven. Voor de oostelijke afsluiting van de wacht is grotendeels gebruik gemaakt van de muur der genoemde kapittelkamer.

⁺ bouwgeschiedenis. Het jaartal 1660 op de gevelsteen biedt enige moeilijkheid. Blijkens de hiervoren vermelde data is in 1660 een wachthuis afgebroken. In 1661 is er echter sprake van het maken van een corps de garde ter plaatse van de woning van de kapittelbode. In 1683 moeten niettemin nog klokken en borden verwijderd worden uit de (St. Antonis-) kapel ‘daer nu de cortegaerde is’, en wel in verband met het maken van ‘de nieuwe gevel’. Nemen we hierbij in aanmerking, dat de gevelsteen aan de kanten enigszins afgehakt schijnt te zijn en dat de schilderij (xviic) van Roosmale ons het interieur (ontdaan van de in 1674

1 ‘in de weegh’ = in de weg? Eerder te denken aan het in het Mnedl. Wdb. vermelde ‘weech’ = (smalle) ruimte tussen twee muren.

+ De ‘Caets’

+ Beschrijving

+ Bouwgeschiedenis

[p. 77]

Afb. 45. Vm. Hoofdwacht naast St. Janskerk in 1952

Afb. 46. Vm. Hoofdwacht naar sepiatek. (omstr. 1700?) door A. Rademaker
Catal. top. atlas nr 722

[p. 78]

verwoeste kap) der kapel nog vertoont, dan komen we tot het besluit, dat het tgw. gebouw grotendeels, en zeker de voorgevel, uit 1683 dagtekent en dat dus de steen van 1660 uit een vorig gebouw is overgebracht. Een hoekfragment van de 1683 afgebroken St. Antoniskapel heeft men naast, en gedeeltelijk over, de westmuur der kapittelkamer van St. Jan laten staan.
⁺ bouwmeesters. Volgens schriftelijke mededeling van ir. p.h.n. briët wordt in de notulen van Ged. Staten (Catal. Rijksarch. nr 264) op het jaar 1660 een betaling van 870 g. aangetekend ‘op de specificatie van ghijsbert thonisz (van Vianen), metselaar, van hetgeen hij verdiend ende geleverd heeft tot het buitenwerk aan het Wachthuis’. Hiertoe zal ook de gevelsteen behoord hebben. Op 27 maart 1693 vermelden de notulen een betaling van 572 g. aan gerard van wees, metselaar, voor ‘leveranties gedaan en verdiend aan het afbreken van de oude en het weder optimmeren van de nieuwe Corps de Garde’.
A. Schoemaker's beschrijving (z. bij Litteratuur), blz. 426, vermeldend, dat de toren van de kerk met de westgevel is gesloopt, voegt hieraan toe: ‘alsmeede het wachthuys dat naast de duer van de kerk of de kapel van Nieukerke plag te wezen met 4 a 5 huysen die plegen te staan aan de selve noordzijde met de cappel van St. Anthonie, daer nu de cortegarde gebouwd is....’. Deze oudere wacht¹ stond derhalve elders op het kerkhof, bij de kapel van Nieukerken. Na de afbraak van de westelijke voorbouwsels en de ‘Caets’ (1681-1683) werd zij naar de tegenwoordige plaats overgebracht.
De sepiatekening (afb. 46) van Rademaker (Catal. top. atlas nr 722) en (hiernaar?) een schets in het HS.-Schoemaker beelden te wz. van de wapensteen en de voorgevel een groot rechthoekig bord met een schuine deklijst af en op deze borden een op een rek of galg gelijkend voorwerp, tussen de twee stijlen waarvan enkele regels van een opschrift gekrabbeld zijn. Nog zeven van dergelijke borden zijn tegen de noordgevel van de wacht opgehangen, tot dicht onder de dakrand. Waartoe kunnen zij gediend hebben? (Een tegen de aangrenzende travee van de kerkgevel op manshoogte aangebracht bord is duidelijk kenbaar als plakbord voor aankondigingen.) Op de gravure (1745) naar J. de Beyer zijn de twee borden te wz. van de wapensteen verdwenen.

+ Bouwmeesters

1 Nog vroeger, in 1610, was voor elk der beide ingangen van de Statenkamer, nl. op de Hoogt en op het St. Janskerkhof, een waakhuis(je) gezet (v.d. monde. Pleinen, straten, ii, blz. 166.).