De gemeente Utrecht

(1956)–E.J. Haslinghuis– rechtenstatus



[pagina 39]
Beschrijving der monumenten
[pagina 41]
Verdedigingswerken Aangezien de aanwezigheid van een sinds eeuwen onder de bodem bedolven Romeinse militaire nederzetting en haar vervolg als Frankische hof of voorhof voor de conformatie en de topografie van het oude Trecht, ook voor de ligging van enkele nog bestaande gebouwen en gebouwresten in het centrum, van betekenis is geweest (z. fig. 1 op blz. 12), volge hier een beknopt overzicht (berustend op nog niet ten volle gepubliceerde resultaten en conclusies der in de laatste dertig jaren op het Domplein uitgevoerde opgravingen) aangaande de ontwikkeling van
I. Het Romeinse castellum litteratuur. c.w. vollgraff en g. van hoorn. Opgravingen op het Domplein 1933-1935Ga naar margenoot+ te Utrecht (wetenschappelijke verslagen uitgeg. d. Prov. Gen. v.K. en W.) ii (1934), blz. 40 vv; iii (1936), blz. 87 vv; iv (1938), blz. 142 vv; a.e. van giffen, Utrecht-Trajectum (verslagen achter de Jaarverslagen 29-32 (1944-1948) v.d. Ver. voor terpenonderzoek, blz. 9 en 15 vv); c.w. vollgraff, g. van hoorn en j.h. jongkees. Proefgraving ten o. van het Domplein (in Meded. Kon. Ak. v. Wet. afd. Lett. N.R. ix, nr 7); a.e. van giffen en g.c. labouchere. Berichten over deze opgravingen in Utr. Dbl. 1938 (aug. en dec.) en 1949 (febr.-mei); h. brunsting. De opgravingen op het Domplein te Utrecht (in Leven en Werken 1941, sept. blz. 9 vv); a.w. byvanck. Excerpta Romana iii (Rijksgesch. Publ. dl 89), blz. 129. Over ‘Albiobola’-opschriften: a.e. van giffen. Opgravingen op het Domplein (z. voren) i (1934), blz. 7; c.w. vollgraff. Romeinsche inscripties uit Utrecht (in Meded. Kon. Ak. v. Wet. afd. Lett. 70, serie B, nr 50, 1930, en nr 80, 1935), blz. 132 vv; j.h. jongkees in Hand. v.h. xviiie Vlaamse Filologencongres (1949), blz. 132 vv; j. van galen. Was Albiobola het Romeinse Utrecht? (in Jb. Oud-Utr. 1950, blz. 46 vv). Nadat in 1929 bij een proefgraving was gebleken, dat de vloer van het centrum derGa naar margenoot+ stad bestond uit een ten dele bijna 2 m dik, Romeins lagenpaket (van 3,25 tot ca. 1,35 m boven N.A.P.) en een ten dele iets dikker middeleeuws lagenpaket (ca. 5,60 tot 3,25 m boven N.A.P.), is het prof. van Giffen duidelijk geworden, dat onder het Domplein en omgeving in een bocht van de Kromme Rijn vijf symmetrisch over elkaar gebouwde, afgerond-rechthoekige Romeinse castella hebben gelegen, n.l. vier, vermoedelijk even grote, van hout en aarde (118 × 145 m), en een, wat ruimer, van steen (126 × 152 m). Alle vijf bezaten, volgens het gewone latere schema, vier twee aan twee tegenover elkaar gelegen poorten. Van deze zijn alleen de portae decumanae aan de z.zijde en de portae principales dextrae aan de o.zijde ten dele opgegraven. Evenals de Romeinse castra van Keulen, Mainz, Straatsburg lag dat van Trajectum op de linker Rijnoever. In 1949 werden op nog hoger peil sporen gevonden van een paar in en op de via principalis gelegen gebouwen, waaruit tot een zesde bezetting, en wel onder keizer Julianus (omstr. 360), kan worden geconcludeerd. I. Het eerste castellum (47 n.C.) lag op een lichtelijk van 1,25 tot 1,50 m bovenGa naar margenoot+ N.A.P. oplopende, met graszoden of klei verhoogde bodem. Het was omgeven door een wal en twee grachten. De wal rustte op een laag van dwarsbalken van bijna 3 m lengte. De ligging van het Praetorium kon worden vastgesteld. II. Het tweede castellum (1,80 m boven N.A.P.) besloeg hetzelfde areaal als hetGa naar margenoot+ eerste. Het had een vierkante toren, waarvoor de hoekstandkuilen loodrecht door de dwarsliggers van I waren gegraven. Een brandlaag over het geheel getuigt van ver-
[pagina 42]
woesting door vuur, die zeker het gevolg is geweest van de opstand der Bataven (69). Ga naar margenoot+ III. Op een wederom iets hoger peil (2,10 m) is, spoedig na de onderwerping der Bataven (omstr. 70) het derde castellum opgetrokken. Van deze of de vorige sterkte kwamen de palen van twee hoofdpoorten voor de dag, ook de sporen van het Praetorium. Ga naar margenoot+ IV. Het vierde houten castellum moet na een verhoging van de bodem (2,30 m boven N.A.P.) blijkens gevonden sigillata en dakpanstempels gedateerd worden tussen 150 en 183, wellicht als een herstelling na een inval der Cauchen (170). Het Praetorium van deze sterkte was ruimer dan zijn voorgangers en mat 25,70 × 28,25 m. Ga naar margenoot+ V. Van het meeste belang is het vijfde, het stenen castellum (z. fig. 1, nr 1), gelegen op 2,50 m boven N.A.P., vermoedelijk tijdens keizer Septimius Severus († 211) gebouwd en tot aan de grote Germaanse doorbraak van de Limes (omstr. 260) of een weinig later in stand gebleven (panstempels van het Nedergermaanse legioen, van de legio Antoniana 212-222 e.a.). De west-, zuid- en oostmuren van dit kamp stroken nagenoeg met de binnengrachten der voorafgaande; de vierde muur lag een flink eind noordelijker. De vier poorten (waarvan twee onderzocht) hadden flankeertorens, die naar de veldzijde afgerond waren. Het rechthoekige, in tufsteen opgetrokken Praetorium (23 × 28 m) omvatte een atrium, omgeven door een galerij van forse, door zuilen gedragen bogen (een fragment van deze is nu in het Centraalmuseum)Ga naar voetnoot1. De toegang door de porta praetoria was aan de noordzijde. Ten z. van het atrium, door een dwarsruimte ervan gescheiden, lag als middelste van vijf kleine vertrekken het sacellum of vaandelheiligdom. Onder de tot deze periode behorende, in 1929 bij het fundament van het koor der Kruiskapel opgegraven voorwerpen is een paar stenenGa naar voetnoot2 platen (in de viiie eeuw voor doodkisten gebezigd), waarin wij-inscripties ter ere van de ‘god der Bataven’ Lobbonus in een bijna niet te ontcijferen schrift zijn gegrift. Herhaaldelijk komt de naam ‘colonia Albiobola Bataborum’ erin voor. Vergelijking met de plaatsnaam Albaniana (Alphen aan den Rijn) geeft grond tot de veronderstelling, dat in de iiie eeuw de, of een, nederzetting op het Domplein de naam Albiobola, d.i. woonplaats aan de Albis, een Keltische benaming voor de Rijn (vgl. riviernamen als Elbe), heeft gedragen. Ga naar margenoot+ VI. Hernieuwde Romeinse expansie schijnt in de ive eeuw geleid te hebben tot nog latere legeringen op een peil van 3,10 tot 3,25 m boven N.A.P. Van de stenen castellum-ommuring zijn op verschillende tijden en verschillende plaatsen (in het z. en z.o., bij de Voetiusstraat en op de speelplaats der Ned. Herv. Burgerschool ten n.w. van de Dom) fragmenten aan de dag gekomen, waarvan slechts de onderste lagen tot het Romeinse werk behoren, terwijl de bovenste onregelmatig werk en veldkeien vertonen. Wij hebben hier te doen met de sporen vanGa naar margenoot+ bouwactiviteit (xb) van bisschop Balderik, die ook de grondslagen legde van een nieuwe kathedraal (z. voren onder Kort overzicht der stadsgeschiedenis). Het ‘Paleis Lofen’ (z. blz. 78) is, naar uit het daar blootgekomen 8 m lange muurfragment blijkt, (z. fig. 1 en 10) schrijlings over de voet van de westelijke castellum-muur heengebouwd.

[pagina 43]
II. Middeleeuwse en zestiende-eeuwse verdedigingswerken litteratuur en bronnen. g.g. calkoen hs ten Stadsarchieve met aantekeningen omtrentGa naar margenoot+ de verdedigingswerken der stad Utrecht = Catal. Bibl. over Utrecht nr 585 ; n. van der monde. Aantekeningen uit registers enz. betreffende de muuren, poorten, torens, bolwerken en uitgangen der stad, HS. ten Stadsarchieve = Catal. Bibl. nr 1224); buchel Traj. Bat. Descr. (1592 vv), uitgeg. door s. muller fz. in Bijdr. en Meded. Hist. Gen. 1906, blz. 161 vv; l.e. bosch. Iets over de oude gedaante van Utrecht... oude sterkten (in Utr. Volksalm. 1855, blz. 5 vv); f.n.m. eyck van zuylichem. Kort overzigt over de oude versterkingen en kastelen in ons land (Montfoort, 1855); van asch van wyck. Bijdrage aangaande den Balderikstoren... in verband met de oude bemuring... (in v.d. Monde's Ts. 1840, blz. 225 vv); de geer Trecht, blz. 137 vv; l.e. bosch. De bolwerken van Utrecht (in Utr. Volksalm. 1850, blz. 105 vv; 1855, 1856, blz. 49 vv; 1858, blz. 69 vv; 1860, blz. 81 vv); w.h. schukking en g.c. labouchere. De oudste bastions van Utrecht (in Mbl. Oud-Utr. 1941, blz. 49 vv); Rapport (1854) behorende bij de straks te noemen afbeelding der fundamenten van het bolwerk Sterrenburg (aanvankelijk Sterkenburg geheten); g. van klaveren pz. De Morgenster en Sterkenburg (in Mbl. Oud-Utr. 1930, blz. 33 vv); c.m. de leur. Het Lucasbolwerk (in Jb. Oud-Utr. 1939, blz. 119); j.h. van bolhuis, Proeve eener geschiedenis van het kasteel Vredenburg (Utrecht, 1838); w. graadt van roggen. Het Vredenburg in den loop der tijden (in Jb. Oud-Utr. 1932, blz. 60 vv); Verslag van de opzichter d. van der werf (1869) over Vredenburg (z. onder Afbeeldingen); n. van der monde. De vijf aarden bolwerken... geschiedkundig beschouwd (in v.d. Monde's Ts. 2e s., 1844, blz. 125 vv, 225 vv). afbeeldingen. Kaart (1539) van de Vrijheid der Stad voor de schilderij door e. van scaykGa naar margenoot+ (Catal. Centraalmus. nr 280); - Panorama van Utrecht (omstr. 1558?, van de bolwerken slechts Vredenburg, zonder de bastionsdaken, en Sterrenburg erop afgebeeld) door a. van den wijngaerde (coll. Sutherland in Oxford Bodleian Library (z. afb. 11); - Gezicht op de stad uit het w., tekening (1590) door a. van buchel in zijn Commentarius rerum quotid. (in de Univ. bibl. te Utrecht); - Plattegronden en profielen* der stad, met name die van jac. van deventer (z. fig. 2 en 3), melch. van hoorn, braun en hogenberg, j. blaeu (z. afb. 13 en 15), guicciardini, a. van vianen, h. saftleven en verstralen; - Plattegrond (omstr. 1670) der vestingwerken van p. van schooten in het Rijksarchief te 's-Gravenhage (z. hingman, Inv. v. kaarten ii, nr 3517); - Ontwerp door h. ruysch in de atlas Bodel Nijenhuis te Leiden (portef. 40, nr 82); - bogen gevonden tussen de gewezen Maliepoort en het bolwerk Zonnenburg, opstanden en plattegrond in kleuren (omstr. 1840) = Catal. top. atlas. nr 301; - Gezicht op de muur van binnen bij de Begijnenwalpoort, litho (omstr. 1840) naar van asch van wijck in v.d. Monde's Ts. = Catal. top. atlas, nr 327; - Gezicht op de muur van binnen tussen het Begijnenbolwerk en de Weerdpoort, tekening (omstr. 1830) in O.I. inkt = Catal. top. atlas, nr 331; - Gezicht op de Tolsteegpoort e.o., rechts Manenburg, op de achtergrond de Bijlhouwerstoren, schilderij (omstr. 1650), toegeschr. aan j. meerhout = Catal. top. atlas 1928, nr 291, Catal. schild. nr 1136; - Gezicht op Manenburg uit het o., tekening (omstr. 1740) in O.I. inkt door g. pronk = Catal. top. atlas, nr 472; - Gezicht op dit bolwerk uit het n.o., litho (omstr. 1830) naar c. van hardenberg uit ‘Afbeeldingen van gezichten te of bij Utrecht’ = Catal. top. atlas suppl., nr 645; - Gezicht op de ingang boven op de wal, als voren = Catal. top. atlas suppl., nr 646; - Gezichten in en op dit bolwerk, een tekening (1836) in sepia en twee aquarellen door j.w. bilders = Catal. top. atlas suppl., nrs 647, 647* en 647**; - Gezicht op Zonnenburg uit het z.o., tekening (omstr. 1660) naar h. saftleven in 's Rijks Prentenkabinet te Amsterdam, een platinotypie hiernaar = Catal. top. atlas suppl., nr 651; - Gezicht op dit bolwerk uit het z.w., gekleurde tekening, (omstr. 1845) door d. van lokhorst = Catal. top. atlas suppl., nr 654; - Gezicht op dit bolwerk uit het o. met het Observatorium, chromolitho (1859) uit Wap. ‘De stad Utrecht’ = Catal. top. atlas, nr 485. - Van belang zijn ook enige tekeningen betr. het overeenkomstige, in 1854 ten dele gesloopte, bolwerk Sterrenburg, nl. een tekening van de plattegrond van omstr. 1840 door f.n.m. eyck van zuylichem = Catal. top. atlas, nr 469; - Een plattegrond met doorsneden van in 1854 ontdekte fundamenten van Sterrenburg = Catal. top. atlas suppl., nr 640; - Plattegrond en doorsnede van de overblijfsels van de Bijlhouwerstoren bij
[pagina 44]
Afb. 17. Middendeel (vergroot) der Kaart van het Vrije van Utrecht (1539 d. Ev. van Scayck) n. litho van 1840 Sterrenburg, opmeting (1872) door de opzichter van 's Rijkswaterstaat d. van der werf = Catal. top. atlas, nr 532; - Opmetingen van de ‘Overblijfselen van het kasteel Vreedenburgh te Utrecht, in teekening gebragt tijdens de slooping in 1869’, vergezeld van een verslag door dezelfde d. van der werf (portef. in het archief van de Rijksdienst v.d. Mon.); - Tekening (vogelvlucht) van Vredenburg door de Duitse vestingbouwmeester d. specklin (1577) gereprod. in a. kabza. Handschriftliche Pläne von Daniël Speckle (Bonn, 1911), blz. 28; - Plattegrond van Vredenburg ontw. door rombout (ii) keldermans (in het Rijksarchief te 's-Gravenhage, Mil. kaarten viii G. 2088); - Schilderij (xvic) voorstellend het kasteel uit het z. = Catal. Rijksmus., nr 78; - Derg. voorstelling (1658, door w. van swanenburch), afk. uit de Schoutenkamer van het oude Stadhuis = Catal. schild., nr 280; - Schilderij (1646 door j. droochsloot), voorstellend het beleg van het kasteel in 1577 = Catal. Centraalmus., nr 1; Catal. schild. 1952, nr 83; - Het zuidelijk bolwerk van Vredenburg inw. met straalgewelf, litho in v.d. Monde's Ts. 1938; - (III, z. blz. 49: Plattegrond van de stad met ontworpen oostelijke fortificatielijn waarbij vier hoornwerken, tekening (1629) door h. jz. verstralen, landmeter = Catal. top. atlas, nr 224).
Ga naar margenoot+ A. Middeleeuwen Ga naar margenoot+ geschiedenis. In de jaren tussen 994 en 1009 staken de Trechtenaren hun woonsteden (‘portum omnem’) in brand, teneinde ze niet in handen te doen vallen van de Noormannen, die - na Tiel te hebben verwoest - de burg Trecht schenen te bedreigen. Deze burg was, na herhaalde vernielingen, tijdens de ixe eeuw door bisschop Balderik († 976) hersteld. Een fragment van de onder Balderik gebouwde muur, opgetrokken op de grondslagen van de
[pagina 45]
Romeinse, is in 1949 voor de dag gekomen (en nog te bezichtigen onder de speelplaats van de Ned. Herv. H.B.S.). Waren de buiten de burg gelegen wijken bij deze laatste inval der Noormannen dus nog onversterkt, althans grotendeels (z. blz. 46 bij Balderikstoren), in de loop der xiie eeuw begonnen de bewoners een stenen ringmuur te bouwen. De burg schijnt tot omstr. 1160 nog min of meer verdedigbaar te zijn geweest. Een oorkonde van 1122, welke de voorrechten, door bisschop Godebold aan de burgers van Utrecht en Muiden verleend, bevestigde, gaf tolvrijheid aan allen ‘qui Trajectensem civitatem munire debent vallo’ (OkbU, i, nr. 308). De ‘incastellatio’ van de St. Mariakerk in 1133 (Ann. St. Marie) zal wel met deze versterking samenhangen. De door a. van buchel beschreven, nu in het Centraalmuseum bewaarde (z. blz. 57) stichtingssteen van de vm. Smeetoren, een wachttoren aan de z.w. zijde der stad, vermeldde het jaartal 1145. Lettende op het door dezelfde schrijver (z. beneden) gesignaleerde, bij de genoemde toren gevonden materiaal (tuf), mag men aannemen, dat de dicht langs de immuniteit van St. Maria geleide bevestiging (xiia) tot ongeveer de tgw. Smeestraat liep. Vervolgens werd zij doorgetrokken, ten einde een nog schaars bewoonde buurt in het z. (St. Nicolaasbuurt) te omvatten. Hierheen had bisschop Godebold in 1127Ga naar voetnoot1 de in de volkrijke wijk Stathe gehouden markt (tevergeefs) getracht over te brengen, ten bate van de kooplieden ‘apud novum fossatum’, welke gracht dus sinds kort een verbinding vormde van de zuidelijke buurt met de Oude (burg-) gracht voorbij de tgw. Gaardbrug. In het n., waar uit een drassig gebied een nieuwe wijk De Weerd ontstond, toen de kronkelende Rijnarm een noordwaartse rechte verbinding met de Vecht kreeg in 1148 (of 1165)Ga naar voetnoot2, liet men deze wijk buiten de veste en trok de muur tussen de oude Balderikstoren in het n.w. en de Plompetoren in het n.o. Eerst in de latere M.E. mocht de omgrachte Weerd, zij het ook niet sterk, bemuurd heten. In 1233 werd de in 1127 gestichte abdij van St. Servaas in de zuidoosthoek van de stad overgebracht ofwel binnen de muur getrokken. Deze was daar toen dus zo ver gevorderd. Aan de oostkant der stad, waar nog een enkel fragment met spaarbogen in stand is gebleven (z. blz. 49), moet hij vóór of omtrent midden-xiii zijn voltooid. Blijkens enkele tekeningen van ca. 1830 in het gemeentelijk archief (Catal. top. atlas, nrs 301, 327 en 331, z. ook van asch van wijck in v.d. Monde's Ts. 1840, blz. 26) bestond de aan de noordzijde der stad opgetrokken muur uit twee reeksen van diepe kluizen, boven elkaar geplaatst. Kan overlangs de onderste een omloop geweest zijn of hebben we met een latere verhoging te doen? Het materiaal, waaruit het door Van Asch van Wijck beschreven fragment aan de noordzijde was opgemetseld, was baksteen van groot formaat, naar de meting van genoemde schrijver 32 tot 36 (?) Nedl. duimen (= cm) bij 6 (lees: 16) tot 18 duimen en een dikte van 8 tot 9 (z. ook eyck van zuylichem. Kort overzigt, blz. 35). d. van der werf in het rapport bij zijn opmeting van de Bijlhouwerstoren (z. onder Afbeeldingen), noteerde ‘poepen’ van 29 tot 34 cm. Toen in 1551 het bastion Zonnenburg werd gebouwd, betrok men het materiaal daarvoor uit de verlaagde muren (z. blz. 47). Doch waar a. van buchel (Traj. Bat. Descr.) de Smeetoren beschrijft, merkt hij op, dat de stadsmuur daar zeer zwaar en oud was, ‘ex topiario, vel pumiceo lapide, quem nostrates duiffsteen... dicunt’. Men mag dus aannemen, dat de oudste gedeelten van de muur in tegenstelling tot de latere uit tufsteen bestonden. Liber albus (in s. muller fz. De m.e. rechtsbronnen der stad U., i (1883), blz. 54) vermeldt,Ga naar margenoot+ dat in 1318 ‘doe groef de Stad van Utrecht horen borchgrave om hoer stat’, waartoe de heren van St. Catharijne en Johan van Bole een geldelijke bijdrage moesten leveren. Vermoedelijk hebben we dit zo te verstaan, dat toen de omgrachting voltooid isGa naar voetnoot3. Na het onge-
[pagina 46]
lukkige beleg (1345) door Willem iv van Holland nam de stad weder een verbetering van haar defensiemiddelen ter hand. Ga naar margenoot+ De middeleeuwse muur was versterkt met een aantal op ongelijke afstanden geplaatste torens, welker bewaking sinds xiv aan de gilden was opgedragen. De meeste waren rond of halfrond in omtrek, terwijl een vijftal, aanmerkelijk hoger opgetrokken, merendeels een recht- of veelhoekige grondslag had. Het waren: in het n.w. de (ronde) Balderiks- of Bollaertstoren (xiii, op grondslagen x); in het z.w. de (rechthoekige) Smeetoren (1145, in 1529 vernieuwd, in 1642 ‘geaccomodeert totten Astronomische speculatien’, afgebroken in 1854); in het z. de (ronde) Bijlhouwerstoren (xiii t. pl. v. een veel oudere, verhoogd in 1391, afgebr. in 1872), zie blz. 48 bij Sterrenburg en rapport (1872) van D. van der Werf met pentek. (Catal. top. atlas nr 532): muurdikte 1.12 m, twee koepelachtige gewelven; in het z.o. de (achthoekige) St. Servaastoren (xii, afgebroken in 1835), tevens (lage) waterpoort; in het n.o. de (rechthoekige) Marslieden- of Plompetoren (vóór 1330 op grondslag x (?), in 1756 verminkt, in 1832 geheel gesloopt,) waaraan een lage waterpoort was verbonden. Ga naar margenoot+ De stadspoorten waren vier in getal: in het n.w. de Catharijne- of Wei- of Hollandse poort (na 1252, verbouwd xivd, vernieuwd in 1622, afgebroken in 1845); in het o. de Wittevrouwen- of Gelderse poort (omstr. 1250, vernieuwd in 1652, afgebroken in 1858); in het n. de Weerd- of Amsterdamse poort (na 1252, afgebroken in 1839, twee torens van de buitenpoort in 1862); in het z. de (dubbele) Rode poort (oorspr. een poorttoren, later vergroot, in 1537 vervangen door de enkele Tolsteegpoort, afgebroken in 1842). In 1901 en 1925 kwamen bij grondwerken de overblijfselen van de ronde torens te voorschijn, die deel uitmaakten van de oostelijkste dezer Rode poorten (diam. 2,97 m, baksteenformaat 29 à 30 × 14 × 7 cm). Ook de resten van koepelachtige gewelven werden geconstateerdGa naar voetnoot1. Behalve de reeds genoemde waterpoortjes bevonden zich nog dergelijke lage poternes bij de Weerdpoort (Begijnenpoortje) in het n., achter St. Marie in het n.w., bij de Tolsteegpoort en achter St. Nicolaas in het z. (een later waterpoortje in het o. werd xvii verbouwd tot de Maliepoort).
Ga naar margenoot+ B. Zestiende eeuw Ga naar margenoot+ geschiedenis. Anton van Lalaing-Hoogstraten, stadhouder van Utrecht, nam op keizerlijk bevel de verbetering van de verdedigingswerken ter hand. (Tegen de Geldersen waren reeds in 1482 plannen voor bolwerken ontworpen). De onderneming omvatte, behalve de bouw van de citadel Vredenburg (z. blz. 54), de herstelling en vernieuwing van de oude muren en torens, waarmede aan de noordzijde der stad (‘achter St. Jacobs’) werd begonnen. a. van buchel, dieGa naar margenoot+ de Latijnse opschriften op de lage torens aan deze zijde weergeeft, haalt de jaartallen 1537 op de torens ‘de Bok’ en ‘de Vos’ (gesloopt in 1843) en 1542 op de toren ‘het Paard’ aan. Verder worden vermeld ‘de Wolf’, ‘de Hond’, de Beer’. Een memorie van 1537Ga naar voetnoot2, get. LalaingGa naar margenoot+ (Gemeente archief, Losse stukken, F 1), voorziet het ‘doen maken bij willem van noert een patroon van de stadsmuren en toornen die men maken ende repareren zal in zijn tijd, beginnende
[pagina 47]
achter het St. Servaashek noordwaarts gaande naar de Wittevrouwenpoort’, dus langs de oostkant. De Raadsnotulen vermelden in 1543 het afbreken van huizen ‘omtrent de stadsmuur bij Nicolaskerk voor perservatie en betere versterking der stad’, waartoe een aarden wal met een weg zal worden aangelegd. Toen kwam de aanleg van stenen bolwerken aan de orde. Opmerkelijk is in dit verband het in een kameraarsrekening van 1539 vermelde bezoek van de Italiaanse architect, de LombardGa naar voetnoot1 mr. balthasar, ten einde ‘de gelegenheyt, sterckte ende tymeradge tot Utrecht te bezien’Ga naar margenoot+ (Dodt's Arch. iii, blz. 220). Deze werd toegevoegd aan mr. willem van oirdt (van Noort), die de stad in 1541 als ‘stadsmetselriemeester’ aannam, gelijk hij ook met ‘de meester van den wercke van Vredenborch’ marcelis(!) keldermans, fortificatiemr. van Gelderland, de vestingwerkenGa naar margenoot+ van Utrecht en andere plaatsen inspecteerde. Ook dit werk begon aan de noordzijde van de stad, waarin 1544 onder leiding van willem van noort de fundamenten gelegd werden van het ‘nyewe bollwerck ende die nyewe muer, die begost is bij de Weertpoort’, dat weldra de naam ‘Morgenster’ zou dragen. Het voorschriftGa naar margenoot+ was, dat de grondslag moest liggen ‘drie ofte vier voeten boven thoichste water ende dat by advys van meester Donaes, werkmr. van de Keys Maj.’ (memorie van 1546 bij v.d.Ga naar margenoot+ Monde's aantekeningen). Wederom was het dus een Italiaans vestingbouwkundige die toezicht hield op het werk, want de genoemde was niemand anders dan donato de boni pellizuoli van Bergamo, de vestingingenieur wiens advies in 1540 door Karel v was ingeroepen voor de fortificatie van AntwerpenGa naar voetnoot2. Werden de Antwerpse werken in het vervolg (met name de citadel omstr. 1565) uitgevoerdGa naar margenoot+ naar de verbeterde ‘tweede Italiaanse versterkingswijze’, de bastions Manenburg en Zonnenburg vertonen nog overeenkomst met het Maddalena-bastion (1527) door Sanmichele te Verona gebouwd. Zij hebben echter teruggetrokken flanken. Het materiaal voor de fundamenten werd gehaald uit de bestaande muur: ‘Van Vredenburg tot Tolsteegpoort toe zullen de muren en torens afgelicht worden, en van Bollaertstoren tot St. Catharijnepoort toe om den steen weder int voorzeyde fundament te brengen. Welverstaende dat men de voorzs. oude muren van boven off lichten zal zeven voeten hoich tingaens ende de toirnen gelycks der mueren oick by advys als voren’. Zoals bij grondwerken (xix) is gebleken, werd de nieuwe muur, althans op verschillende plaatsen, een weinig buitenwaarts van de oude aangelegd (z. van asch van wijck's Bijdrage in van der Monde's Ts. 1840). Spoedig na de voltooiing, in 1558, werden de ‘woeninge ende eerdewerck’ van dit bastion in erfpacht uitgegeven, wat tot aan de afbraak in 1838 is voortgezet, en werd er een windmolen op geplaatst. Het bastion Zonnenburg, in 1551 het eerst in de kameraarsrekeningen vermeld als ‘tnyewGa naar margenoot+ bolwerck after sunte Servaes’, was in 1552 zover gevorderd, dat de schilder goessen jansz. toen de groote zon, die op een ingemetselde steen in het saillant was aangebracht, had ‘vergult ende after offgeleyt met blauw ende den datum... gestoffeert ende uytgevult’. van buchel geeft (Traj. Bat. Descr. in Bijdr. en Meded. Hist. Gen. xxvii, blz. 162) een korte beschrijving van dit ‘munimentum triangulare’, waarvan de 5 tot 6 voet dikke muren, ‘piramidatim ascendentes’, goed beveiligde kazematten omvatten, en vermeldt hierbij ook het Latijnse, aan Macropedius (Joris van Langhvelt, 1537-1552 rector van de St. Hieronymusschool) toegeschreven opschrift op de steen: Arx solis dicor, flagrans fulgore corusco, Dura silex hosti, tuta meis statio 1546 (!)
[pagina 48]
Waarop hij de Nederlandse versregels laat volgen: Sonnenburch is mijnen naem Anno xvlii was ick volmaeckt Tegen den vianden aldus bequaem. Ga naar margenoot+ In 1639 werd de Academische kruidtuin naar Zonnenburg overgeplaatst. Deze bleef hier tot 1724, toen op een terrein tussen Nieuwegracht en Lange Nieuwstraat een nieuwe hortus werd ingericht. Het bolwerk werd de woonplaats van de stadsarchitect, wat het in het begin der xixe eeuw nog was. Ga naar margenoot+ Nadat in 1848 Buys Ballot en Krecke hier meteorologische waarnemingen begonnen waren, werd in 1853 de eerste steen gelegd voor een uitbreiding, een vleugel ten behoeve van de nu ook te dezer plaatse (van 1642 tot 1853 in de Smeetoren) gevestigde Sterrenwacht der Rijksuniversiteit, in 1909 en 1940 vergrootGa naar voetnoot1. (Het Meteorologisch Instituut verliet in 1896 Zonnenburg en betrok zijn nieuwe zetel in De Bilt.) Ga naar margenoot+ De ‘nyeuwe fortalicie’ Manenburg komt in 1551 ter sprake, wanneer de Raad besluit de ‘borchwal’ daar te vergraven, en wordt in 1552-1553 het eerst in de kameraarsrekeningen vermeld (Dodt's Arch. III, blz. 229), als willem van noort ‘156 blocken Sichgenaer steen’ voor het fundament geleverd heeft. goessen jansz. schilderde het volgend jaar o.m. de weerhaan op het ‘waechuysgen’ en de maan op een gedenksteen, die volgens a. van buchel (t.a.pl., blz. 163) verder het opschrift (door Macropedius?) droeg: Arx dicor Lunae, magni soror inclyta Phoebi Saeva et trux hosti, civibus innocua 1559 In Juli 1554 werd aan Manenburg de laatste hand gelegd. De Raad besloot een woning erop te plaatsen en de muur naar de Tolsteegpoort erbij aan te sluiten. Ook dit bolwerk werd op het eind der xvie en in de xviie en xviiie eeuw verpacht en bewoond (o.a. omstr. 1600 door stadsarchitect marcelis van noort)Ga naar voetnoot2, gelijk uit ordonnantiën en afbeeldingen van die tijd blijkt. In 1774 werd het uitgegeven aan de in 1771 opgerichte Societeitslakenfabriek voor het opstellen van droogramen. In de xixe eeuw zijn de kazematten door de gemeente als bergplaats in gebruik genomen. Ga naar margenoot+ Voor het ‘nyew bollwerck after die Bylhouwerstoorn’, dat eerst Sterkenburg en Stoutenburg, later Sterrenburg heette, maakte in Juli 1554 wederom willem van noort het ‘patroen van de ordonnantie’. De Singelgracht werd er gedeeltelijk voor gedempt, aan de stadzijde en naar de veldzijde verbreed; de genoemde toren kwam nu een eind binnenwaarts te staan. Dit spitse bolwerk was in 1558 voltooid mèt de erop staande ‘huysinge’. van buchel zegt ervan: ‘Fortis, cum armato ex lapide vivo viro, suo quoque notatum epigrammate.... Martis quoque nomen habet: Hic belli deus atque ferox dux praesidet, hostis! Cur ultra duro praelia Marte cies? 1556 Dit ‘Letterstuck ofte carmen’ was blijkens de kameraarsrekening ‘mitte lyst ende t beeldt Marss’ het werk van willem van noort. Het door willem roelofsz. vergulde relief (fragmenten ervan, alsook van het opschrift, nu in het Centraalmuseum, catal. 1928 nr 311) was ook hier in het saillant van het bolwerk geplaatst. In 1854 is Sterrenburg grotendeels afgegraven ten einde de Keulse vaart te verbreden. Hierbij kwamen drie brokstukken in Bremer steen met het Latijnse opschrift voor de dag. Het huisje erop werd door de stad verhuurd, thans wordt het bewoond door de opzichter der gemeentelijke plantsoenen. Ga naar margenoot+ Hoewel een Raadsbesluit van 1572 gewaagde van de ‘resterende’ werkzaamheden aan de wallen en muren, bleken tegen 1577 degelijke voorzieningen in de fortificatie, vooral van het oostelijk front, nodig. Achter St. Nicolaas was een deel der muren reeds in 1572 ingestort, dat wegens geldgebrek voorlopig moest blijven liggen, en naar het n., in de richting van de Wittevrouwenpoort, dreigde hetzelfde te gebeuren. In 1577 ontbood de stad de forti-
[pagina 49]
ficatiemeester adriaan antonisz. van Alkmaar om hem te raadplegen over de aanleg van ‘die drie eerste bolwerken’, waarvoor hij vervolgens bestekken maakte (kameraarsrekeningen, z. Dodt's Arch. iii, blz. 249; Raadsdagboek 7 dec. 1577). Het betreft hier een jongere versterkingswijze, n.l. met aarden bolwerken, welke op last van prins Willem moesten worden uitgevoerd en waarvoor hendrik van noort, ‘architect, diversche grote ende cleyne caerten, bestecken ende patroenen gemaect heeft gehadt’. Nadat het bolwerk achter het Begijnenhof en dat achter St. Marie aanbesteed waren (aan deze zijde werkten lauw de vries en hendrik jz. van cothen, z. Dodt's Arch. III, blz. 253), kwamen de drie oostelijke, Wolvenburg, Lucasbolwerk en Lepelenburg, aan de beurt. Bij een paar van de laatste worden, naast mr. hendrik van noort, de ‘stadtmr.’, alert van hoboken en zijn broeder gillis genoemd. Te oordelen naar de plattegronden van p. van schooten en van h. ruysch (z. voren onder Afbeeldingen), waren deze werken niet onmiddellijk tegen de vestingmuur opgeworpen, maar ervan gescheiden door een smalle strook water, dus als ravelijnen (anders echter op de plattegrond van 1598 door a. van vianen). Een viertal molens, buiten de Wittevrouwenpoort gelegen, moest ten behoeve van deze aanleg worden afgebroken. Sedert het eind der xvie eeuw werden deze bolwerken merendeels verhuurd ‘om te grasen ende hoyen’. Aan een der pachters (1633-1662), lucas aertsz., had vermoedelijk het noordoostelijke werk zijn naam te danken. Op dit werk verrees in 1721 het ‘Suikerhuis’, een raffinaderij van de Geöctr. Utrechtsche Compagnie van Commercie, waarvan de gebouwen tot 1872 zijn blijven staan. Het bastion van St. Marie schijnt midden-xvii afgegraven te zijn.
III. Zeventiende-eeuwse werkenGa naar margenoot+ geschiedenis. In 1629, toen na de val van 's-Hertogenbosch een actie van de Spanjaarden werd gevreesd, besloot de stad hoornwerken buiten de Singelgracht op te werpen. Slechts één hiervan werd voltooid. Het lag in het z.o. schuin tegenover Zonnenburg en werd van 1629 tot 1639 voor de Hortus medicus in beslag genomen. Omstr. 1650 is het opgeruimd. In de tweede helft dezer eeuw werden nog fortificatieplannen ontworpen (doch niet uitgevoerd) door burgemeester h. moreelse (zie voren blz. 25), ev. meyster, de vestingbouwkundigen p. van schooten en h. ruysch (z. bij Afbeeldingen). * _* * Thans volgt, aansluitend bij I (Castellum) de
Beschrijving der bestaande werken XIII en XVIGa naar margenoot+ A. MiddeleeuwenGa naar margenoot+ De stadsmuren, -torens en -poorten zijn tussen 1821 en 1872 van lieverlede gesloopt en door plantsoenen met een zeer verscheiden flora vervangen naar ontwerpen van j.d. zocher (1827-1839). Bij het einde van de Nobelstraat, in het Singelplantsoen, staat een klein brokstuk (dikte thans 1,40 m) van de STADSMUUR (afb. 18), n.l. twee spaarbogen of kluizen (xiiia), elk in de dag 3,26 m breed en opgemetseld van baksteen in zeer groot formaat (32 à 34 × 15 à 16 × 8 à 9 cm, 10 lagen 96 cm.) Bij een herstelling zijn deze bogen, die een weergang droegen, aan de stadzijde dichtgemetseld om de plantsoenaarde te keren. Een beschouwing van de omstr. 1830 en 1840 vervaardigde afbeeldingen (z. voren, blz. 43) van noordelijke en oostelijke gedeelten van de stadsmuur gezien van de binnenzijde, leidt tot de veronderstelling, dat het beschreven fragment wat de hoogte betreft slechts ongeveer de halve hoogte van de oorspronkelijke muur - althans in dit gedeelte van de stad - vertegenwoordigde, want daarop ziet men twee rijen van door beren geschraagde rondboogkluizen.
[pagina 50]
Afb. 18. Kluizen van de m.e. walmuur in het Singelplantsoen bij de Nobelstraat
Ga naar margenoot+ B. Zestiende eeuw Van de stenen bastions zijn na de sloping in 1838 vv. nog over: Ga naar margenoot+ Het BASTION MANENBURG (1551-1554), gelegen aan de zuidzijde der oude stad, een weinig oostelijk van de voormalige Tolsteegpoort, opgetrokken van baksteen (formaat 0,29 × 0,14 × 0,96 cm, 10 lagen 0,76 m), in slordig kruisverband gemetseld. Het thans gedeeltelijk tot gemeentelijke bergplaats, gedeeltelijk tot woning en atelier ingerichte oorspr. vijfhoekige werk (fig. 4, afb. 19-21), bestaat uit twee vleugels (resp. in zuidelijke en in zuidoostelijke richting), die met een aan de grachtof singelzijde gebouwde muur van gebogen beloop een nagenoeg trapeziumvormig plein (thans met glas overdekt) omsluiten, terwijl aan de stadzijde een portaal toegang geeft tot het werk. De frontmuren zijn 2 à 2,50 m dik. De gebogen muur vertegenwoordigt slechts de binnenzijde van het oorspr. stomphoekige bastion, welks saillant voor de plantsoenaanleg grotendeels is afgegravenGa naar voetnoot1. Ga naar margenoot+ Het door een straalgewelf overdekte portaal (afb. 20) is zeshoekig; de bergstenen ribben, rechthoekig van doorsnede, rusten op bolvormige kraagstenen (profiel z. bij fig. 4). Ga naar margenoot+ Het is van de stadzijde door een poort toegankelijk en er gaan drie met tongewelven (het middelste geheel vernieuwd) gedekte gangen, poternes, van uit: de middelste naar beneden hellend en leidend naar het (thans met plaatijzer en glas overdekte) binnenplein en de onderste, de twee buitenste stijgend en voerend naar de bovenste kazematten. Ga naar margenoot+ Deze bevatten gelijkvloers (de grond is hier in later tijd opgehoogd) en op de eerste verdieping telkens twee met tonnen overwelfde kanonkelders of kazematten (afb. 21), loodrecht op de flanken gericht en onder segmentbogen op het binnenplein geopend. Zij zijn ook onderling verbonden door telkens twee segmentbogig gedekte openingen. De op de verdieping gelegen kazematten hebben in de naar buiten (d.i. onderscheidenlijk de naar het w. en de naar het n.o.) gekeerde wand een drietal, wederom met een segmentboog gedekte (thans dichtgemetselde), schietgaten voor flankeringskanonvuur.
[pagina 51]
Fig. 4. Manenburg. Opm. v. plattegronden der gangen en kazematten
[pagina 52]
Afb. 19. Manenburg. Bovenbouw van stadzijde gezien Afb. 20. Manenburg. Gewelfd portaal Afb. 21. Gezicht op z.o. kazematten van het plein af
[pagina 53]
Een vierkante opening in elk tongewelf van de bovenste kazematten heeft oorspronkelijk gediend als rookgat. Aan de zijde van het binnenplein worden de fronten geschraagd door telkens een contrefort, geplaatst tussen de segmentbogige openingen. De (met pannen gedekte) bouwsels boven de geschutgangen zijn verschillend. Het naar het z. gerichte heeft aan de lange, naar het plein gewende zijde twee geveltoppen (xvii); het andere vertoont twee dergelijke toppen in de naar de stad gekeerde gevel en in de gevel langs het plein sporen van lage, met segmentbogen gedekte openingen (thans gewijzigd voor moderne beglazing). De eerstbedoelde gevel is in 1946 vernieuwd met gebruikmaking van de oude steen,Ga naar margenoot+ ook voor de vlechtingen in zijn driehoekige top; boven de ingang is toen een relief in medaillonvorm aangebracht (door p. dhont). De smalle wand van het plein dient als grondkerende muur tegen de wal en is, opGa naar margenoot+ een hoogte van omstr. 4,50 m, in kleine steen opgemetseld bij wijze van borstwering langs de hoge plantsoenweg. Tegen de buitenmuur van de oostelijke vleugel sluiten in noord-oostelijke richtingGa naar margenoot+ zware flankmuren van grote steen aan (z. de plattegrond op fig. 4 bij C); deze begrensden de inham, ontstaan door de teruggetrokken flank met bolwerkschouder (epaulement), die aan dit ‘Italiaanse’ versterkingsstelsel eigen is. Evenals bij Sterrenburg (z. hieronder) zullen aan de binnenzijde zware contreforten de schouder- en facemuren gesteund hebben. Het BASTION ZONNENBURG. Dit vijfhoekige werk (1551-1552), sinds 1849Ga naar margenoot+ in dienst van de Sterrenwacht der Rijksuniversiteit, komt in plattegrond overeen met Manenburg, met dien verstande, dat zijn stompe saillant, zijn facen en flanken met inwendige zware contreforten bewaard zijn gebleven en dat de twee van het straalgewelf opstijgende gangen een lichte knik naar binnen toe vertonen. (fig. 5, afb. 22 en 23). Enige andere verschillen van ondergeschikt belang zijn een gevolg van de restauratie, welke in 1907-1909 plaats had, toen de gehele bovenbouw (lokalen voor de Sterrenwacht) werd opgetrokken. De toegang van de stadzijde naar het zeskante gewelfde portaal is dichtgemetseld en de kazematten aan de zuidzijde zijn door een aanbouwsel van buiten aan het oog onttrokken. Van het BASTION STERRENBURG (fig. 6, 7), grotendeels afgegraven in 1854,Ga naar margenoot+ zijn nog de zuidelijke kazematten over met kluizen en bogen als in Zonnenburg en Manenburg. Hierboven staat een huisje met twee moderne gekoppelde puntgevels, die de vroegere trapgevels vervangen. In de nabijheid een oude waterput. Het bolwerk bevatte, blijkens de tekeningen (1816) door c. van hardenberg, ook de met een straalgewelf gedekte centrale ruimte die onder Manenburg is beschreven. Bij een opgraving in 1854 kwamen overblijfselen van zware steunberen voor de dag, die de facen en schouders aan de binnenzijde schraagden. Uit deze opgraving en ook uit een opmeting van ca. 1840 door eyck van zuylichem kan men opmaken dat het saillant (fig. 7) van dit hoekbolwerk, anders dan dat van Zonnenburg en Manenburg, een scherpe hoek vormde. Van vier der vijf grote aarden bastions, vijfhoekig met ingetrokken flanken, inGa naar margenoot+ 1578-1580 aangelegd, in 1861-1872 grotendeels afgegraven, zijn de omtrekken nog in de tegenwoordige plantsoen- en singelaanleg bewaard: aan de oostzijde Lepelenburg, Lucas (laatstelijk in 1939 afgegraven voor de bouw van een nieuwe schouwburg)
[pagina 54]
Fig. 5. Zonnenburg. Plattegrond van de poternes, kazematten en het vijfhoekige bastion en Wolvenburg; aan de noordzijde waren reeds in 1830 vv op het Begijnenbolwerk de van Wijcks- en de Begijnenkade aangelegd. Het vijfde, het bolwerk van St. Marie, aan de westzijde, is geheel afgegraven en later tot park ‘Nieuweroord’ ingericht. Enkele regels worden nog gewijd aan de vm. dwangburcht van Karel V: Ga naar margenoot+ Van de citadel vredenburg, in 1528-1529 op het Catharijneveld ter plaatse van het oude St. Catharinaklooster en gasthuis (St. Jan) gebouwdGa naar voetnoot1 naar het ontwerp van Rombout ii Keldermans (in 1540 wordt ook Marcelis K. ‘mr. van den wercke van Vredenborch’ genoemd, z. voren, blz. 47), in 1577-1581 door de opstandige burgerij gesloopt behalve een paar bolwerken aan de veldzijde met de deze verbindende gordijnmuur, die al meer in verval geraakten, zijn in 1868-1869 en in 1881, ten slotte in 1931 de overblijfselen, n.l. van het zuidelijke bastion, waarvan een met een fraat stergewelf overkluisde ruimte, het
[pagina 55]
Fig. 6. Sterrenburg. Plattegrond, tek. (omstr. 1840) door Eyck van Zuylichem. Caral. top. atlas nr. 469 Fig. 7. Sterrenburg. Plattegrond en doorsneden v.d. bolwerkspunt, tek. (1854) z.n. Catal. top. atlas Suppl. nr. 640
[pagina 56]
Fig. 8. Vredenburg. Plattegrond, copie naar het plan van R. Keldermans in het Rijksarchief (Mil. k. VIII G 2088) Afb. 22. Zonnenburg. Bastion (Sterrenwacht) gezien uit het n.o.
[pagina 57]
‘Spanjaardsgat’ (afb. 25), in 1842 was dichtgeworpen, ten behoeve van het tweede Jaarbeursgebouw opgeruimd. Een beschrijving van deze en andere belangrijke resten van het kasteel bevat het hierboven (z. bij Afbeeldingen) vermelde rapport met opmetingen in 1869 opgesteld door de opzichter van 's Rijkswaterstaat d. van der werf. Zoals fig. 8 en afb. 24 tonen, waren de twee naar de stad gerichte bastions van Vredenburg in plattegrond ‘wie ein Lindenblat von den Streichen rund in einen Bogen gangen und vorne zugespitzt’ gelijk Speckle (‘Architectura von Vestungen’, Straatsburg 1589) ze (bij een niet geheel juiste afb.) beschreef, d.w.z. hun flanken werden gevormd door twee licht uitgebogen zijden, die in een spitse hoek samenkwamen, aldus nog iets van het middeleeuwse rondeeltype bewarende. De bastions aan de veldzijde vertoonden met hun éne rechte face reeds Italiaanse invloed. De tekenaars van de xvie-eeuwse stadsplattegronden en profielen geven van deze nieuwe bastionsvormen gebrekkige afbeeldingen. Afb. 23. Zonnenburg. Portaal met straalgewelf In het Centraalmuseum bevinden zich:Ga naar margenoot+ afkomstig uit de Smeetoren (muurtoren, in 1642 tot Sterrenwacht ingericht, in 1854 gesloopt): een stichtingssteen (waarschijnlijk vernieuwd naar de oorspronkelijke xva) met Latijns opschrift: ‘anno dni mcxlv regis Conradi vii epi Herberti vi factum est hoc opus a prefecto Alfero’ enz. (Catal. 1928, nr 310); afkomstig uit het kasteel Vredenburg: twee stukken zandsteen, waarop het wapen van Karel v (zuilen van Hercules, devies ‘Plus Oultre) is gebeeldhouwd (in 1951 onder de kademuur van de Catharijnesingel gevonden); afkomstig uit het bolwerk Sterrenburg: een fragment van een zandstenen relief (omstr. 1550), voorstellende de god Mars (Catal. nr 311); afkomstig uit de muurtoren ‘de Vos’ (gesloopt in 1843) bij de Plompetoren: een fragment van een relief, voorstellend een vos met een vogel in de bek (Catal. nr 312); afkomstig uit de muurtoren ‘de Wolf’ (gesloopt in 1852) achter Wolvenburg: een fragment van een relief, voorstellend een wolf (Catal. nr 313).	margenoot+ Litteratuur margenoot+ Opgravingen margenoot+ 1e cast. margenoot+ 2e cast. margenoot+ 3e cast. margenoot+ 4e cast. margenoot+ Stenen cast. voetnoot1 Z. Catal. tentoonstelling Romeins Nederland (1928), nr 351. voetnoot2 t.z.pl., nr 353. margenoot+ Laatste bezetting margenoot+ Muur van Balderik margenoot+ Litteratuur en bronnen margenoot+ Afbeeldingen margenoot+ II A. Middeleeuwen margenoot+ Geschiedenis voetnoot1 oppermann, Untersuch. z. Nordniedl. Gesch. iii blz. 98, betwist de echtheid van de oorkonde van 1127 (OkbU, i, nr 322). Wat hier ‘Nieuwegracht’ heet, verloor die naam, toen in 1393 wederom een rechte vaart werd gegraven, n.l. meer oostelijk, in de ‘Oudelle’, tussen de St. Servaastoren in het z. en de bocht van de Rijn niet ver van St. Pieter. Deze verbinding heette voortaan Nieuwegracht en het ‘Novum Fossatum’ van 1127 werd ‘Oudegracht’ (z. voren, blz. 36). voetnoot2 Z. jongkees in Jb. Oud-Utr. 1945, blz. 55. margenoot+ Burggracht voetnoot3 Vergraven van een oude waterloop? Z. p.w.a. immink in Mbl. Oud-Utr., 1946. Of dieper graven? Vgl. een rekeningpost (1427) van kerkmeesters van St. Jacob (van Riemsdijk. Bijdr. St. Jacobskerk, blz. 58) betr. betaling aan Willem Rodekijn, die ‘groef dat fundament van den pijlre aan dat oude cruysware’ (dat gesloopt werd). margenoot+ Torens margenoot+ Poorten voetnoot1 Over deze rode gevangenispoorten z.v.d. monde in zijn Ts. 1843, blz. 14 vv, en g. van klaveren pz. in Mbl. Oud-Utr. 1926, blz. 28. margenoot+ II B. XVIe eeuw margenoot+ Geschiedenis margenoot+ Herstel 1537 vv voetnoot2 Reeds enkele jaren vroeger onder de plaatsvervangende gouverneur Jan van Termonde, Dendermonde of Teremundus, heer van Borgnival, † in 1536 en te Breda begraven (z. Geïll. beschr. der vm. Baronie, blz. 114, epitaaf), was in het zuidwestelijk deel de Smeetoren vernieuwd, waaraan een door Van Buchel vermeld opschrift met het jaartal 1529 herinnerde. Het was naar aanleiding van een geschil over de grenzen van het stadsrecht, dat Lalaing-van Hoogstraten aan evert van scayck opdroeg een plattegr. van de stad met hare Vrijheid te maken (z. blz. 22). margenoot+ W. van Noort voetnoot1 Zijn Noordital. afkomst vernemen wij uit een post van 1540 in de rentmr. rek. der Utr. grafelijkheid: betaling aan Marcelis (n.b.) Keldermans ‘van den wercke van Vredenburg, ende dat voir zijn vacatie bij hem met mr. Balthasar Lombard, die tot Utrecht, bij de Keiz. Majesteit geschickt was, [gedaan], int besichtigen de Starckten van Utrecht’ Z. g.c. labouchère. Aanteek. over monumenten te Gorichem (in Oudhk. Jb. 1931, blz. 49). margenoot+ Balthasar Lombard margenoot+ M. Keldermans margenoot+ Morgenster margenoot+ Donato de Boni voetnoot2 Donato de Boni ontwierp vervolgens de werken voor fort Rammekens, Vlissingen, Middelburg (1547) en Luxemburg. z.h. wauwermans, Les architectes militaires flamands au xvie siècle (in Bulletin de l'Acad. Roy. de Belgique 1877, blz. 257); f.j. vermeulen. Handb. t.d. geschied. d. Nedl. bouwk. II, blz. 417. margenoot+ Bastions margenoot+ Zonnenburg margenoot+ Kruidtuin margenoot+ Sterrenwacht voetnoot1 z.a.a. nijland in het Gedenkboek der Utrechtse Universiteit (1936), II, blz. 305 vv. margenoot+ Manenburg voetnoot2 Deze, een zoon van Hendrik van Noort (stadsarchitect tot 1582), was door zijn moeder een kleinzoon van Marcelis Keldermans (Notulen Gemeentearch. Utr. 1954, nrs 218 en 231). margenoot+ Sterrenburg margenoot+ Aarden werken margenoot+ III. XVIIe eeuw margenoot+ II Beschrijving (ME XVI). margenoot+ II A Middeleeuwen margenoot+ II B Werken XVI margenoot+ Manenburg voetnoot1 Op onze plattegrond (fig. 4) is het saillant overeenkomstig dat van het nagenoeg gelijkvormige Zonnenburg (z. fig. 5) bijgetekend. margenoot+ Portaal margenoot+ Gangen margenoot+ Kazematten margenoot+ Stadzijde margenoot+ Plein margenoot+ Schouder margenoot+ Zonnenburg margenoot+ Sterrenburg margenoot+ Aarden werken margenoot+ Vredenburg voetnoot1 Aanvankelijk had men een noordelijker punt gekozen, n.l. bij de Bollaertstoren, niet ver van het Paardenveld (z. Mbl. Oud-Utr. 1952, blz. 32). margenoot+ In Centraalmus.