Logo DBNL
De gemeente Utrecht (1956)

De gemeente Utrecht

(1956)–E.J. Haslinghuis–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Bruggen, werven, kluizen, kelders, enz.

Bruggen

litteratuur. n. van der monde. Aantekeningen betr. de grachten, bruggen, enz. (HS. in+ de boekerij van het Gemeentearchief = Catal. Bibl., nr 1443); trajectinus (= C.W. Wagenaar) Oud-Utr. schetsen (verzam. overdr. uit Utr. Courant, omstr. 1915).


illustratie
Afb. 24. Vredenburg naar schilderij (xvic) in het Rijksmuseum te Amsterdam
Catal. schild. nr 78


+ afbeeldingen. Gezichten op de Oude- en de Nieuwegracht, de Stadhuis-, de Bakker-, de Bezem- e.a. bruggen, tekeningen en gravures van ca. 1650 af, in het Gemeentearchief = Catal. top. atlas, nrs 103-132; suppl., nrs 138-255; - Gezicht op de Oudegracht van de St. Maartensnaar de Hamburgerbrug, potloodtek. door a. oltmans jr. in de verzam. van de Rijksdienst v.d. Mon.; - Gezichten op het Wed aan de Ganzenmarkt, in het Gemeentearchief = Catal. top. atlas, nrs 203-207; suppl., nrs 386-392; - Gezicht op de Vismarkt met de vm. Vishal, schilderij (1846) door p.g. vertin in het Centraalmus. = Catal. schild. 1952, nr 799.

+ Enkele der talrijke bruggen dienen of dienden tevens als markt, zo de Stadhuis- (afb. 26), de Bakker- en de Kalis- of Visbrug (afb. 27). Van verscheidene, vooral die over de Oudegracht, zijn de oude bogen bewaard gebleven, al zijn ze xix-xx hermetseld.

Op een enkele uitzondering na wordt haar vrij sterk hellende dek gedragen door twee (meestal rond-) bogen. Een aangespitste vorm hebben die (afb. 28) onder de Hamburger- (vroeger Rodenburger-) brug (eerste vermelding in 1385, blijkens gedenksteen hersteld in 1781), verlevendigd met bergsteenblokken.

In dezelfde trant de Weesbrug (ten dele in baksteen vernieuwd, afb. 29), de Vollersbrug (op sluitsteen: 1913), de Kalis- of Visbrug (omstr. 1550 verbouwd, met een korfboog, afb. 27). Wij noemen verder de Stadhuisbrug (eerste vermelding in 1342), de Maartens- of Borchbrug (1196, in 1404 in steen vernieuwd



illustratie
Afb. 25. Vredenburg. Gewelf onder het zuidelijke bastion naar litho in v.d. Monde's Ts. 1838


en verbreed, wederom omstr. 1910), de Jacobsbrug (1280, 1911; afb. 32 en 33), de Jansbrug (één rondboog, hermetseld in baksteen), de Bakkerbrug (1435, afb. 30 en 31), de Viebrug (1403, 1930), de Geertebrug (gedenksteen: 1842), de Pausbrug (1397).

Boven een boog van de vernieuwde Wittevrouwenbrug is (1907) een steen ingemetseld met de afbeelding van de, in 1832 afgebroken, naburige Plompe Toren en in de kademuur bij de moderne Catharijnebrug een steen met cartouche (xviib), waarop het door leeuwen gehouden stadswapen, afkomstig van de vorige brug.

De vismarkt (eerste vermelding in 1331) is een bredere overkluizing waarop tot+ 1892 de oude vis- of ‘kalis’-banken stonden, beschut door een overdekte houten galerij (xviic, geheel vernieuwd).

Een stuk m.e. bestrating l. 7,50 m, br. 1,35 m, is in 1948 bij de oude vestingwal+ naast de St. Nicolaaskerk voor den dag gekomen op omstr. 0,70 m beneden het tegenwoordige straatvlak. Zij bestaat uit door grote keien gevormde vierkanten, binnen welke kleine keien zijn opgesloten (afb. 34, naar een foto van w. stooker; opmeting in het archief van de Rijksdienst v.d. Mon.).



illustratie
Afb. 26. Stadhuisbrug met muur van Raadskelder




illustratie
Afb. 27. Kalis- of Visbrug met markt




illustratie
Afb. 28. Hamburgerbrug met werven langs Oudegracht




illustratie
Afb. 29. Weesbrug




illustratie
Afb. 30. Bakkerbrug met werven




illustratie
Afb. 31. Oudegracht met Bakker- en Bezembrug, litho (omstr. 1830) naar R. Craeyvanger Catal. top. atlas nr 109


Werven, kluizen, kelders

litteratuur, v.d. monde Pleinen, straten, i, blz. 5 en 132 vv; l. van vuuren in Jb. Oud-Utr.+ 1932, blz. 48 vv; k. heeringa in Mbl. Oud-Utr. 1930, blz. 73 vv (uittreksel van een lezing); m.n. acket t.z.pl. 1950, blz. 89.
afbeeldingen. Tal van oude grachtgezichten - Catal. top. atlas, nrs 130 vv, suppl., nrs 138+ vv; Catal. Centraalmus. 1928, nrs 321, 326 en 327.

De Oude-, de Nieuwe- en de Kromme Nieuwegrachten zijn onderlangs de hoge+ kaden omzoomd door geplaveide stroken gronds, die door middel van (merendeels houten) trappen bereikbaar zijn en waarop zich de onderkluizing van de rijweg en van de hierachter aansluitende kelders1 der grachthuizen door bogen opent (afb. 26, 27, 30, 35, 36, fig. 9). Deze werven waren, en zijn ten dele nog, dienstig aan de in deze huizen uitgeoefende bedrijven, vnl. als ‘lastages’ voor het laden en lossen van goederen. Terwijl zij te wz. van de Visbrug grotendeels ontbreken, hebben zij langs het zuidelijk gedeelte van de Oudegracht een aanmerkelijke breedte. Tegenover de Gaard is de werf overbouwd door het achtergedeelte van huizen langs de Lijnmarkt



illustratie
Afb. 32. Jacobsbrug. Op de achtergrond de Weerdpoort naar tek. (1736) van Jan de Beijer
Catal. top. atlas nr 103




illustratie
Afb. 33. Jacobsbrug (1912)




illustratie
Afb. 34. Oude bestrating bij Oude Doelen naar foto van W. Stooker


(afb. 35); de kelders komen hier dus, onder korfbogen (xviia?), onmiddellijk op het vaarwater uit, gelijk ook aan de Lichte Gaard, de Plompetorengracht en onder het Stadhuis1.
Te onzent komen zulke onderkaden, op kleiner schaal, nog alleen in Leeuwarden voor (‘De Kelders’).
De eerste vermelding van de werven vindt men in een schepenbrief van 1275: ‘terre qui (aldus) dicitur weref’ (met opstal, z. Mbl. Oud-Utr. 1948, blz. 43), een latere (1386) in het Buurspraakboek. De eigenaardige aanleg moet vermoedelijk verklaard worden uit een, na sterke opstuwing door zeevloeden (ix-x) gevolgde, daling van het Rijnpeil in later eeuwen (z.j.h. holwerda in Oudhk. Meded. uit 's Rijks. Mus. v. Oudh. te Leiden 1929, blz. 9 vv: Die Katastrophe an unserer Meeresküste im ix Jahrhundert).

In gemeenschap met de werven en+ kelders staan hier en daar nog enkele overdekte gangen. In xix en xx zijn er vele dichtgeworpen en is de doorgaande verbinding onder de woonpercelen door tussengemetselde muren versperd.

In de lengteas van de Choorstraat loopt, liep althans tot voor kort, een gang met aftakkingen, waaraan blijkens de overblijfselen van schouwen en gootstenen (nog tot na midden-xix bewoonde) kelders lagen. Zware middeleeuwse keldergewelven ook onder de op de Oudegracht aanlopende Haverstraat.

Wedden

litteratuur. v.d. monde Pleinen, straten, i, blz. 132 vv; trajectinus t.a. pl.+

Hier en daar waren de werven ook bereikbaar langs overkluisde hellende stegen,+ waarvan enkele dwars onder de bovenkaden door gegraven waren.

Aan de Ganzenmarkt, wellicht ter plaatse van een nog in 1319 bestaand stuk van de+ oude Rijnloop, is zulk een wed (eerste aanleg xiv) bewaard gebleven (afb. 37). Het mondt onder een korfboog naar de werf uit en stond ook met de kelders onder het oude Stadhuis in verbinding. Een ijzeren balustrade omgeeft thans aan drie zijden het (in later tijd versmalde) gat in het straatdek.

Hogerop tussen de Oudegracht en het Domplein, draagt een straat nog de naam+ Het Wed. Schuin hiertegenover stijgt een stenen trap naar de Lijnmarkt, die gecorrespondeerd



illustratie
Fig. 9. Oudegracht. Plan en profiel opgenomen bij Huis Oudaen




illustratie
Afb. 35. Werf (overbouwd) achter de Lijnmarkt (Oudegracht)


zal hebben met het vm. Bisschopswed onder de Donkere Gaard. In het zuidereind leidt een dergelijke helling naar de werf achter de Twijnstraat.

Immuniteiten

litteratuur. matthaeus Fund. blz. 73; s. muller fz. Oude huizen, blz. 11; d. jansen in+ Architectura 1940, blz. 425; b.m. de jonge van ellemeet in Jb. Oud-Utr. 1935, blz. 45.

De Kromme Nieuwegracht geeft nog heden een groot deel van de begrenzing der immuniteit van St. Pieter aan. Een ander overblijfsel van deze aard langs de huizen ten n. van de St. Janskerk (afb. 38); de bodem van deze sloot is omstr. 1930 geplaveid. Op de kaart van Braun en Hogenberg (ca. 1570) zijn de grenzen van deze ‘montaden’ aangeduid, die nog tot diep in xviii aan het stadsbeeld het door Const. Huygens1 als ‘à l'ecclésiastique’ geschetste karakter gaven.

Jodenwijkje (bij de Oudegracht)

litteratuur. v.d. monde Pleinen, straten, iii, blz. 51 vv; j. zwarts. Hoofdstukken uit de+ geschiedenis der Joden in Nederland (1929), blz. 39 vv; j. prakken in Mbl. Oud-Utr. 1951, blz. 25 vv; l.j. abelmann t.z.pl. 1952, blz. 36 vv; j.w. muller in Nom. Geogr. Neerl. 1948, blz. 64.


illustratie
Afb. 36. Werf langs de Lichtegaard (Oudegracht)




illustratie
Afb. 37. Wed bij Ganzenmarkt


afbeeldingen. Tekening (xvia) in O.I. inkt, vertonend een gezicht op de Bakkerbrug en de+ Bakkerstraat, met een smal poortje tussen twee geluifelde houten gevels (gereprod. in het genoemde boek van J. Zwarts).

Het jode(n)rijtje, in een transportbrief van 1455 het eerst vermeld, en wel onder de+ naam Joderije (vgl. Fr. juiverie), is een smalle steeg van de Oudegracht naar de Lange Elisabethstraat. Dieper in wordt zij breder en buigt haaks om naar de Bakkerstraat. Van een drietal dezer Joden-‘cameren’ zijn schamele muurresten over in bergplaatsen langs de steeg.

Kraan

Op de werf van de Oudegracht bij de Ganzenmarkt is in 1950 de grondslag van de m.e. stadshefkraan in het plaveisel gemarkeerd (z. fig. 16 op blz. 124).

Eerste vermelding van een stadskraan in 1402. Op stadsgezichten van omstr. 1830 door c.j. behr, w.a. haanebrink en r. craeyvanger ziet men haar nog afgebeeld. Z. ook afb. 39 en 94 n. tek. van p. saenredam en p.j. van liender.


illustratie
Afb. 38. Gedempte immuniteitssloot langs n.zijde van St. Janskerkhof


Pompen

+ litteratuur. v.d. monde Pleinen, straten, i, blz. 132 vv.

+ Tot voor enkele jaren waren van de talrijke straatpompen drie in stand gebleven.

 

1. Breedstraat. Hardstenen pomp (omstr. 1650, ten dele vernieuwd), bestaande uit een teerlingvormig onderstuk met plint en een smaller bovenstuk, dat een bekroning in barokstijl draagt, op de hoeken versierd met gebeeldhouwde dolfijnen. Eenvoudige gesmede zwengel, gegoten spuier in de vorm van een leeuwemuil waaruit een slangekop steekt.

Blijkens de kameraarsrekening gemaakt naar een ontwerp van 1664 door p. adrz. thooft. In 1650 ontving nic. van damast (van der mast) betaling wegens het snijden van het


illustratie
Afb. 39. Gezicht op Huis Keyserryck, het oude Stadhuis, de Domtoren en de Kraan naar tek. (1636) van P. Saenredam
Catal. top. atlas nr 113




illustratie
Afb. 40. Pomp bij de St. Geertekerk


model van de spuier dezer pomp (zie Dodt's Arch. III, blz. 300 en 311).

2. St. Geertekerkhof. Bij de kerk een pomp (xviiid, hersteld in 1925) met een ijzeren slinger en een bronzen spuier (afb. 40). Hardstenen bekleding en bekroning als van die op de Breedstraat (de dolfijnen echter niet meer aanwezig).

3. Mariaplaats. Eenvoudige hardstenen pomp met een leeuwebek als spuier.
Deze pomp (1659) stond tot 1813 tegen de muur van de in dat jaar gesloopte St. Mariakerk. Zij verving een houten voorgangster, de reeds xiv om haar zuiver water gezochte ‘Mariaput’ (bekroond met een beeld van St. Salvator), die in 1616 werd gedempt ter vergroting van de marktruimte.
In het Centraalmus. (Catal. nr 1071) een kopie in gebakken aarde (door j. rijnbout) naar het houten Salvatorbeeld (xvi).

Zwerfkeien

+ litteratuur. v.d. monde Pleinen, straten, i, blz. 298; h.j. broers-wagenaar. Historische wandelingen (2e dr. Utrecht, 1909), blz. 36; g.a. evers. Utrechtsche overleveringen uit de M.E. (1941), blz. 33 vv.

1. Op de hoek van de Eligensteeg en de Oudegracht ligt de ‘gesloten steen’, een grote (offer-?) kei, met twee kettingen bevestigd aan de muur van het hoekhuis nr 364.

De kei wordt in een transportbrief van 1520 vermeld, en wel als schampsteen (z.v.d. monde Pleinen, straten, i, blz. 298).

2. Een dergelijke kei, bij de afgraving van het St. Lucasbolwerk voor de dag gekomen, ligt onder een boom van het hier aangelegde plantsoen.

Borstweringen

Langs de kaden, met name van de Oude- en de Nieuwegracht, en langs verschillende bruggen zijn giet- en smeedijzeren open borstweringen aangebracht. De meeste balusters, rechthoekig in doorsnede, vertonen Lod. xiv-, Régence- en Lod. xvi- vormen en -ornament (afb. 41, 43, 44), een aantal ook Empire-kransjes en pijnappelbekroningen.

De balustrades langs de kaden (de oudste hadden eenvoudige ronde spijlen) vervingen sinds omstr. 1730 meest stenen muurtjes, gelijk er nog enkele over zijn, o.a. bij de Jansbrug. Op de bruggen stonden blijkens oude stadsgezichten (De Beyer e.a.) eenvoudige spijlhekken.

Schamppalen

+ litteratuur. w.a.f.b.(annier) in Mbl. Oud-Utr. 1926, blz. 49.

Voor een aantal huizen en op straathoeken zijn, als afhouders, ijzeren kanonlopen

(xviii-xix) in de grond gegraven: Oudegracht 17 en 19, Nieuwegracht 53, 64, 68, 135, 137 (afb. 43), Achter St. Pieter 4, Kromme Nieuwegracht 22 en 54, Doornstraat 4 en 5, Muntstraat 5 en 6, Drift 4 en 6, hoek Drift-Wittevrouwenstraat, St. Janskerkhof-hoek Domstraat, Lange Nieuwstraat 2.

Twee schamppalen (omstr. 1550) met alliantiewapens, afkomstig van voor perceel Kromme Nieuwegracht 34, zijn nu in het Centraalmuseum.

Klokken

1. Tegenover het huis Nieuwegracht 162 hangt een brandklok, blijkens het opschrift in 1628 gegoten door m. meurs.

 

2. Z. bij vm. Commiezenhuis. (blz. 142)

Beeld

Op de hoek van de Mariaplaats en de Mariastraat staat, op de hoogte van de verdieping, een houten keizerbeeldje (omstr. 1850), dat de herinnering moet bewaren aan een dergelijk beeld (1781 door c. koopman, ter vervanging van een ouder, voorstellend keizer Hendrik iv), dat op de nok van het koor der vm. St. Mariakerk stond en in 1844 bij de afbraak van dit koor verwijderd werd.



illustratie
Afb. 41. Baluster aan Kr.N.gracht


(z. Utr. Volksalm. 1845, blz. 77; Catal. Centraalmus. 1928, nr 1402; Catal. beeldhouww. Rijksmus. 1904, nr 124; p.t.a. swillens in Jb. Oud-Utr. 1950, blz. 72).

Vorige Volgende

Over het gehele werk

plaatsen