De Dom van Utrecht

(1965)–E.J. Haslinghuis, C.J.A.C. Peeters– rechtenstatus

Ga naar margenoot+ B. De toren

Ga naar margenoot+ litteratuur. Beschrijving van de Domtoren in een Hs. van ca. 1650 (Catal. bibl. van het Gemeente-archief nr 282); f.j. nieuwenhuis, De Domtoren (in: Oude bestaande gebouwen, uitgeg. door de Mij. van Bouwkunst 1904, tekst bij pl. 220); dez. in: Bull. Ned. Oudh. Bond 1906, blz. 65 vv.; a.w. weissman in: Opmerker 1904, blz. 347 vv. en blz. 353 vv.; a.l. van den broeke, De geschiedenis van den Domtoren te Utrecht (in: Orgaan v.d. Bond van Technische Ambtenaren 1929, afl. 11-13 en 15-16); s. muller fz, De Dom van Utrecht (Utrecht 1906), blz. 18 vv.; dez., Het schip van den Dom (in: Oude bestaande gebouwen 1905), blz. 8 noot 1, blz. 14, blz. 16 n. 1 en 2, blz. 17; e.h. ter kuile, Duizend Jaar Bouwen in Nederland 1 (Amsterdam 1948), blz. 196; m.d. ozinga, De Gothische kerkelijke bouwkunst (Amsterdam 1953), blz. 18 vv.; p.t.a. swillens, Een tekening van den Domtoren van P. Saenredam (in Jb. Oud-Utrecht 1951, blz. 35 vv.).
- Over de doorgang: g.c. labouchère in Mbl. Oud-Utr. 1931, blz. 33 vv.;
- Over het middeleeuwse gebouw ten Z. van de toren; dez. in Jb. Oud-Utrecht 1928, blz. 26 vv.
- Over de St. Michaelskapel: a.e. rientjes in Jb. Oud-Utr. 1929, blz. 33 vv.
- Over de klokken: zie verderop blz. 447.
Ga naar margenoot+ afbeeldingen. Gezichten (xv en xvi) op de toren als onderdeel van een stadsgezicht: op het middenluik (ca. 1430) van de Aanbidding van het Lam te GentGa naar voetnoot1; op dat van een triptiek (ca. 1460) voorstellend de Kruisiging, eigendom van het Rijksmuseum te Amsterdam, thans in bruikleen bij het Centraalmuseum (Catal. schild. nr 285); op dat van een drieluik (1487) door de meester van frankfort in het Städelsches Institut ald.; op dat van een drieluik (ca. 1520) toegeschreven aan jacobus traiectensis (zie onder Afb. van de Dom, blz. 169); in een gewelfschildering (ca. 1480, ontdekt in 1882, daarna vernietigd) in de St. Jacobskerk,

Afb. 372. Toren uit het westen

een gekleurde tekening hiernaar = Catal. top. atlas suppl. nr 1190, een schilderij door a.j. derkinderen in het Centraalmus. (Catal. nr 1414); op een portret (ca. 1500) thans in de V.S. van Amerika (een reproductie = Catal. top. atlas nr 881*); op een paneel (xvia) van een Westfaalse meester, voorstellend de Drie Koningen, in het Wallraf-Richartz Museum te Keulen; op de rechtervleugel van een altaarstuk (ca. 1530) van de fam. Snoy in het Centraalmus. =Catal. schild. nr 290; op een altaarstuk (Maria en de H. Elisabeth) in het Nat. Mus. te Napels (Catal. 18, nr 84438). Verder op talrijke gegraveerde stadspanorama's en profielen als die door i. van vianen (1598, zie Catal. top. atlas nr 19), h. verstralen (1604, zie ald nr 72), naar i.c. droochsloot (1625, zie ald. nr 66); h. saftleven (1648 en 1669, zie ald. suppl. nr. 82 en 97).
De toren afzonderlijk of tezamen met de kerk en omgeving: uit het nw. met o.a. het Oude Stadhuis en de Kraan, tek. in kl. (1636) door p. saenredam = Catal. top. atlas nr 113, Catalogue raisonné Saenredam, Utrecht Centraalmus. 1961, nr 115); uit het w. met het vm. kleine uurwerk in de bovenste middennis der onderste geleding, ‘Stantteyckeningh’ (1636)? door p. saenredam? in de Bibl. Nat. te Parijs (zie f. lugt, Cab. d'Et. nr 22; Catalogue raisonné Saenredam, Utrecht Centraalmus. 1961, nr 116); uit het n., ets (1660) door s. van lamsweerde = Catal. top. atlas nr 568; uit het o. na de teistering van 1674, nrs xi en xii (resp. 1675 en 1677) van de reeks tekeningen van de ‘Ruynne’ door h. saftleven = Catal. top. atlas nr 573; uit het o., schilderij (1675) door j. van kessel = Catal. schild. 1952, nr 1107; Catal. Centraalmus. 1928, nr 1191; uit het n., gekleurde kopergravure (1697) door i. van vianen = Catal. top. atlas nr 578; uit het w., schilderij (1663) door p. saenredam, voorstellend de Mariaplaats, op de achtergrond de Buur- en de Domtoren, in het Mus. Boymansvan Beuningen te Rotterdam (Gids Schilderk. en Beeldhouwk. Mus. Boymans 1951, blz. 55, nr 399; Catal. Saenredam-tentoonst. Utrecht 1961, nr 143); uit het w., tek. (1746) in O.I. inkt door j. de beyer = Catal. top. atlas nr. 640; als kopergravure in Tegw. Staat Utr. 1, blz. 368; uit het o., met gezicht op het inwendige van de westgevel van het schip, tek. (1745) door j. de beyer = Catal. top. atlas nr 583; uit het z.w., schilderij (1760) door p.j. van liender, afkomstig uit de Regentenzaal van het Diaconieweeshuis = Catal. Centraalmus. nr 320; uit het z. met de vm. schipkapel van Soudenbalch, houtsnede (ca. 1850) door c.k. = Catal. top. atlas suppl. nr 894; Gezicht op de z.w. partij van het verwoeste schip met o.a. de doorgang tussen schip en toren waarboven de bisschopsloge en met fragment van de z.w. traptoren leidend naar de loge en hogerop, tekening (1745) door j. de beyer in de verzameling van H.M. de Koningin te Soestdijk (platinotypie hiernaar = Catal. top. atlas suppl. nr 748). St. Michaelskapel: litho (1857) door j. van liefland in Utrechts Oudheid, (Utrecht 1857), pl. 16.
Plattegronden en opstanden: ‘Eenyghe Gronden in Platteforme’ op zes verschillende hoogten, gewassen pentekeningen (1636) op twee bladen door p. saenredam = Catal. top. atlas nr 635, Catalogue raisonné Saenredam, Utr. Centr. Mus. 1961, nr. 120-121; - van de kelder en het fundament, nrs xvii en xviii (1675) van de ‘Ruynne’ door h. saftleven = Catal. top. atlas nr 573; van het fundament, tekening (ca. 1730) door l.p.s. = Catal. top. atlas nr 637; een tekening (ca. 1700) in hs. engelen, Grafschriften i, blz. 91 = Catal. top. atlas suppl. nr 887; - plattegrond van de bekapping der lantaarn behorend bij een ‘Notitie’ van 1800 aangaande vernieuwing van de spits, potloodschets door g. van dorssen = Catal. top. atlas suppl. nr 890; - van de kelder, litho (1835) door l. samijn in v.d. Monde's Ts. I (1835, pl. iv tegenover blz. 71); - de oude kap tijdens de sloping, foto baer (ca. 1910) in het archief van de Rijksdienst v.d. Monumentenzorg; - plattegronden en opstanden op verschillende hoogten, achttien pentekeningen (1836) door j. van maurik = Catal. top. atlas suppl. nr 891; - plattegronden, opstanden, doorsneden en details van ornamenten, veertig tekeningen (1898) door g. de hoog hz. t.b.v. de restauratie = Catal. top. atlas suppl. nr 899; - plattegrond en opstand van de lantaarn met acht gerestaureerde vensters, tekening (1838) in O.I. inkt door j. van maurik = Catal. top. atlas nr 649.
Details: opstand van een venster beneden de eerste omgang met twee ontwerpen van restauratie, pentek. (1836?) = Catal. top. atlas suppl. nr 893; - afb. en detailtekeningen van de ijzeren borstweringen op de eerste en tweede omgang, vier tekeningen (1836?) door h. snee

Afb. 373. De toren en de ruïne van het schip uit het oosten. Schilderij door J. van Kessel, 1675

Afb. 374. Ruïne van het schip en de toren uit het oosten. Tekening door Jan de Beyer, 1749

= Catal. top. atlas nr 646; - detail van een stenen borstwering, gekl. tek. (1836) = Catal. top. atlas nr 647.
Maquettes in het Centraalmus. (Catal. nrs 1196-1198): model van de toren gem. ‘l.m. koentz 1838’; model van het fundament vervaardigd in 1840 onder toezicht van l.m. koentz; model van een pijler van de lantaarn in 1834 gebezigd bij de restauratie.

Verval en restauratieGa naar margenoot+

litteratuur. f.j. nieuwenhuis, De restauratie van de Domtoren te Utrecht (Utrecht z.j.);Ga naar margenoot+ g.w. van heukelom. Geschiedenis en herstellingswerken van de Domtoren tot 1929 (Utrecht 1929), besproken door w. bruin in Bouwk. Weekbl. 1929, blz. 461; jaarverslagen 1903-1928 van de Commissie voor de herstellingswerken aan het Gemeentebestuur; w. stooker, Beredeneerd overzicht van de herstellingswerkzaamheden tot 1931 (31 blz. in machineschrift); Orgaan van de Bond van technische ambtenaren in overheidsdienst 1929, nrs 11, 12, 13, 16 en 17; th. haakma wagenaar, De eerste omloop van de Domtoren in de xive en xve eeuw (in Jb. Oud-Utr. 1934, blz. 58 vv. en 62 vv.); dez., De spits van de Domtoren (in Jb. Oud-Utr. 1938, blz. 25 vv.); f.j. nieuwenhuis, Brief aangaande de spits, gevoegd bij een potloodschets en de ‘Notitie’ van ca. 1800 (zie onder Afbeeldingen).

De cycloon van 1674 bracht de toren bij verre na niet de ontzaglijke schade aan, welke het schip te lijden had. Saftleven's ‘Ruynne’-tekening nr xi toont dat hoofdzakelijk de balustrade van de eerste omgang, een aantal waterspuiers en hier en daar de muurbekleding werden aangetast.

NietteminGa naar voetnoot1, door de weinige zorg in de volgende eeuwen aan het onderhoud besteed, namen de tekenen van verval toe. Er werden rapporten over uitgebracht, waarbij men zelfs rekening hield met algehele afbraak van het bouwwerk. In 1823 en volgende jaren, toen de gemeente het onderhoud had overgenomen van Domeinen, nam zij enige voorzieningsmaatregelen (verankeringen, dichten van scheuren). De storm van 1836 veroorzaakte aanzienlijke schade vooral aan het achtkant. De herstellingen richtten zich onder de stadsarchitecten f. van embden en j. van maurik allereerst op het verstevigen van dit laatste door het inbrengen van een ijzeren harnas, het hier en daar vervangen van vergaan tufsteenwerk door Utrechtse handvormklinkers, het aanplakken van bekledingsstukken en Portlandcement, het insteken van ankers en beugels, terwijl toen naar ontwerp van laatstgenoemde gietijzeren balustrades op de omgangen en gaanderijen werden gesteld en het plint onder aan de toren in Portlandsteen werd aangebracht.

Een nieuw onderzoek, tot in de fundamenten, door de directeur van Gemeentewerken f.j. nieuwenhuis, leidde in 1898 tot een doorwerkt rapport, vergezeld van een restauratieplan door architect g. de hoog hz. Het is dit plan dat onder de auspiciën van een commissie bestaande uit dr. p.j.h. cuypers, voorzitter, f.j. nieuwenhuis, secretaris en c. muysken, en onder toezicht van de adj. hoofddirecteur van Gemeentewerken h. van hilten werd uitgevoerd, te beginnen met het achtkant en de daartegen aangebouwde traptoren, het meest aangetaste deel van het bouwwerk. Een steiger en een hijsbrug werden van lieverlede om de verdiepingen opgeschoven en lager neergelaten. Het begin van de herbouw (1901) merkte men met de letter alpha in de bovenste (nu in bergsteen uitgevoerde) trapgewelven van het tweede vierkant. Het was n.l. hier dat, vooral tengevolge van het doorroesten der verankeringen

Afb. 375. Maquette van de Domtoren. Zuid- en oostgevel

Afb. 376. Maquette van de Domtoren. Noord- en westgevel

van zeventig jaar geleden, de ontzetting het gevaarlijkst bleek. Niet alleen de aan het harnas hangende traptoren moest daarvoor gesloopt worden, maar ook het muurwerk van het tweede vierkant tot welhaast 3 m onder de tweede omgang. Alle ankers werden nu verwijderd. De volgende fasen in de werkzaamheden waren:

1904. De traptoren herbouwd met helm en bekroning.

1905. Het klokkenspel uit het achtkant verwijderd.

1906. Een ijzeren carillonklokkenstoel geplaatst.

1907. Een waterkerende laag onder het keldergewelf aangebracht, tramrails in de doorgang gelegd.

1909. De herstelling van het achtkant nagenoeg voltooid, nadat de vrij goed bewaard gebleven hoekpijlers, een deel van de frontalen met hun versieringen en de venstertraceringen bijgewerkt resp. vernieuwd waren naar de van het oude werk genomen modellen. In plaats van het ijzeren harnas een zwaar eikenhouten raamwerk aangebracht ter hoogte van de vensterbruggen. De gewelfribben verankerd.

1910. De oude kap van het achtkant gesloopt en vervangen door een nieuwe spits. Het kruis en de windvaan geplaatst.

1911. Het nieuwe gewelf over het achtkant voltooid, evenzo het zuidoostelijke venster en de balustrade op de derde omgang. Gedenksteen in de zuidelijke muur gemetseld.

1912-1922. Restauratie van het tweede vierkant. Ingrijpende verwijdering en vernieuwing van een groot deel der buitenbekleding. Bij het verwijderen der vullingen van dunne baksteen kwamen resten bloot van de bergstenen nistraceringen, waarnaar deze gereconstrueerd konden worden. De hooggeplaatste wijzerplaten lager gesteld, n.l. ter hoogte van de vensterbruggen. Electrische verlichting van platen en wijzers. Herstel der balustrade van de tweede omgang. Nieuwe kap over de beierij. Vernieuwing van het gewelf over het tweede vierkant.

1922-1929. Restauratie van het eerste vierkant. Diepe scheuren in de vier muren noodzaakten tot het leggen van zware dwarse betonconstructies aan de voet van het tweede vierkant en onder die van de tweede gaanderij. De oostgevelbekleding hersteld in tufsteen, de andere gevels in groot formaat baksteen. Vernieuwing van de dampijlers. Ingrijpende restauratie en vernieuwing (1921-1928) van de St. Michaelskapel en die van Egmond; heropening en beglazing (1928) van de dichtgemetselde vensters. Electrische verlichting in deze kapellen. Gewelven over de St. Michaelskapel hersteld; alsook de zuidoostelijke hoektrap van deze naar de eerste gaanderij. Nieuwe balklaag en vloer over de kapel van Egmond. Late uitbouwsels van deze afgebroken. Als reminiscentie aan de hier aanwezige doorgang naar de bisschopsloge een omlijste rechthoekige nis in de oostgevel aangebracht. Herplaatsing van de balustrade (xvi) vóór het uitgelegde middenplat ter hoogte van de kapel van Egmond. Herstelling van de balustrade op het vierkant. De bisschopstrap naar de St. Michaelskapel hersteld (1927). Deze kapel in gebruik genomen.

1928. Vernieuwing van de eiken klokkestoel (vervangen door een van teakhout) en van het eronder gelegen muurwerk. Voltooiïng van het ontvangstgebouw ten z. van de toren. Het steenhouwwerk aan de vensters der kapel van Egmond uitgevoerd.

Afb. 377. De toren uit het westen, vóór 1901

1929-1930. Restauratie van de onderdoorgang.

26 april 1931. Plaatsing, in de nok van het doorgangsgewelf, van het laatste werkstuk gemerkt omega.

bij de restauratie betrokken bouwmeesters, werkmeesters, opzichters:

1838 v.v. de Stadsarchitecten f. van embden en j. van maurik.

1898 vv. de Stadsarchitect f.j. nieuwenhuis († 1919), de architect g. de hoog hz. († 1947), ontwerper van het restauratieplan, de adj. hoofdopzichter van Gemeentewerken h. van hilten († 1926), de meester-steenhouwers b.c. biljard († 1907) en

j. flentge, de beeldhouwers j.g. van der valk, w. van kuilenburg en, vanaf 1926, n. van der schaft.
Voorzitter der restauratiecommissie: dr. p.j.h. cuypers († 1921).

1922-1929 dr. ir. g.w. van heukelom de leidende bouwmeester.

1926-1955 w. stooker hoofdopzichter.

Bij de restauratie gebezigde materialenGa naar margenoot+

Het overgrote deel hiervan is kalksteen uit Noord-Frankrijk en België, vooral Euville en Mézangère; verder Devonische, Munot, Reffroy, Brauvilliers. Voorts aanzienlijke hoeveelheden tuf, Weibern, Ettringer, ook in blokjes voor bekleding; trachiet (Weidenhahn), Westfaalse en Beierse zandsteen (Oberkirchen, Gildenhausen, Nivelstein, Nesselberg, Dürkheim, Médard, doch ook La Rochette); in de laatste jaren Beiers graniet (trap tegen het achtkant), schelpkalksteen (Krensheim, o.a. voor de oostelijke balustrade der kapel van Egmond). Tenslotte enige honderdduizenden stuks baksteen, meest reuzemoppen, ook Utrechtse handvormsteen en IJsselsteen. De plint onder langs de toren en de beide wanden van de doorgang is, op enkele stukken rode zandsteen na, van Portlandsteen (1825). Balken van gewapend beton werden gelegd aan de voet van het tweede vierkant en onder de vloer van de tweede gaanderij; in de doorgang een laag van hetzelfde materiaal boven het keldergewelf.

BouwberichtenGa naar margenoot+

1321 Eerste steenlegging volgens gedenkstenen in de toren, zie onder Opschriften 1 en 2, blz. 457. Dit feit wordt ook medegedeeld door beka, Chronica blz. 112, die de gedenksteen 1 citeert; volgens de Utrechtse Kroniek over de jaren 65-1477 (Gem. Arch. Bibl. Suppl. nr 9, blz. 23) zou de eerste steen gelegd zijn door deken Jacob van Oudshoorn en kanunnik Gijsbert van Everdingen.
1328 St. Michaelskapel ‘de novo sumptuoso opere restaurata’ (s. muller fz., Het oudste cartularium van het Sticht, blz. 241; h. wstinc, Rechtsboek van den Dom, blz. 17).
1342 ‘Campana episcopalis’ vermeld (wstinc, Rechtsboek van den Dom, blz. 53). Hijsgat in de vloer van de kapel van Egmond.
1382 Toren voltooid blijkens gedenksteen in de toren, zie onder Opschriften 1, blz. 457.
1396, 1401 Vermelding van de ‘magna campana’ en van een reep voor deze (Bouwrek. tenhaeff, blz. 68 en 71).
1400-1401 ‘Om elzenhout, bogen of te maken supra turrim’ (Bouwrek. blz. 92).
1516 vv Herstellingen aan het achtkant: 600 voet Munster steen gekocht ‘tot reparatie van den toirn’ (Bouwrek. transscr. j. alberts).
1518 Betaling aan claes egbertsz voor ‘enen biscop maken van der kercken steen die onder die toirn staen sall’ (Bouwrek. transscr. j. alberts).
1522 vv Bouw van een ‘foey’ (balustrade) met pinakels op de eerste omgang, waarvan die op de hoeken door ‘eerkeytingen’ (arcaturen) met het torenlichaam verbonden (Bouwrek. als aangehaald in Jb. Oud-Utr. 1934, blz. 64-65).

AfmetingenGa naar margenoot+

Het grondvlak van de toren is een vierkant van 19,30 a 19,50 m zijde (72 Utr. voet van 0,268 m)Ga naar voetnoot1. Het fundament breidt zich 6 voet rondom buiten de toren uit, zodat

MICHAELSKAPEL

ACHTKANT

BEGANE GROND

TWEEDE VIERKANT (KLOKKEN-VERDIEPING)

KELDERS

EGMONDSKAPEL

Fig. 43. Plattegronden van de toren

Fig. 44. Doorsneden van de toren, naar het noorden en naar het oosten

het standvlak niet meer dan 84 voet (22,50 m) in het vierkant meet (F.J. Nieuwenhuis).

De vloer van de kelder ligt 4,60 m diep, zijn muren (fundament) hebben een dikte van 6,60 m aan de noord- en de zuidzijde, voor de west- en de oostzijde gelden ongeveer dezelfde maten.

De onderste der drie geledingen meet 19,30 m buitenwerks in de breedte bij 38,60 m (144 voet) in de hoogte. Muurdikte, ongerekend het plint, 4,65 m resp. 4,90 m. De breedte van de doorgang is 4,13 m, de hoogte van de begane grond tot de nok van de overwelving 10,25 m.

De vloer der eerste verdieping van dit vierkant (de St. Michaelskapel) bevindt zich op 11,25 m hoogte. Het massief der kapel is 15,50 m (58 voet) breed en tot aan de nok van het gewelf 13,45 m hoog. De muren zijn hier aanmerkelijk minder zwaar, n.l. 2,80 m, doch de beren of nispijlers op de hoeken en in het midden der zijden voegen er een verzwaring van ruim 0,53 m (2 voet) aan toe. De breedte dezer beren is 1,34 m (5 voet).

Van de tweede verdieping (de z.g. kapel van Egmond), 25,25 m hoog gelegen, zijn de afmetingen wat het muurwerk en de verzwaringen aangaat, gelijk aan die van de onderliggende kapel. Hoogte: 13,30 m.

het tweede vierkant beginnend op 38,60 m en hoog 29,48 m (110 voet) meet buitenwerks 16,34 m in het vierkant binnen de omlopende gaanderij, welke door de ook hier uitgespaarde diepe nissen de muurdikte terugbrengt tot ruim 2 m behoudens de 4 voet brede, 3 voet diepe versterkingen op de hoeken en langs de nissen.

Het achtkant begint op 69 m, het is 26 m hoog (de balustrade medegerekend 27,60 m) en beslaat een breedte van 13,50 m, de hoekpijlers zijn gem. 1,60 m zwaar. De bovenste omloop tenslotte ligt op bijna 95 m hoogte. Met de spits die tot 106,75 m reikt en het bekronende kruis met de erop gestelde windvaan komt men tot een totale hoogte van 112,50 m boven de begane grond.

Ga naar margenoot+ Oorspronkelijk gebezigde materialen

Deze zijn van grote verscheidenheid en nog al eens door elkaar toegepast. De kern van het gebouw is doorgaans uitgevoerd in baksteenGa naar voetnoot1 van 28,5 × 13,5 × 7,5 cm. In de keldermuren echter zwaarder: 29 à 30 × 14 × 7,5 cm, 10 l. 86 à 88 cm, in Vlaams verband. Tot aan de eerste omgang bekleding van baksteen bij de restauratie van 1830 vv. aangebracht ter vervanging van tuf. De kapellen van de eerste en tweede verdieping vertonen inwendig het forse formaat (zelfs tot 30 cm) en verband. Nog ter hoogte van de geboorte der nissen in het tweede vierkant vindt men dit, ook in de scheimuren van de beierij en in het onderste deel van het achtkant. Op enkele plaatsen geglazuurde gele steen n.l. onder in de nissen en in de muur van de traptoren van het tweede vierkant.

Fig. 45. Dom. Opgraving in het koor met fundering van noodsluiting en tegelvloeren. Naar opmeting van W.C. de Haan 1922

Fig. 46. Dom. Detail van fig. 45. Tegelvloer vóór koortrede

Fig. 47. Dom. Sacristie, plattegrond en noordgevel, vóór de restauratie, naar tekeningen van J. Kuiler 1917

Fig. 48. Westgevel van de Domtoren, onderste geleding. Restauratie-voorstel van F.J. Nieuwenhuis ca. 1900. De donkere tint duidt de te restaureren partijen aan.

Fig. 49. Westgevel van de Domtoren, tweede en derde geleding. Restauratie-voorstel van F.J. Nieuwenhuis ca. 1900 De donkere tint duidt de te restaureren partijen aan.

Afb. 378. De toren uit het noordoosten

Afb. 379. De toren uit het zuidoosten, vóór 1901

Afb. 380. Domtoren uit het zuiden

Afb. 381. De toren uit het westen. Pentekening door Jan de Beyer, 1746

Als bekledingsmateriaal komt, vooral aan de dampijlers van het eerste vierkant, tufsteen voor, ook in de wanden van de doorgang. Voor de hoekblokken van de twee vierkanten Bentheimer-zandsteen. Verder is hier ook aan dagkanten en bogen trachiet verwerkt en Naamse steen (Devonische kalksteen), b.v. aan de scheibogen in de St. Michaëlskapel.

In de plint van het eerste vierkant is hier en daar rode zandsteen bewaard gebleven, ook aan een gedeelte der treden van de trap naar de St. Michaëlskapel.

De hoekpijlers van het achtkant bestaan uit een mengeling van zandsteen, tuf en Naamse steen.

Blijkens de Bouwrekeningen zijn op het eind der Middeleeuwen voor herstellingen (o.a. 1517-1518) grote hoeveelheden Bentheimer en Munstersteen ingeslagen.

Ligging

De toren staat aan de west-, noord- en oostkanten thans geheel vrij, aan de zuidzijdeGa naar margenoot+ is hij door een smalle ten dele overbouwde gang gescheiden van het moderne Ontvangstgebouw (1930) dat de plaats inneemt waar eens het gebouw van het Bisschoppelijke Consistorie (zie blz. 167) en zijn opvolgers (1540-1927), een herberg, laatstelijk een steenhouwersatelier, stonden.

BeschrijvingGa naar margenoot+

De toren is opgebouwd in drie geledingen, waarvan twee in de vorm van een parallelepipedum (in het vervolg als ‘vierkant’ aangeduid), de derde in die van een achtkant (afb. 372). Door het inspringen van de tweede en de derde (zie voren onder Afmetingen) ontstaat aan de voet van elk dezer ruimte voor een uitwendige omloop welke omgeven is door een balustrade met hoek- en tussenpinakels. De geslotenheid en massiviteit van het torenlichaam neemt naar boven toe af. Het onderste vierkant, dat drie bouwlagen bevat, vertoont om de gelijkvloerse slechts continu muurwerk, afgezien van de westelijke en de oostelijke openingen van de doorgang alsmede enige venstertjes en lage poortjes, terwijl hogerop de geheel dichte achterwanden der reeksen diepe nissen tussen massieve hoek- en middendammen alsook de ondoorbroken borstweringen aan deze geleding evenmin enige lichtheid verlenen. Het tweede vierkant vertoont veel vlakker nissen en, in het midden van elke zijde, een over de gehele hoogte opgaand venster in welks onderste deel de galmborden zijn aangebracht. De derde geleding is aan alle acht zijden open en fungeert in haar doorzichtigheid als lantaarn waarin het klokkenspel is opgehangen. De ontstentenis van buiten het hoofdsilhouet uitspringende contreforten met hun verjongingen, pinakels enz. draagt bij tot de blokvormige verschijning van het monument, waaraan de ommanteling van de kern der onderste bouwlagen een bijzonder archaïsch karakter verleent, als zou er een oudere kern in bewaard zijn.

ondergronds. Een in het midden van de zuidmuur van het eerste vierkant aanwezigeGa naar margenoot+ rechthoekig poortje geeft toegang tot een rechte steektrap van 18 treden waarover, eveneens trapgewijs dalende, 13 rondbogen zijn geslagen (afb. 382). Zij leidt naar de ruimte onder de vloer. De as van de trap staat niet nauwkeurig loodrecht op de zuidmuur.

Afb. 382. Kelderingang met trap en overkluizing. onder de toren

De lichte afwijking naar rechts zal te verklaren zijn uit de niet geheel haakse aansluiting van de toren bij de onderbouw van het xiiie eeuwse gedeelte van het Consistorie (in 1320 vv gewijzigd, zie blz. 167).

De in grote baksteen opgemetselde kelder bestaat uit drie met (vernieuwde) tongewelven overdekte en met rode plavuizen (xxa) bevloerde, evenwijdige gangen, 8 m lang, 3,30 m hoog, in de richting west-oost, de middelste 2,20, de andere ruim 1,40 m breed.

De zware muren welke deze gangen scheiden, worden in het midden beiderzijds geopend door een spitsbogige dwarsgang ter lengte van ruim 2 m waardoor zij met elkaar in gemeenschap staan (fig. 43). De noordelijke dwarsgang heeft een breedte van 1,80 m. De zuidelijke versmalt zich halverwege van 1,30 tot 1,10 m, aldus een sponning vormend waarin een deur kon draaien.

Ga naar margenoot+ Een in de dikte van de muur gespaarde sleuf herinnert eraan dat hierin een boom kon schuiven ter afsluiting van de achterliggende ruimte, die n.l. als gevangenis dienst deed. In de zuidoost- en in de noordwesthoek achter een segmentbogige nis aanwezige vierkante kokers uitmondend onder in de torenplint zorgden voor de luchtverversing.

Ga naar margenoot+ eerste vierkant (afb. 378-380). Behoudens enkele oorspronkelijke stukken van rode zandsteen is de plint van Portlandsteen (1825).

Drie gevels van dit vierkant, in bergstenen hoekblokken gevat, zijn tot aan de eerste gaanderij geheel van grote baksteen, hogerop aan de bij de restauraties grotendeels vernieuwde muurdammen eveneens met tufsteen verrijkt. De oostelijke, naar de vm. Bisschopsloge en haar onderbouw gewende, gevel is met tufsteen bekleed.

De doorgangsopening in de westwand, ter breedte van ruim 4 m en met kruinhoogte van 10 m, ligt vrij diep terug in een spitsbogige nis, opgaand naar de gehele hoogte van het vierkant en is ook zelf met een spitsboog overtoogd. De dagkant van deze nis bestaat a.h.w. uit twee smalle, spitsbogig gewelfde traveeën, van elkander gescheiden door muurstijlen. De voorste van deze nissen is eenvoudig behandeld, de achterste vertoont traceringen en een nokversiering.

Aanvankelijk was de nis minder diep. De voorste smalle travee is een toevoeging (xv-xvi).

Voor de opening in de oostwand geldt in hoofdzaak hetzelfde. De wand zelf echter vertoont enige verschillen. Te wz. en op ruim 2 m afstand van de doorgang vindt

illustratie

Afb. 383. Doorgang van de toren naar het oosten

men liseenachtige uitmetselingen (10 m hoog) en tussen deze en de doorgang tweevoudige nistraceringen met drielobbige boogjes waaronder tweemaal twee draagkorven of beeldconsoles (vernieuwd) en onmiddellijk naast de doorgang kraagstenen met gewelfaanzetten. Verder ligt boven de oostelijke opening een plat.

Traceringen, uitmetselingen en kraagstenen zijn overblijfselen van de onderbouw van de verdwenen Bisschopsloge.

Voor de iets hoger links aanwezige rechthoekige nis zie verderop (Bisschopsloge). In het midden der overigens geheel gesloten en vlakke zuid- en noordwanden onderbreekt een rechthoekig poortje de 2,20 m hoge plint. Het zuidelijke verleent toegang tot de voren beschreven trap naar het ondergronds, het noordelijke tot een vierkante spiltrap naar de St. Michaëlskapel. Een vijftal smalle vensters boven en terzijde van het noordelijke bezorgt de verlichting, ook van een te halverwege, westelijk van de trap, toegankelijk privaat.

Afb. 384. Nistoppen, afkomstig uit de doorgang

Afb. 385. Nistoppen, afkomstig uit de doorgang

Westelijk van elk der trappen is een rechthoekige uitsparing bestemd voor de afvoer uit hoger gelegen latrines.

De doorgang (afb. 383) is overkluisd met een doorgaand spitsbogig gewelf opGa naar margenoot+ geprofileerde ribben waarvan de bredere buitenste (over resp. de westelijke en de oostelijke ingang) rusten op (vernieuwde) kraagstenen. De ribben verdelen het gewelf in vijf vakken, elk buitenste vak in tweeën gedeeld door een smallere rib, en van het binnenste bredere (want zesdelige) vak gescheiden door een zware gordelboog. Langs de nok van het gewelf (meest vernieuwde) driepastraceringen, over het tweede en het derde vak oorspronkelijke zwikvullingen van bladwerk. Over de drie middelste vakken is het gewelf beknot door de uitsparing van rechthoekige werpgaten reikend tot in de vloer van de bovengelegen kapel.

Slechts het middelste is nog te gebruiken. Het schijnt vergroot te zijn voor het ophijsen (ca 1505) van de klokken van g. van wou, ofwel reeds vroeger (de ‘Kostverloren’ klok vermeld in 1404, de Mariaklok in 1455, beide van aanzienlijke doorsnede).

Bij het oostelijke vak sluit zich nog een smalle travee aan, gedekt met een, eveneens door een middenrib verdeeld, spitstongewelf.

Dit gewelf is tegen 1500 geslagen om de vloer van de Bisschopsloge te dragen.

In de smalle travee buiten het westeind van de doorgang bevinden zich in de noordwand en op dezelfde hoogte als de tegen de oostwand gesignaleerde twee (vernieuwde) draagkorven voor beelden (zie ook verderop bij opschriften).

De tufstenen bekleding van elk der wanden bestaat, boven de plint, uit een reeks van elf vlakke driepasnissen, zodanig gegroepeerd dat de binnenste zeven (2+3+2) beantwoorden aan de indeling van het gewelf. Ten w. en ten o. sluit zich nog een paar aan, het oostelijke dus onder het juistgenoemde smalle gewelf, en met overeenkomstige versiering.

De zwikken te wz. van de nisboogjes zijn gevuld met (vernieuwde) dierfiguurtjes, de oorspronkelijke waren in de trant van die der wandarcatuur in de kapel van Arkel (zie voren blz. 243 en afb. 384-385).

In de middelste nis van elke wand geeft een opening onder een segmentboog in hetGa naar margenoot+ plint van 1825 toegang, en op enige afstand hierboven laat een tweedelig eveneens bij de restauratie hersteld, met luiken te sluiten rechthoekig venster (1,50 m hoog), licht toe, tot de straks te vermelden evenwijdige ruimten.

Verder is in elke nis nog een rechthoekige sleuf gespaard waarin de staart van een draagkorf gelijk de bovenvermelde was ingelaten.

Vroeger was er te wz. van het vermelde rechthoekige venster op 5 m boven de vloer nog een klein tweedelig venstertje.
In 1546 ontving Hansken de steenhouwer betaling voor ‘twee harnasch ofte formen met 12 posten aen de zuytzijde ende noorden’ (zie g.c. labouchère t.a.pl.)
De vermelde draagkorven en sleuven alsmede op ca 90 cm boven het peil van enkele overgebleven consoles aangetroffen ijzeren doken duiden erop dat de doorgang met beelden was verfraaid. Fabrieksrekeningen (1505 vv) vermelden herhaaldelijk beelden, in het bijz. van

Afb. 386. Gewelf van de Michaëlskapel

Afb. 387. Michaëlskapel naar het zuiden

Afb. 388. Kapel van Egmond

Afb. 389. Kapel van Egmond

Afb. 390. Balustrade van de gaanderij rondom de kapel van Egmond, 1926 (daarna vernieuwd)

Afb. 391. Balustrade, afkomstig van de gaanderij rondom de Michaelskapel

Afb. 392. Toren uit het westen. Pen en aquarel, omstreeks 1635

Afb. 393. Kerk en toren uit het noordwesten. Detail uit een gravure van Verstraelen en Droochsloot, 1634

bisschoppen, ‘int groot portael’ of ‘onder den toirn’, welke gemaakt, hersteld, gestoffeerd worden (g.c. labouchere t.a.pl.), een van de beeldhouwers van dit werk was rijk hendricksz (zie p.t.a. swillens in Jb. Oud-Utr. 1950, blz. 72 vv.).
Indien de in het opschrift van 1383 (zie blz. 458) bedoelde Blijde boodschap niet betrekking had op een voorstelling bij de laaggeplaatste wijzerplaat (zie blz. 439), gelijk Muller aannam, dan zouden de figuren van Maria en de engel op de bovenvermelde kraagstenen aan het westeinde gestaan kunnen hebben.

Te wz. van de doorgang zijn in het muurwerk twee smalle ruimten (1,60 m bij een hoogte van 9 m en een lengte van 8,80 m) uitgespaard. De ruimten zijn overkluisd met bakstenen tongewelven waaronder een reeks segmentbogen is gespannen. Aan elke kant van de juist vermelde toegang is een nis waarvan de achterwand thans is gedicht, maar die vroeger een luchtrooster bevatte.

In de zuidelijke ruimte naast de doorgang heeft men thans een brand-pompinstallatie en een transformator aangebracht.

Op 7 m boven de grond begint in de zuidelijke muur een 2,20 m brede steektrap vanGa naar margenoot+ twintig treden (de twee onderste met oorspronkelijk materiaal van rode zandsteen

Afb. 394. Tweede vierkant van de toren uit het zuidoosten

met tufstenen stootkanten, bij de restauratie hersteld) waarlangs de bisschop de St. Michaelskapel kon bereiken van het Officialiteitsgebouw uit.

Vóór de restauratie rees de trap van bijna 2,50 m dieper op, gesteund door een boog die over de doorgang tussen genoemd gebouw en de toren geslagen was (fig. 22).

De ingang tot deze met een segmentbogig gewelf gedekte trap is gevat in een dubbele bergstenen omlijsting. Op de negende en tiende trede staat een tweede omlijsting, deze van twee pilasters welke een op met een kop versierde kraagstenen rustende latei dragen. Naast de pilasters scharnierduimen voor een deur. Tussen beide omlijstingen is het gewelf voorzien van een rechthoekig werpgat (van de bovengelegen gaanderij uit te bedienen). Bij de veertiende trede versmalt de trap zich tot 1,40 m.

De rechtse kraagsteen is bij de restauratie hervonden. De linkse is modern werk. Een verbreding in het midden der latei schijnt op een middenstijl voor een tweeledige afsluiting berekend te zijn geweest.
De trap heeft thans de oorspronkelijke helling. In late tijd was deze flauwer gemaakt, zodat het boveneind iets verder in de vloer der kapel sneed.

Ter hoogte van de zesde tot achtste trede opent zich rechts een smalle gang met afdalende trap, vervolgens onder de trap door met twee knikken voortgezet naar een privaat met afvoerkokers.

Geheel boven in het gelijkvloers bevinden zich langs de zuid- en noordzijde, onder de vloer van de verdieping twee kelderachtige ruimten waarin men beenderen en kisthout heeft gevonden.

Vermoedelijk is de versmalling van de trap aan deze kelders te wijten.

De eerste verdieping die de st. michaelskapel bevat (afb. 378), onderscheidtGa naar margenoot+ zich, zoals reeds aangeduid, door een sterke horizontale, inwaartse, geleding van de muurmassa, doordat ongeprofileerde dammen, merendeels 0,92 m dik, ca. 1,60 m diepe spitsboognissen insluiten (op de hoeken zijn de dammen zwaarder: 1,40 m, de onmiddellijk ernaast staande lichter: 0,60 m, terwijl die welke in de west- en de oostmuur de doorgangstravee begrenzen 1,90 m meten).

In het west- en in het oostfront ontstaat zo een rhythmische opeenvolging: 1-2-3-2-1 van de vijf nisbreedten. In de noordgevel, die zes nissen telt, is deze verhouding: 1-2-2-2-2-1. In de zuidgevel is ze verstoord doordat naast het midden de (nader te vermelden) vierkante traptoren is uitgebouwd, waarvan de breedte die van de drieGa naar margenoot+ smalle nissen vertegenwoordigt. Deze toren wordt verlicht door in stijgende orde geplaatste, ten dele met luiken gesloten venstertjes.

De kapel was de voortzetting van een oudere, bij de Romaanse Dom behorende,Ga naar margenoot+ vermeld in een oorkonde van 1238 (‘actum in cappella Si Michahelis’) uitgevaardigd door bisschop Otto iii (OkbU ii, nr. 932), verder in oorkonden van 1241, 1297, 1298, 1303 (OkbU ii, nrs. 973, 974; iv nrs. 2894, 2896). In 1297 is er sprake van ‘onsen sael an Sunte Michiels Capelle’, vermoedelijk de zaal van het Bisschoppelijk Officie (zie voren blz. 161 en 167).

Met het oog op de bewoordingen ‘infra urbem’ (zie voren blz. 161) en, in de Ann. v. St. Marie aangaande de brand van 1253: ‘maior turris apud S. Martinum’ achten wij het mogelijk dat het hier een toren van een vóór de Romaanse kerk gelegen atrium betreft. muller en séjourné situeren de kapel op de verdieping van de noordelijke (?) der westtorens, labouchère in een enkele westtoren. Mochten er voldoende gegevens zijn ten bewijze dat de binnenste kern van de kolossale onderbouw van de Gothische toren nog ten dele vóór-xive-eeuws zou zijn, dan kon men veronderstellen dat de tegenwoordige kapel de plaats inneemt van een atrium (poort ?) -kapel.
Wat verder de huidige kapel aangaat, uit een oorkonde van bisschop Jan van Arkel verneemt men, dat zij ‘propter ruinam’ in 1328 ‘de novo sumptuoso opere restaurata’ is (s. muller fz. Het oudste Cartularium van het Sticht, blz. 241).

Ga naar margenoot+ Een gaanderij ter breedte van 1,60 m (tussen de dammen 2 m) aan de noord- en zuidzijde toegankelijk langs uit de zijbeuken der kapel opstijgende trappen van negen treden, omgeeft de voet dezer verdieping. Zij wordt beschut door een gesloten borstwering van 0,80 à 1 m hoogte, die in één vlak met de onderbouw is doorgetrokken. In de muurdammen gespaarde, met segmentbogen gedekte openingen maken de passage over de noordelijke resp, de zuidelijke helft der gaanderij mogelijk, zelfs door de hier uitgebouwde traptoren heen.

Een rondom doorgaande circulatie wordt belet door de midden in het west- en het oostfront hoog opstijgende dammen.

Boven op de borstweringen aan de west- en de oostzijde stonden vóór de laatste restauratie opengewerkte ijzeren balustrades (1840, n.o.v. architect j. van maurik). Aan de westzijde te wz. van de diepe middennis ook laat-Gothische van zandsteen. De borstweringen zijn nu van deze opzetten ontdaan (een der stenen balustrades is geplaatst bij de bouwfragmenten in de kapel van Egmond (afb. 390)). De ‘stant-teyckeningh’ (1636? van saenredam?) in het prentenkabinet der Bibl. Nat. te Parijs (afb. 392) toont, alsook een verdieping hoger, deze balustrades (zie p.t.a. swillens in Jb. Oud-Utr. 1951 blz. 35 vv.).
In de borstwering van de gaanderij vóór de tweede zuidwestelijke nis vertoont zich een rechthoekige bres die zich opwaarts voortzet als een met een latei gedekte doorgang.

Misschien een tijdelijke verbinding van de kapel met de spiltrapGa naar voetnoot1 naast het huis van de Officiaal (zie voren blz. 86 en vgl. g.c. labouchère in Jb. Oud-Utr. 1928, blz. 26 vv.)?

Boven de westelijke frontboog van de doorgang, dus 2,25 m terugliggend t.o.v. de westelijke gevel rijst een hoog venster op waardoor de St. Michaelskapel verlicht werd (thans voor het grootste deel afgedekt met noorse tegels, zie verderop blz. 438). De dagkanten van de met een kruisribgewelf overdekte nis worden door een stijl in tweeën gedeeld, te wz. waarvan spitsboogtraceringen, evenals onderlangs het venster.

Wat het oostfront betreft, dit vertoont, evenals gelijkvloers het geval is, verschillen met het westelijke in het bijz. in de middenpartij en weder tengevolge van de aan-

bouw van de Bisschopsloge. Zo wordt de hoog opgaande middennis hier ca. 8 m boven de doorgang onderbroken door een latei waaronder een geprofileerde rondboog die het kantprofiel van de nis verstoort en de glasvulling van het achterliggende grote kapelraam overschaduwt. Te wz. buiten de aanzetten van de rondboog zijn kraagstenen van het gewelf der Bisschopsloge blijven staan. Verder zijn de wanden en het gewelf van de diepe nis behandeld als aan de westzijde, behalve dat onderaan en onder de dorpel van het grote venster rijke drie- en vierpas-stijltraceringen zijn aangebracht.

Op de maquette van 1838 (afb. 375) en op een tekening door J. van Maurik van 1836 (Catal. top. atlas suppl. nr 891) zijn de aanzetten van het gewelf nog aangegeven, alsook te wz. daarvan een ten behoeve van de loge dichtgemetselde torennis.

Links boven de oostelijke doorgangsopening merkt men een nis in rechthoekige omlijsting op, zij herinnert aan de hier vroeger aanwezige doorgang van de St. Michaelskapel naar de Bisschopsloge. Voor een nog xixa aanwezige spiltrap tussen deze loge en het schip zie voren bij Schip.

De eerste verdieping wordt over een breedte van 10,20 m ingenomen door de St.Ga naar margenoot+ Michaelskapel (afb. 386). Deze bestaat uit drie even hoge beuken in de richting west-oost. Een 7,20 m wijde en 1,05 m zware geprofileerde rondboog, de binnenste geleding waarvan in Naamse steen, scheidt de midden- van de zijbeuken.

Lengte van de middenbeuk 12,90 m, breedte 4,40, van de zijbeuken resp. 10 en 1,80 m. De vloer is met bakstenen geplaveid, in het midden ervan is een rechthoekig werpgat (naar de doorgang).

Over de middenbeuk zijn gewelven in drie vakken geslagen. Het middelste is een kruisgewelf welks geprofileerde bergstenen ribben en gordelbogen rusten op bladwerkkraagstenen (ten dele vernieuwd), terwijl een middenring op een hoogte van 13 m de (onderaan nog oorspronkelijke) ribben opneemt. Elk der twee andere vakken is een spitston. Hierin is dicht naast de gordelboog een vierkant gat gespaard (waarboven thans ten dienste van de electrische verlichting lichtbakken zijn aangebracht). Het middendeel van het gewelf zal xvi uitgebroken zijn t.b.v. het ophijsen der grote klokken.

Het opgaande baksteenwerk westelijk en oostelijk in het verlengde van de beide scheibogen is aan de middenbeukzijde boven het lage omlopende muurbanket tot een hoogte van 1,60 m en over een breedte van 1,92 m bekleed met een tufstenen tracering van driepasnissen tussen stijlen met het profiel van een geriemde peerkraal.

In de noordwestelijke pijler was een van de tweede gaanderij af toegankelijk privaat uitgespaard waarvan de afvoerkoker uitliep in een ten N. van de toren gelegen put.

Aan de west- en de oostzijde is de middenbeuk gesloten door een tussen slanke hoekkolonnetten tot in de nok oprijzend geheel nieuw vierstijlig venster, samengesteld uit een groot aantal vierkante compartimenten waarvan de 3 × 7 resp. 3 × 5 middelste spaarzaam licht toelaten door gebrandschilderde ruiten (1928 door Schouten te Delft), de oostelijke vensterkop is echter bovendien met wit glas gevuld, de andere met baksteenvlechtwerk bezet.

Vóór de restauratie waren deze vensters dichtgemetseld om de muren te versterken. De kapiteeltjes der stijlen zijn gehouwen naar het voorbeeld van een onder een der vensters gevonden oorspronkelijk exemplaar.

Onder het oostelijke venster is de vroeger daar aanwezige altaar-stipes hersteld, herinnering aan de oorspronkelijke bestemming van deze ruimten.

Elk der zijbeuken is overkluisd met een zeer langwerpig kruisribgewelf op kraagstenen (van de acht zijn er vier vernieuwd) en met een (eveneens vernieuwde) sluitsteen. Elke beuk wordt verlicht door een hooggeplaatst venster (beglazing nieuw).Ga naar margenoot+ In de zuidbeuk mondt onder een segmentboog de bisschopstrap uit en hiernaast begint onder een dergelijke boog de over de gaanderij uitgebouwde tot aan de eerste omgang opstijgende torentrap (zie voren blz. 435) die met een dubbele steek aanvangt, hogerop in een vierkante spiltrap overgaat. Van deze takt met een zestal treden een steek af, uitkomend op een vóór het hooggeplaatste venster lopende gang. In de muur van de noordbeuk sluit een deur de toegang af naar de van de grond opgaande spiltrap. Terzijde hiervan daalt een tweemaal rechthoekig geknikte trap af naar een lage ruimte (thans in gebruik als serveerruimte) welke onder de gaanderij is uitgespaard. De noordelijke venstergang is niet rechtstreeks van binnen uit te bereiken, doch slechts buitenom langs de omgang.

Deze 1,30 m brede, van een borstwering voorziene, gangen heten te eniger tijd dienst gedaan te hebben als tribunes voor resp. een zangkoor en een orgel. Hun oorspronkelijke bestemming zal dat niet geweest zijn (zie ook s. muller fz, Dom blz. 19).

Aan de westelijke en oostelijke uiteinden der zijbeuken stijgen de voren (blz. 436) vermelde steektrappen naar de gaanderij op.

De zuidoostelijke is bij de restauratie herbouwd. Zij was nl. ca. 1500 verwijderd om plaats te maken voor de doorgang naar de Bisschopsloge.

Ga naar margenoot+ De tweede verdieping die de traditioneel ‘kapel van Egmond’ genaamde ruimte bevat, welke echter reeds vroeg voor bewoning ingericht was, is, wat het dam- en nisstelsel met gaanderij en uitgebouwde traptoren betreft, een voortzetting van de ondergelegene (afb. 378). Slechts wordt de circulatie hier niet onderbroken door de brede middennissen in het west- en oostfront, terwijl het peil der gaanderij ongeveer gelijk ligt met dat van de kapel. Zij is door vier poortjes, een in het midden vanGa naar margenoot+ elke zijde van de toren, bereikbaar. De gaanderij wordt op de wijze van die der ondergelegen verdieping (zie voren blz. 436) beschermd door een gesloten borstwering (restauratie), behalve dat vóór de brede en diepe middennis aan de westzijde een balustrade (xvi) staat, gevormd door elkaar kruisende ringen onder een versierde handgreep (afb. 390). Achter deze balustrade ligt een plat, dat blijkbaar westelijk is uitgelegd nadat de voren (blz. 437) beschreven smalle travee vóór de doorgangsboog was toegevoegd en tot aan de tweede verdieping doorgetrokken. Voordien stond, meer naar achter, overeenkomstig de toestand aan de oostzijde op het smallere plat eveneens een balustrade (xiv) zoals (bij de restauratie gemarkeerde) aanzetten tonen.

Westelijk naast de traptoren stond een klein met een lessenaardak gedekt uitbouwsel, in xv of xvi ter verruiming van de woning opgetrokken, thans verwijderd. Vóór de laatste res-

tauratie was dit hoger, met een zadeldak gedekt en door een spitsboogvenster verlicht. Verwijderd is ook een laag, met een lessenaardak gedekt uitbouwsel (privaat) tussen de middelste dammen aan de noordzijde.

Aan de zuidwestzijde is een kleine zonnewijzer bewaard gebleven, die als hulpmiddel bij de tijdaanwijzing heeft gediend.

Blijkens het panorama van h. verstralen (1604, Catal. top. atlas suppl. nr 72) en de ‘Stantteyckeningh’Ga naar margenoot+ (1636? toegeschreven aan saenredam (zie p.t.a. swillens, t.a.pl. en afb. 392-393) was toen in de kop der middennis van de tweede verdieping een wijzerplaat bevestigd die verbonden was met een in de kapel opgesteld uurwerk (het eerst vermeld in 1514, het laatst vernieuwd in 1859 en 1906). Boven de plaat bevond zich een beeld van St. Maarten met de bedelaar, eronder twee wapenschilden. In 1514 schilderde jan scayck de wijzer op en werd de ster van deze ‘vermaeckt’.
Voor de latere, hoger geplaatste wijzerplaten (1618) zie verderop blz. 441. Bij de laatste restauratie is het uurwerk een verdieping hogerop, onder in het tweede vierkant, gebracht.

Evenals de onderliggende kapel is die van de tweede verdieping driebeukig, uitGa naar margenoot+ hoofde van twee wijde scheibogen in de richting west-oost (afb. 388-389). Er is echter geen overwelving, doch een (vernieuwde) vlakke houten zoldering (waarboven een betonvloer, zie voren bij Verval en Restauratie). Een omlopend banket ontbreekt, alleen de rechtstanden der scheibogen zijn ervan voorzien.

De vloer is met baksteen geplaveid en heeft in het midden een, door een (moderne) borstwering omgeven, hijsgat.

De middenbeuk wordt ook hier gesloten door vijfdelige vernieuwde vensters met gedeeltelijke beglazing. Onder elk dezer vensters komt een met blokwerk omlijste deuropening uit op de tweede gaanderij. De zuidbeuk heeft verder een deur en enige treden naar de doorgaande spiltrap.

In de muur van de noordbeuk is een segmentboogopening ter breedte van 3,50 m gespaard. Hierachter is een 2 m diepe, 4,20 m hoge, ruim 2,25 m brede, met een tongewelf gedekte nis in welker achterwand te wz. van een muurvoorsprong links een derde doorgang naar de gaanderij, rechts een venstertje boven een dergelijke, nu afgesloten doorgang. De huidige doorgang en het venstertje zijn tijdens de restauratie gemaakt, evenals hun tegenhangers in de zuidmuur.

Vooraan in de westelijke wand van deze nis treft men een kleine met een luikje gesloten rechthoekige holte aan, blijkens een sleuf erboven bestemd voor een offerbus of blok. Een weinig verder in dezelfde wand een muurkastje. Boven de nis ligt een diepe, 6,60 m hoge, met een smaller tongewelf overdekte en door een klein venster verlichte ruimte, die als ‘insteek’ bekend staat. Men bereikt haar langs een nieuwe houten trap met bordesje (afb. 389).

Achter de trap is een kleine schoorsteen uit de tijd van de bewoning hersteld. Een aantal houten schotten is verwijderd.

Dat deze verdieping reeds vroeg als woning betrokken werd, getuigt een rekening van 1475-1476: ‘facta est una janua ad cameram custodis turris nostri’.

Bij de zuidbeuk sluiten zich overeenkomstig voor bewoning bestemde ruimten aan,

met dit verschil dat de onderste 5,40 m hoog, de bovenste bijgevolg lager (5,30 m) is. Van de onderste uit leidt een vierde doorgang naar de gaanderij, de bovenste is toegankelijk van de uitgebouwde spiltrap uit.

Op het eind van de M.E. had, zoals gezegd, een waker op deze verdieping zijn woning. Later (tot 1901) kon deze als kastelein er gelag zetten. Een ijzeren hek op de zuidelijke torentrap belette de bezoekers naar de eerste omgang op te klimmen.
Waarom de kapel ‘van Egmond’ heet, is niet afdoende verklaard. Vermoedelijk heeft de benaming iets te maken met de bisschop Joris van Egmond († 1558, wiens wapen en zinspreuk op een steen boven het zuidelijk poortje naar de kelder van de toren te zien waren (zie blz. 458).

Thans is in de kapel een aantal oorspronkelijke bouwfragmenten van de toren uitgestald (zie verderop blz. 458), waarvan enkele in deze beschrijving zijn afgebeeld. Een geprofileerde kroon- en waterlijst dekt de tweede verdieping, en daarmede het eerste vierkant, af.

Een vrij hoge balustrade van gekoppelde bergstenen spits- en elkaar kruisende ezelsrugboogjes, in dezelfde vormen als die op de tweede omgang (zie verderop blz. 441), tussen zware, met het torenlichaam verbonden hoek- en tussenpinakels, bekroont het eerste en omgeeft de doorgaans 1,15 m brede omgang om het tweede vierkant (afb. 394).

Sinds 1830 stond op het eerste vierkant een ijzeren balustrade in neo-Gothische trant. Onder de vloer van de omgang vond men tijdens de restauratie een (thans in de verzameling van bouwfragmenten bewaard) overblijfsel van de balustrade welke volgens betoog van th. haakma wagenaar (in Jb. Oud-Utr. 1934, blz. 58 vv.) op deze omgang heeft gestaan. De stijl van dit stuk, talrijke rekeningposten van 1522 vv., ook afbeeldingen (xvii-xviii) geven recht tot de veronderstelling dat de balustrade uit het begin der xve eeuw dateerde.
Zij bestond naar Wagenaar's reconstructie uit ‘een reeks aaneengeschakelde ellipsboogjes in elk waarvan de twee toten van een driepas. Uit de kruin der ellipsbogen ontsprongen, loodrecht, zonder vloeiende overgang, ezelsrugjes, ook met zulke toten...(..)... De pinakels reikten niet hoger dan de onderzijde der tweede rij klankborden...(...)’. De borstwering zou dus een weinig lager gereikt hebben dan de huidige, gelijk zij ook lager was dan die op de tweede omgang. De pinakels waren door een ellipsboog met zadeldakvormige afdekking met het torenlichaam verbonden, de hoekpinakels bovendien van hun kepels uit met kamvormige luchtboogjes (in de rekeningen ‘streeffe’ geheten). Men ziet deze laatste ook op de tekeningen van saenredam, en zelfs op ene van de ‘Ruynne’ door saftleven (Catal. top. atlas nr 573, xi).
Na 1674 is deze balustrade verdwenen en vervangen door ijzeren liggers tussen korte gemetselde pijlertjes (tot 1830).
Aan de balustrade van ca. 1500 was blijkens enkele laat-xve-eeuwse afbeeldingen als die op de luiken van de meester van utrecht (ca. 1460) en de meester van frankfort (1487) een gesloten borstwering voorafgegaan.

Ga naar margenoot+ Het tweede vierkant. Deze eveneens met bergsteenblokken omzoomde geleding (afb. 394), grotendeels ingenomen door de beierij met de luiklokken, toont een minder gesloten karakter dan de onderliggende: alleen de binnenkern van deze laatste gaat omhoog en in plaats van zware dammen naast diepe nissen zijn lichtere, meer liseen-achtige, gesteld, die een buitenomgang vrijlaten en bijgevolg weinig diepe, over het gehele vierkant doorgaande slanke geprofileerde nissen omsluiten.

Deze, beginnend op ongeveer 1,75 m boven de omgang, zijn voor elke gevel drie in getal, nl. twee tweedelige die een driedelige (alleen in de zuidelijke gevel een tweedelige) flankeren, welke laatste als een venster is behandeld, d.w.z. geheel open. De versmalling en tevens de verschuiving van de middelste nis in de zuidwand worden veroorzaakt door een (hier niet als beneden, over de omgang gebouwde) vierkante, door smalle spleten verlichte traptoren leidend naar de tweede omgang. Van deze uit zijn er twee toegangen tot het vierkant (de beierij): aan de noordzijde door een 2,56 m brede rondbogige poort (later grotendeels dichtgezet) met zandstenen kantblokken, aan de zuidzijde een smalle.

De breedte van de noordelijke opening vergemakkelijkte het inbrengen van materialen. De zijdelingse nissen hebben geprofileerde neggen en haar achterwand wordt verdeeld door een bergstenen middenstijl waarop (zonder kapiteel) een paar spitsdriepasboogjes neerkomen. Hierboven in de kop vernieuwde, naar oude gegevens uitgevoerde, traceringen van drie- en vierpassen, sferische driehoeken, een enkele visblaas. Lager wordt het vernieuwde stijlwerk op ca. 2/5 van de hoogte horizontaal gedeeld door een dwars verstijvende lijst waaronder wederom een paar spitsdriepasboogjes. Een overeenkomstige behandeling vertonen de open middennissen van alle vier zijden. Onder de horizontale lijst zijn hier in vier rijen 3,60 m lange galmborden aangebracht, erboven een open wijzerplaat met (electrisch te verlichten) cijfers op koperen ringen. De wijzers worden bediend door het uit de kapel van Egmond overgebrachte uurwerk (zie voren blz. 439).

De wijzerplaten vervangen oudere, massieve, van 1877, die hoger, in de koppen der nissen dicht onder de omgang, waren aangebracht en zelf weer oudere (van 1775 en hiervóór van 1618Ga naar voetnoot1) opvolgden, zoals o.a. blijkt uit een tekening van j. de beyer (Catal. top. atlas nr 583). het stadspanorama (1625) van droochsloot (Catal. top. atlas nr 66) en de ‘Stantteyckeningh’ toegeschreven aan saenredam. Zie ook voren blz. 411.

Opmerkelijk is dat het benedendeel der nissen tot aan de horizontale lijst gevuld is met verglaasde gele baksteen afwisselend met een ca. 6 m hoge bekleding van tufsteen. Ook in de muur van de traptoren is zulke geglazuurde steen verwerkt.

Een geprofileerde waterlijst met een forse afschuining dekt dit vierkant af. Er stekenGa naar margenoot+ (nieuwe) spuiers onder uit. Hierboven omgeeft een balustrade de omgang om het achtkant. Zij wordt gevormd door elkaar kruisende ezelsrugboogjes over gekoppelde getote spitsboogjes tussen hoek- en middenpilasters (die op de hoeken zijn dubbel (afb. 394)).

De balustrade is hersteld naar de gegevens op oude afbeeldingen, met name de tekeningen van saenredam (afb. 39 en 392). Blijkens tekeningen van j. de beyer (afb. 374, 381; Catal. top. atlas nr 583 en verz. H.M. de Koningin, Soestdijk) was de Gothische balustrade tegen het midden der xviiie eeuw nog, zij het verminkt, aanwezig. De maquette van 1838 geeft slechts ijzeren liggers tussen lage pijlertjes te zien. Deze zijn vervangen door de ijzeren balustrade van j. van maurik.

Het tweede vierkant bevat: 1. de beierij, hierboven 2. de klokkenzolder en 3. eenGa naar margenoot+

lege ruimte waarover een achtdelig bakstenen straalgewelf op steekkappen is geslagen welks geprofileerde, op forse kraagblokken rustende bergstenen ribben in een ring samentrekken.

1. de beierij, toegankelijk uit de zuidelijke traptoren alsmede van de omgang af door de juist vermelde openingen, wordt overeenkomstig de ondergelegen verdiepingen in west-oostelijke richting verdeeld in drie vakken. De 5,80 m hoge, 1 m dikke bakstenen scheimuren van groot formaat baksteen (vrij slordig gemetseld, hier en daar in Vlaams verband) zijn onderling en met het buitenmuurwerk verbonden door schragende rondbogen. In de scheimuren uitgespaarde rondbogen stellen de drie vakken met elkaar in gemeenschap.

Een viertal met segmentboogjes overtoogde venstertjes boven de westelijke en boven de oostelijke schraagbogen dienen slechts ter luchtverversing.

Geheel dit ruwe baksteenwerk zal xv-xvi uitgevoerd zijn ten einde het gewicht der toen ingebrachte zware luidklokken te dragen.

In het westelijke deel van het middenvak is thans het uurwerk (zie verderop blz. 451) opgesteld, dat door middel van een loodrecht door de klokkenzolder opgaande (nu door een buis beschermde) stalen draad en van kamraderen horizontale draden beweegt die de uurwijzers laten draaien.

Voorts bevindt zich in het westelijke deel van het noordelijke vak de valkist voor de gewichten van het uurwerk.

Op de scheimuren der beierij rust een balklaag met een vloer. Deze draagt:

2. de klokkenzolder, bereikbaar uit de zuidelijke traptoren en vervolgens langs een ladder. Hier staat de nieuwe teakhouten klokkenstoel (1927-1928).

De voorgaande eiken stoel of ‘Berchvrede’ dagtekende grotendeels van 1624 (voorgangers nog vermeld in 1584 en 1505).

De zeven luidklokken (zie verderop blz. 447) hangen in door kruishouten versterkte stellingen. Haar geluid wordt aan elke zijde door vier galmborden neerwaarts verspreid.

De zolder is wederom gedekt door een balklaag met vloer rustend op zware kraagstenen met korbelen tussen tegen de muren geslagen steunbogen, die een kap en een met leien bekleed schilddak dragen ter beschutting van de klokken en het drijfwerk der uurwijzers.

Toen de wijzerplaten geheel bovenaan tegen het tweede vierkant geplaatst waren (zie voren blz. 411) was er op die hoogte een dergelijke vloer (in 1905 verwijderd).

Ga naar margenoot+ De lantaarn (afb. 395). Boven een 4 m hoge, 1,50 m dikke vensterbank van onbeklede baksteen (29 à 31 × 7,5 cm, 10 l. 89 cm) verheft zich een lichter, doorzichtige architectuur van acht slanke zand- tuf- en Naamse stenen hoekpijlers welker grondvlak tot op de halve hoogte spits-polygonaal is (windprofiel). Dan nemen zij de vorm aan van tweezijdige, telkens tegen een hoekpilaster gestelde, fioelen waarvan de schachten met driepasnisjes verfraaid zijn, terwijl hun met hogels bezette kepels tegen die pilasters aangeleund zijn. Zij eindigen in een vierkante pinakel die als hoekstuk

Afb. 395. Achtkant van de toren uit het westen

Afb. 396. Achtkant van de toren uit het zuidoosten

van de bovenste balustrade optreedt. Onder de pinakels steken spuiers uit. De hoekpijlers sluiten geheel open spitsboogvensters in, welker (kapiteelloze) dagkanten rijk geprofileerd zijn met een geriemde peerkraal tussen diepe hollen en schuine kanten.

De vensters zijn driedelig, te halver hoogte doorsneden door een dorpel of brug. Onder deze zijn de vensterstijlen en dagkanten verbonden door getote driepasboogjes. In de bovenste vensterhelft geschiedt deze verbinding door twee elkaar kruisende segmentbogen geslagen over de driepasboogjes. Hierboven in de kop omvangt een sferische vierhoek een spitsvierpas.

De toppen der frontalen die de acht vensters bekronen - elk dezer gevuld met een rondvierpas in cirkel, in de zwikken getote visblazen - snijden door de balustrade, waar zij een forse kruisbloem dragen. Voor het overige bestaat de (in 1911 geheel vernieuwde) balustrade die de derde omgang omringt, uit een koppeling van getote spitsboogjes tussen de pinakels in welker schachten smalle doorgangen onder segmentboogjesGa naar margenoot+ voor de circulatie zijn gespaard.

Met de zuidoostelijke hoekpijler verheeld rijst een smalle, met spitsboognisjes en toppinakelsGa naar margenoot+ versierde, zeskante, inwendig ronde, met een stenen helm gedekte traptoren omhoog, van de omgang uit toegankelijk onder een ellipsboog in de voet van een pinakel (afb. 396). De as van de traptoren staat een weinig verschoven t.o.v. die van de trap tegen het tweede vierkant. De spil (nu van hardsteen) wordt hier rond. De treden zijn grotendeels vernieuwd in Beiers graniet. Oostelijk naast de trap bevindt zich de (thans enige) toegang naar het inwendige van het achtkant. Een gedenksteen in de zuidelijke muur herinnert aan de herstelling en vernieuwing (1902-1911) van de lantaarn, het gewelf en het dak.

Vóór de restauratie stond voor de ingang naar de traptoren een uitgebouwde kleine portiek waarvan de linker zijwand met een driepasboognis versierd was.

Een (in 1911 geheel vernieuwd) achtdelig gewelf met geprofileerde ribben die opGa naar margenoot+ zware, diep in de muren ingelaten kraagstenen rusten, overkluist de lantaarn. De ribben zijn diep doorgetrokken (geen kapitelen). Onder een drietal zijn de kraagstenen met modern beeldhouwwerk (door w. van kuilenburg) versierd.

Ter versterking van het onderlinge verband der hoekpijlers zijn op de hoogte van de vensterbruggen een achtkante schoorbalklaag met vier schoren aangebracht en geheel bovenaan een viertal trekstangen.

Onbehouwen (of afgekloofde) klossen, ongeveer te halver hoogte van de wanden, kunnen bedoeld zijn (of hebben gediend?) ter ondersteuning van de houten ‘berchvrede’ (xiv-xv). Een en ander was geboden door de omstandigheid dat tussen het binnen- en het buitenmuurwerk onvoldoende verband bestond. De schoorbalklaag vervangt een na de storm van 1836 aangebrachte, maar doorgeroeste ijzerverankering die de muren had ontzet. Het verval van deze (thans geheel vernieuwde) partij heeft ook tot gevolg gehad dat de traptoren naar het z.o. overhelt.

Aan de westzijde is in een (nieuw) bakstenen huisje de speeltrommel (mechanisch verbeterd door de fa j.h. addicks te Amsterdam) opgesteld. Tegen de muur hierachter hangt een geschilderd bord waarop: ‘R. Tinthof Cameraar 1666’. Boven de speeltrommel staat, steunend op ijzeren balken, de eveneens ijzeren carillonklokkestoel (in 1906 naar ontwerp van ir. dwars geconstrueerd door de fa. t. smulders te

Afb. 397. Kapconstructie van de torenspits. Tekeningen van J. van Maurik, 1836

Afb. 398. Kap van de torenspits tijdens de sloping in 1910. Foto Baer

Afb. 399. Het oorspronkelijke torenkruis, thans in de kapel van Egmond

Utrecht). Hiervóór het kamertje waarin de speeltafel (1929, vernieuwd door de fa. j.h. addicks te Amsterdam) van de beiaardier.

Vóór de laatste restauratie waren speeltrommel en -tafel beschut door een hoge houten omkasting. Hiertegen was het bord van 1666 bevestigd. Afgebroken is toen ook een aan de oostzijde van het achtkant ingerichte hulpsmederij

Op plattegrond 5 van Saenredam's tekeningen van 1636 is een rechthoek ingetekend waarin: ‘Speelhuys ofte sitplaets daer men Bayert’.

de spits. De lantaarn is over acht hoekkepers gedekt met een laag tentdak (1910) bekleedGa naar margenoot+ met leien in ‘Rijnse’ schikking. De helling der schilden is 64^o. Uit vier van deze steken bovenaan dakkapellen uit. Als uiteindelijke bekroning siert de toren een op een knoop gesteld doorgestoken (‘driedimensionaal’) leliekruis waarboven een windvaan voorstellend St. Maarten met de bedelaar, een en ander rijk verguld.

Het vlakke kruis dat vóór de laatste restauratie de toren bekroonde staat thans bij de verzameling van bouwfragmenten in de kapel van Egmond (afb. 399).
Uitgaande van een onjuiste interpretatie van Saenredam's tekening van 1636 (Catal. top. atlasGa naar margenoot+ nr 113) die de toren weergeeft als op enige afstand uit het n.w. gezien, hebben de herstellers, naar architect Haakma Wagenaar (in Jb. Oud. Utr. 1938, blz. 25 vv) op goede gronden betoogt (o.a. door te verwijzen naar Saenredam's schildering van 1663 in het museum Boymansvan Beuningen en naar een tekening van van Lamsweerde), de spits niet de helling (59^o à 60^o) hergeven, welke de oude vertoonde. Wagenaar bestrijdt ook dat de m.e. spits in 1748 zou zijn ingekort en beroept zich o.m. op de opmeting voor de maquette van 1838 (Catal. top. atlas suppl. nr 891, blz. 9) waarop een helling van ruim 59^o is aangegeven.
Het houtwerk van de in 1910 vervangen spits bestond gedeeltelijk uit secundair verwerkt materiaal. Zie afb. 397 en vgl. de onder Afbeeldingen genoemde ‘Notitie’ van 1800.

De klokkenGa naar voetnoot1 Ga naar margenoot+

litteratuur. b.a.j. van der hegge zijnen. De klokken van den Utrechtschen Dom (inGa naar margenoot+ Jb. Oud-Utr. 1925, blz. 25 vv; vele gegevens ontleend aan hs g.g. calkoen); w. van der elst. De klokken van den Domtoren te Utrecht (Amsterdam 1929); a. brom jr. Het gelui van den Domtoren (Jb. Oud-Utr. 1929, blz. 47 vv); a. loosjes. De torenmuziek in de Nederlanden (Amsterdam 1916), blz. 155; p.t.a. swillens. Jonkheer Jacob van der Eyck, ‘musicijn en directeur van de klokwerken tot Utrecht’ (in Jb. Oud-Utr. 1928, blz. 88 vv); s. muller fz. Dom blz. 19-20 en schriftelijke gegevens in het Archief van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg; f. uldall. Nederlandsche kerkklokken in Holland enz. (in Versl. omtr. 's Rijks verzam. v. Gesch. en Kunst 1910, 's-Gravenhage 1911, blz. 26 vv); h.b. poppe De klokkengietersfamilie van Wouw (in Het Gildeboek 1877, blz. iii vv); a. graafhuis. Klokken in Utrecht (in Utr. Nieuwsbl. 30 dec. 1959); vele schriftelijke gegevens (de meeste van de hand van de heer j.w.c. besemer, architect te Rotterdam) van de Historische Commissie van de Nederlandse Klokkenspel-Vereniging, 1963, in het Archief van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg; a. lehr, c.n. fehrmann en j.w.c. besemer, Klokken en klokkengieters, Bijdragen tot de Campanologie, Uitgave van de Hist. Comm. v.d. Ned. Klokkenspel-Vereniging, Asten 1963; a. lehr, De klokkengieters François en Pieter Hemony, Asten 1959, blz. 25-30 en 110.

beschrijving. Het tweede vierkant van de toren herbergt de volgende door gerijtGa naar margenoot+ van wou (gerhardus de wou) uit Kampen in 1505-1506 gegoten klokken:

1. Salvator, in het midden. De kroon versierd met zes Christuskoppen en touwornament. Het opschrift in Gothische minuskels (alleen het jaartal in majuskels) tussen twee friezen rond de bovenflank, een van grote en kleine lelies, het andere van bladwerk, luidt: ✠ Saluator dicor - cieo templumqz forumqz Aetera - tartareas ac stygias tenebras ✠ Uentos astrigeros . clangore foni diapason ✠ Perqz nemus . sed mentes iuuenumqz senum ✠ Sum penetrans voce solida dulcore latente ✠ Talis honor nec post condita tecta fuit ✠ Gerhardus de wou me fecit. Anno domini mcccccu.

Op de flank onder het scheidings- (wijdings-) kruisje in het opschrift en aan de tegenovergelegen zijde een 0,40 m hoog reliëf van de Verlosser met een globe. Diam. 2,24 m, toon ges^o.

2. Maria, ten zuidoosten van 1, de ‘Vrouwenklok’. De kroon versierd als bij 1. Het opschrift in Gothische minuskels (het jaartal in majuskels) tussen twee bladwerkfriezen rond de bovenflank luidt: ✠ Sum regina maria poli virgoqz tonantis. Nempe potens matrona. Sacri patris inclita mater. Eterno mansurum que gero tempore nomen. Insidias calcans astusqz dolosqz superbi. Demonis et rabidas acherontis contero flammas. Gerhardus de wou me fecit Anno mcccccu.

Op de flank, onder het wijdingskruisje in het opschrift, en aan de tegenoverliggende zijde een 0,45 m hoog reliëf van de Madonna op de maansikkel. Diam. 2,02 m; toon as^o.

3. Martinus, ten zuidwesten van 1. De kroon versierd als bij 1 en 2. Het opschrift in Gothische minuskels (het jaartal in majuskels) tussen twee friezen rond de bovenflank als bij 2 luidt: ✠ Martinus mihi vox cum ditono modo. Defensor patrie precipue chori. Trajectensis ero civibus et meis. Alter murus vbi tempora disgruunt. Gerhardus de wou me fecit. Anno domini mcccccu.

Op de flank onder het wijdingskruisje in het opschrift en aan de tegenoverliggende zijde een 0,39 m hoog reliëf van St. Maarten aalmoezen uitreikend aan een bedelaar. Diam. 1,83 m; toon bes^o.

4. Michael, ten noordwesten van 1. De kroon versierd met zes gebaarde manskoppen. Het opschrift in Gothische minuskels tussen twee friezen rond de bovenflank met Renaissance ornament luidt: ✠ Tentat hic iustos sathanas prophanus. subiugem reddam michael superbum. nexibus diris ego cum ministris per diatesron. Gerhardus de wou mefecit. Anno domini mcccccu.

Diam. 1,70 m; toon b^o.

5. Joannes Baptista, ‘de Doper’, ten noordoosten van 1. Eenvoudige vierkante oren. Het opschrift in Gothische minuskels tussen friezen rond de bovenflank als die op 4 luidt: ✠ Est baptista ioannes sonus et tonus. Dulcis cum diapente venio deo Charus sancta patrum lux qz fide fui. Et spe vasti heremi . decus . Gerhardus de wou me fecit. Anno domini mcccccu.

Diam. 1,53 m; toon des¹.

6. Maria Magdelena, de ‘Boefklok’, ten oosten van 2. Het opschrift geheel in Gothische minuskels tussen friezen rond de bovenflank bestaande uit een parellijst en Gothische fleurons, luidt: ✠ peccatrix pia sum plenaqz laude . magdalene tonus cum

Afb. 400. Spuier, afkomstig van de lantaarn van de toren. Thans in de kapel van Egmond

diapente . sponsi perqz pedes balsama nardi . ac fudi lachrimas crine retersi . gerhardus de wou me fecit anno domini mccccciiiiii.

Diam. 1,35 m; toon es¹.

7. Adrianus (of Thomas?), ten zuiden van 1. Het opschrift geheel in Gothische minuskels onder een fries rond de bovenflank, bestaande uit een parelrand en Gothische fleurons, luidt: ✠ ihefus. maria. iohannes. Gerhardus. de. wou. me. fecit. anno. domino. m.ccccc.vi.

Diam. 0,82 m; toon b¹.

De klokken 1 t/m 6 behoren tot een door Gerijt van Wou in 1505-1506 gegoten gelui van oorspronkelijk waarschijnlijk twaalf klokken. Reeds vroeger, in 1479-1480, had deze een voorslag van zes kleine klokken geleverd (in 1479: ‘benedictio campanarum’).

verdwenen luidklokken. De oudste vermelding van een klok is uit 1342, toen de torenGa naar margenoot+ nog lang niet voltooid was. Wellicht hing zij echter in een op zichzelf staande klokkenstoel of boven het koor. Op ditzelfde jaar wordt ook een ‘campana episcopalis’ vermeld, die geluid werd bij de intocht van een nieuwe bisschop (h. wstinc, Rechtsboek van den Dom, uitg. s. muller fz, blz. 53). In de Bouwrekeningen komen later enkele malen posten voor ten behoeve van het herstel van de klepel van deze (Martinus?) klok (1462, 1472). wstinc vermeldt ook nog een avondklok met de tekenende naam ‘ruumstrate’ (t.z.pl. blz. 35).
Dan volgt in de oudst bekende Fabriekrekening van het Domkapittel (1395/96) de ‘magna campana’, waarvan vrijwel zeker aangenomen kan worden dat zij identiek was aan de nog te vermelden klok ‘Kostverloren’. Deze ‘grote klok’ werd waarschijnlijk veel geluid. Onder het hoofd ‘Exposita in pensionibus fabrice’ komt in de rekeningen telkenjare een post voor van een jaargeld ten behoeve van de campanarius ‘pro compulsacione magne campane’ en voor de aanschaffing van ‘pinguedo’ (= vet). Kennelijk was dit een betaling welke voortvloeide uit een vroegere schenking aan de Domfabriek; deze schenking moet dan belast zijn geweest met een servituut de campanarius een ‘pensio’ uit te keren van een vast bedrag per jaar. Enkele malen komen in de Bouwrekeningen bovendien nog posten voor ten behoeve van de ophangriem van de klepel (1396) of voor de aanschaffing van een nieuwe klokkereep (1396, 1406, 1413, 1425). Ter gelegenheid van de viering van de vrede met bisschop David van Bourgondië op 24 juli 1477 werd de klok veelvuldig en langdurig geluid (‘Item custodi supra turrim pro pulsacione magne campane et baurisacione pluries, quando pax facta fuerat er conclusa: 20 st.’). Als ‘kostverlorenklok’ wordt zij de eerste maal aangeduid in de Bouwrekeningen van 1404, bij het vernieuwen van de reep en het verhangen van de klepel, in dit geval waarschijnlijk het vernieuwen van de lederen bevestigingsriem.

Enkele malen wordt nadien de genoemde reep vermeld wanneer weer een nieuw exemplaar wordt aangebracht (1444, 1478). In november 1464 blijkt de klepel wederom verhangen te moeten worden en drie jaar later wordt zelfs een geheel nieuwe klepel aangebracht, welke £ 450 weegt. Vermoedelijk is enige jaren daarna deze klepel tweemaal achtereen gebroken, want in mei 1471 en in augustus van datzelfde jaar ontvangt de smid henric woutersz. voor het herstellen resp. 4 en 6 rijnse guldens. Voor het ophangen van deze klepel van de ‘magne campane, scilicet Kostverloren’ met een riem van wit paardenleer heeft men klaarblijkelijk de deskundige hulp ingeroepen van de klokgieter steven butendiic, die hiervoor gehonoreerd wordt met 2½ stuiver. Dezelfde klepel wordt later omgesmeed voor de in 1505 door Gerijt van Wou gegoten Maria- of Vrouwenklok. De zware Kostverlorenklok wordt in dat jaar met alle andere klokken door Van Wou vergoten ten bate van het nieuwe gelui. Voorts spreken de Bouwrekeningen op 1400 vv van een (dan vergoten) ‘Kruisklok’, welke 1397 pond woog. Ook hierbij had men regelmatig moeilijkheden met de klepel, want verschillende malen worden herstellingen vermeld (1407, 1413, 1425, 1463).
Daarnaast wordt in 1406 voor de eerste maal in de Bouwrekeningen een ‘Campana nostri domini’ (een Salvatorklok?) genoemd en wel met betrekking tot de uitgaven voor een luidwiel. De mogelijkheid is niet geheel uit te sluiten, dat de reeds genoemde ‘magna campana’ identiek was aan deze ‘campana nostri Domini’.
Een ‘Vrouwe(n)klok’ of ‘Campana Regina celi’ wordt in de Bouwrekeningen meermalen genoemd, de eerste keer bij de vernieuwing van het luidtouw in 1442. Steven Butendiic leverde in 1465 twee ‘coperen pannen’ (= lagers) ‘daer onser Vrouwenclock in gaet’. Tegelijkertijd wordt klaarblijkelijk het houtwerk van de klokkestoel en het luidwiel gedeeltelijk vernieuwd en wordt het ijzerwerk versmeed. In de jaren daarna heeft men ook hier moeilijkheden met een gebroken klepel (1472, 1473, 1475).
Verder vermelden de Bouwrekeningen nog de ‘Priem-’ of ‘eerste Missenklok’, voor het eerst in 1425, en in 1463 een ‘Vygelie-’ of ‘Vesperklok’. In beide gevallen is echter sprake van reeds bestaande klokken. Alweer zijn het posten voor het herstel van klepels of van luidwielen. Vermoedelijk hingen deze beide klokken in een dakruiter of een klokkenstoel boven het koor en konden vandaaruit bediend worden. Dat men vandaar door middel van een koord tenminste 75 m lang een klok, of ook maar een schel, in de toren geluid zou hebben, is niet waarschijnlijk. In een later stadium zullen zij waarschijnlijk in de dakruiter op de kruising zijn opgenomen (zie 1479, voor de ‘Eerstemisklok’) en vandaar, nadat deze in 1630 door bliksem beschadigd en een paar jaar later gesloopt was, naar de toren overgebracht zijn. In 1468 hergiet Steven Butendiic de zogeheten ‘Olyclock’. Deze klok werd geluid wanneer een kapittelheer het laatste Sacrament toegediend kreeg. Waar zij hing is onbekend. Bij de hergieting in 1468 is tevens sprake van een nieuwe luidas en een andere plaats van ophanging. Waarschijnlijk is deze klok bedoeld, wanneer in januari 1471 en october 1474 sprake is van het herstel van de klepel van de ‘nieuwe klok’.
Behalve van twee kleine klokken (1461 en 1462), wordt tenslotte nog gewag gemaakt van een klok, welker plaats zeer duidelijk is aangegeven, namelijk de ‘campana retro chorum’, achter het koor. Vermoedelijk is hier een elevatieklok bedoeld. Ook haar luidtouw en ophangriem werden regelmatig vernieuwd (1424, 1462, 1468).
Op de jaren 1452 tot 1455 is in de archivalia voor het eerst sprake van een uurklok. Deze was, zoals hieronder blijkt, geen slagklok (hetgeen ook begrijpelijk is, want er was geen torenuurwerk), doch een luidklok voor de tijdaanwijzing. Deze werd in 1455 door Steven Butendiic en peter boyen (boidyn) wellicht meesterknecht van eerstgenoemde, hergoten. In 1479 is deze klok wellicht vervangen, want in februari 1480 wordt gesproken van een ‘nye uurclock’.
Bij oorlog en oproer zou men, volgens enkele berichten, een zware ‘Raadsklok’ geluid hebben, doch vermoedelijk wordt op een der klokken van de Buurtoren gedoeld (w. van der elst t.a.pl. blz. 24).
Zoals reeds gezegd, zijn de klokken, behalve de uurklok, tenslotte door Gerijt van Wou in 1505 vergoten voor een gelui van twaalf klokken. De kleinste luidklokken van Van Wou, geheten Agnes Maior, Agnes Minor, Pontianus, de Kruisklok, Benignus en Thomas, werden in 1664 op hun beurt voor een nieuwe voorslag versmolten door de gebroeders Hemony.

Over de ophanging der klokken zie van der hegge zijnen t.a.pl. De ophanging van de nieuwe klokken van Gerijt van Wou gaf zulke moeilijkheden dat het Domkapittel in 1506 boden naar Culemborg en naar de abdij van Egmond stuurde en in 1512-1513 nog met mr. jacob mullenmecher, ‘klockenhenger’ te Andernach, correspondeerde om ervaringen omtrent de behandeling van grote klokken te vernemen.
De meeste klokkengieterijen bevonden zich in de xve en xvie eeuw buiten de Wittevrouwenpoort. De gieterij van Butendiic lag ‘aender singel’, die van Willem van Wou en die van Jan Tolhuis ‘extra portam albarum’; de laatste verplaatste zijn ‘klockhuis’ in 1542 naar het erf van zijn binnen de stadsmuren gelegen huis tussen de Riet- en de Jufferstraat, de naam ‘Kloksteeg’ herinnert sedertdien nog aan deze verplaatste gieterij. Ook latere Utrechtse gieters hebben hun werkplaats in deze omgeving: de Both's in de Wittevrouwen- en de Lange Jufferstraat, Aelt van Meurs in de Nobeldwarsstraat.

uurwerk en voorslag. Het tegenwoordige uurwerk is blijkens een eraan bevestigdeGa naar margenoot+ plaat in 1859 vervaardigd door a. borrel te Parijs (de minuutwijzer is toen toegevoegd); het is in 1906 gemoderniseerd door de Firma j.h. addicks te Amsterdam. Behalve de beweging van de uurwijzers bewerkt het door automatische inschakeling ook de voorslag van het carillon en de uurslag. In 1928 is electrische opwinding aangebracht en in 1951 tenslotte heeft genoemde firma de mechanische inrichting van de beiaard vernieuwd. Vorige uurwerken, respectievelijk vernieuwingen in 1514, 1517, 1612-1618, 1628, 1658, 1664-1669 (jurriaen en willem spraeckel), 1684, 1698, 1711-1713 en 1836 (zie van der elst t.a.pl. blz. 51-54).

In de Bouwrekeningen van 1400/1401 wordt de aanmaak van een sleutel voor het ‘horologium’ vermeld. Waar voordien dit woord genoemd wordt, schijnt men er zandlopers onder te moeten verstaan. In 1460 is het vernieuwd door geraerd allaert uit Amersfoort en daarbij is in 1480 een ‘voirslach’ van zes klokjes (gegoten door Gerijt van Wou, zoals hiervoren al gemeld) en een ‘wecker op den toren’ vervaardigd door de uurwerkmaker paulus van delff, gevolgd door een ‘half-uyrslach’ van andries opwater. Aangaande de wijzerplaat tegen het eerste vierkant (kapel van Egmond) en het daarop betrokken uurwerk, zie voren blz. 439).
Volgens van der hegge zijnen geschiedde de tijdaanwijzing aanvankelijk met de hand en luidde de voorslag ten einde de torenwachter aan het verplaatsen van de uurwijzer te herinneren.
Een traditie wil dat christiaan huygens met het uurwerk bemoeienis heeft gehad en het onder andere van een zeer lange slinger voorzag.

klokkenspel. Op de ‘Stantteyckeningh’ van saenredam (afb. 392) uit 1636 ziet menGa naar margenoot+ onder in de lantaarn een klokkenspel hangen. Ontstaan uit de van 1470-80 daterende voorslag van zes klokken, is dit spel in 1664 tot 21 klokken uitgegroeid. Hieronder waren hoogst waarschijnlijk de zes door Van Wou in 1479 gegoten klokken, zes klokken in 1616 door henricus aeltsz van meurs geleverd, één exemplaar van wouter both, dagtekenend uit het jaar 1625, een onbekend aantal van alardus meurs en verder nog een aantal klokken, welke oorspronkelijk in andere Utrechtse torens dienst hadden gedaan. In 1624/25 waren de stoel en het klavier belangrijk verbeterd. In 1664 werd door franciscus en petrus hemony een nieuwe beiaard geleverd bestaande uit 35 klokken gegoten in de jaren 1663 en 1664. Bij deze transactie namen zij oude klokken over, namelijk de zes reeds vermelde kleinste luidklokken van Van Wou, de uurklok (wellicht een uit 1479) en het gehele klokkenspel van 21

klokken. De drie zwaarste van de behouden Van-Wou-klokken waren aan dit Hemony-spel gekoppeld. Het werd nadien door melchior de haze in 1695 met 7 klokken tot een spel van 42 vergroot. In 1905-1906 is de beiaard o.a. in de rangschikking van de klokken vrij ingrijpend gewijzigd, waarbij door a.h. van bergen te Heiligerlee een nominale cis- en een dis-klok toegevoegd werden en de koppeling met de drie zwaarste luidklokken opgeheven. In 1928-1929 werden, ter vervanging van een klok van 1888 van severinus van aerschodt (die weer een Hemony-klokje verving) en een van M. de Haze, door john taylor uit Loughborough twee nieuwe klokjes geleverd.

In 1951 werd het spel door eijsbouts en addicks geheel gerestaureerd, waarbij de schikking en ophanging opnieuw gewijzigd werden. Bij deze restauratie zijn de beide Van-Bergen-klokken, die nimmer voldaan hadden, verwijderd. Een klokje van Taylor, de zes nog overgebleven De-Haze-klokken, alsook een gescheurd exemplaar van Hemony werden vervangen, bovendien werd het spel tot 47 klokken (vier octaven) uitgebreid.

Hier volgen de opschriften, de beschrijving der versieringen, de maten der doorsneden, het gewichtGa naar voetnoot1 en de toonhoogten der klokken.

1. dum campana sonat ruit hora. f. et p. hemony me fec: amstelodami anno domini 1664
Het opschrift tussen twee friezen, het bovenste bestaande uit golvende bladranken waartussen vijf putti, die onderscheidenlijk een omgekeerde klok stemmen, een klok aanslaan met een klepel, met elke hand een drietal cymbaaltjes doen klinken, het klavier van een klokkenspel bespelen en een triangel aantikken. Het onderste fries bestaat uit bladwerk. Op de flank het provinciale wapen, gehouden door twee klimmende leeuwen. Op de kroon leeuwenkoppen.
Diam. 1,69 m; slagtoon b^o; klaviertoon c¹; gewicht 5560 £.

2. concordia res parvae crescunt. franciscus et petrus hemony me fec. amstelodami anno domini 1664
Twee friezen als boven. Hier op de flank weer het provinciewapen van Utrecht. Op de kroon kinderkopjes.
Diam. 1,42 m; slagtoon cis; klaviertoon d; gewicht 3823 £.

3. dulcior e nostris resonat tinnitibus aer. p. et f. hemony me fec. amstelodami anno domini 1664
Tussen twee friezen als boven. Wapen van de stad Utrecht, gehouden door twee klimmende leeuwen. Kroon als boven.
Diam. 1,32 m; slagtoon dis; klaviertoon e; gewicht 2850 £.

4. admonet hora brevis properantem advertite mortem. f. et p. hemony me fec. amstelodami a^o 1664
Tussen friezen als boven. Wapen van de stad Utrecht, gehouden door twee klimmende leeuwen. Kroon als boven.
Diam. 1,23 m; slagtoon e; klaviertoon f; gewicht 2314 £.

5. grata est angelicis mea musica mixta choraeis. franciscus et petrus hemony me fec. amstelodami a^o 1664
Tussen twee friezen als boven. Op een cartouche het wapen van het Domkapittel. Kroon als boven.
Diam. 1,18 m; slagtoon f; klaviertoon fis; gewicht 2013 £.

6. evoco voce sacra luteas ad sydera mentes. franciscus et petrus hemony me fec. amstelodami a^o 1664
Tussen twee friezen als boven. Op een cartouche het wapen van het Domkapittel. Kroon als boven.
Diam. 1,10 m; slagtoon fis; klaviertoon g; gewicht 1614 £.

7. temporis extremi tum memor esto tui. f. et p. hemony me fec. amstelodami a^o 1664
Tussen twee friezen als boven. Op een cartouche het wapen van het kapittel van Oudmunster. Kroon als boven.
Diam. 1,05 m; slagtoon g; klaviertoon gis; gewicht 1430 £.

8. laudate dm̅n̅ in cimbalis bene sonantib. laudate eum in cymbalis jubilationis, omnis spiritus laudet dominum. a^o 1664
Tussen twee friezen als boven. Op een cartouche het wapen van het kapittel van St. Pieter. Kroon als boven.
Diam. 0,99 m; slagtoon gis; klaviertoon a; gewicht 1175 £.

9. benedictus est dn̅s̅ in firmamento coeli et laudabilis et gloriosus et super exaltate eum in saecula. f. hemony me fec. 1664
Tussen twee bladwerkfriezen. Op een cartouche het wapen van het kapittel van St. Jan. Kroon als boven.
Diam. 0,94 m; slagtoon a; klaviertoon bes; gewicht 1040 £.

10. benedicite angeli domini, benedicite coeli domino. f. hemony me fec. amstelodami a^o 1664
Tussen twee friezen als boven. Op een cartouche het wapen van het kapittel van St. Marie. Kroon als boven.
Diam. 0,88 m; slagtoon ais; klaviertoon b; gewicht 834 £.

11. benedicat terra dominum, laudet et superexaltet eum in saecula. f. hemony me fec. amstelodami a^o 1664
Tussen friezen en met kroon als boven.
Diam. 0,83 m; slagtoon b; klaviertoon c²; gewicht 702 £.

12. psallite domino qui habitat in sion annunsiate inter gentes studia eius. f. hemony me fec. a^o 1663
Tussen friezen als boven.
Diam. 0,78 m; slagtoon c²; klaviertoon cis; gewicht 605 £.

13. laudate dominum in cymbalis bene sonantibus. f. hemony me fec. amstelodami a^o 1663
Tussen twee friezen als boven.
Diam. 0,74 m; slagtoon cis; klaviertoon d; gewicht 491 £.

14. laudate dm̅n̅ omnes gentes, laudate eum omnes populi. f. hemony me fecit. amstelodami a^o 1663
Tussen twee friezen als boven.
Diam. 0,71 m; slagtoon d; klaviertoon es; gewicht 448 £.

15. cantate domino canticum novum cantate dn̄o omnis terra. f. me fecit. amstelodami. a^o 1663
Tussen twee friezen als boven.
Diam. 0,65 m; slagtoon dis; klaviertoon e; gewicht 364 £.

16. psallite domino qui habitat in sion annunsiate inter gentes studia eius. a^o 1663
Tussen twee friezen als boven.
Diam. 0,62 m; slagtoon e; klaviertoon f; gewicht 308 £.

17. laudabo dei (sic) cum cantico et magnficabo eum in laude. fec. amstelodami a^o 1663
Tussen friezen waarvan het bovenste bestaat uit bladwerk waartussen fluit spelende putti, het onderste alleen een bladmotief. Tussen laudabo en dei leze men nomen.
Diam. 0,59 m; slagtoon f; klaviertoon fis; gewicht 266 £.

18. sit nomen domini benedictum. f. hemony me fec. amstelodami a^o 1663
Tussen twee friezen als boven.
Diam. 0,57 m; slagtoon fis; klaviertoon g; gewicht 228 £.

19. benedicite omnia opera dn̄i dn̄o, laudate et superexaltate eum in secula a^o 1663
Tussen twee friezen als boven.
Diam. 0,55 m; slagtoon g; klaviertoon gis; gewicht 201 £.

20. franciscus hemony me fecit amstelodami anno domini 1663
Tussen twee friezen als boven.
Diam. 0,52 m; slagtoon gis; klaviertoon a; gewicht 171 £.

21. cantate domino canticum novum laus eius in aeclesia sanctorum
Tussen twee friezen als boven. Hieronder: A^o 1664
Diam. 0,49 m; gewicht 153 £.
Deze klok bleek in 1929 gesoldeerd te zijn, om welke reden zij in 1952 door een klok van eijsbouts is vervangen, van dezelfde toonhoogte: slagtoon a; klaviertoon bes: diam. 0,48 m; gewicht 78 kg.
De huidige verblijfplaats van de oorspronkelijke Hemony-klok is onbekend.

22. franciscus hemony me fecit amstelodami anno domini 1663
Tussen twee friezen als boven.
Diam. 0,46 m; slagtoon ais; klaviertoon b; gewicht 126 £.

23. franciscus hemony me fecit amstelodami anno domini 1663
Tussen twee friezen als boven.
Diam. 0,43 m; slagtoon b; klaviertoon c³; gewicht 106 £.

24. franciscus hemony me fecit amstelodami anno domini 1663
Tussen twee friezen als boven.
Diam. 0,42 m; slagtoon c; klaviertoon cis; gewicht 96 £.

25. franciscus hemony me fecit amstelodami anno domini 1663
Tussen twee friezen als boven.
Diam. 0,40 m; slagtoon cis; klaviertoon d; gewicht 82 £.
Dit klokje werd in 1888 door Severinus van Aerschodt vervangen en daarna opnieuw in 1929 door John Taylor & Co, Loughborough. Op dit nieuwe klokje, van gelijke toon, komt een reliëfbeeltenis van de Utrechtse componist Johan Wagenaar voor.

26. franciscus hemony me fecit amstelodami anno domini 1663
Tussen twee friezen als boven.
Diam. 0,40 m; slagtoon d; klaviertoon es; gewicht 76 £.

27. franciscus hemony me fecit amstelodami anno domini 1663
Tussen twee friezen waarvan het bovenste bestaat uit bladwerk met fluitspelende putti, het onderste uit bladwerk met engelenkopjes.
Diam. 0,36 m; slagtoon dis; klaviertoon e; gewicht 63 £.

28. franciscus hemony me fecit amstelodami anno domini 1663
Tussen twee friezen.
Diam. 0,34 m; slagtoon e; klaviertoon f; gewicht 52½ £.

29. franciscus hemony me fecit amstelodami anno 1663
Tussen twee friezen
Diam. 0,32 m; slagtoon f; klaviertoon fis; gewicht 46 £.

30. franciscus hemony me fecit amstelodami a^o 1663
Tussen twee friezen.
Diam. 0,31 m; slagtoon fis; klaviertoon g; gewicht 39 £.

31. franciscus hemony me fecit amstelodami a^o 1663
Tussen twee friezen.
Diam. 0,29 m; slagtoon g; klaviertoon gis; gewicht 33 £.

32. franciscus hemony me fecit amstelodami a^o 1663
Tussen twee friezen.
Diam. 0,27 m; slagtoon gis; klaviertoon a; gewicht 27½ £.

33. f. hemony me fecit amstelodami a^o 1664
Tussen twee friezen.
Diam. 0,26 m; slagtoon a; klaviertoon bes; gewicht 29½ £.

34. franciscus hemony me fecit amstelodami a^o 1663
Tussen twee friezen als boven.
Diam. 0,26 m; slagtoon ais; klaviertoon b; gewicht 26 £.

35. franciscus hemony me fecit amstelodami a^o 1663
Tussen twee friezen als boven.
Diam. 0,23 m; slagtoon b; klaviertoon c⁴; gewicht 22½ £.

36-41. melchior de haze me fecit
Versiering: een fries met engelenkopjes.
Diam. tussen 0,20 en 0,23 m.
Deze klokken uit 1695 zijn in 1951 vervangen door klokken van B. Eijsbouts te Asten. Van de oorspronkelijke klokken van De Haze bevindt er zich een in het Centraal Museum te Utrecht. De verblijfplaats van de overige is onbekend.

42. Oorspronkelijk eveneens een klok van M. de Haze uit 1695, in 1928 vervangen door een klok van John Taylor, op haar beurt in 1951 vervangen door een van Eijsbouts.

43-47. Klokken van b. eijsbouts te Asten uit 1951.
In het Centraal museum worden enkele versierde gedeelten van de klokken van Gerijt van Wou (Catal. nrs 1254-1260) en der carillonklokken van Melchior de Haze (Catal. nrs 1262-1263) bewaard.

Van de nieuwe Eijsbouts-klokken uit 1951 zijn de toonhoogte, de diameter en het gewicht als volgt:

nr	slagtoon	klaviertoon	diameter	gewicht
36	c	cis	23 cm	9 kg
37	cis	d	22 cm	9 kg
38	d	es	21 cm	8 kg
39	dis	e	21 cm	8 kg
40	e	f	21 cm	9 kg
41	f	fis	20 cm	7 kg
42	fis	g	20 cm	6 kg
43	g	gis	19 cm	7 kg
44	gis	a	19 cm	7 kg
45	a	bes	19 cm	8 kg
46	ais	b	18 cm	7 kg
47	b	c⁵	17 cm	7 kg

Ga naar margenoot+ gedenkstenen. In de buitenmuur van het onderste torenvierkant zijn verscheidene gedenkstenen met opschriften aangebracht waarvan er twee in stand gebleven zijn, terwijl van de andere alleen de tekst in afschriften bewaard is.

Ga naar margenoot+ litteratuur. Beschrijving van de Domtoren in een handschrift uit omstreeks 1650 in het Gemeente-archief (Catal. nr 1282); buchel. Traj. Bat. Descr. blz. 170, 174, 177, 183; e. van engelen. Grafs en Wapenen der kerken van Utrecht, hs van ± 1720 in het Gemeente-archief (Catal. nr 1255) I, blz. 81, 84, 85; w. van der lely, Urbis traj. monumentorum collectio etc., hs ± 1750 in het Centraal Bureau voor Genealogie, blz. 35; j.w.c. van campen, De opschrifen van den Domtoren (in Jb. Oud-Utr. 1951, blz. 45-62).

In de westzijde van de toren bevinden zich links van de doorgang boven elkaar twee stenen met opschriften in Gothische minuskels.

1. Het bovenste luidt:

 
doen men screef mcccxx en een
 
leijt men van mij den eerstē steen
 
daer na mccc en twe en tachtich
 
was ic wolmact so men siet waerachti(ch)

2. Op de onderste steen leest men:

 
m c ter x bis semel 1
 
festo paulique Johan̄is
 
Turris adaptatur qua
 
Traiectū d(eco)ratur

De letters ‘eco’ staan op een ingevoegd vierkant steentje. Het handschrift van 1650 (in het Gemeente-archief) geeft: ‘deauratur’. De ive-eeuwse martelaren Johannes en Paulus worden kerkelijk herdacht op 26 juni. Beide inscripties zijn afgeschreven door Buchel (blz. 170) en Van Engelen (blz. 41 en 85), het eerste ook door Van der Lely (blz. 35). Saenredam noteert ze op zijn tekening van plattegronden en doorsneden van de toren uit 1636 (Catal. top. atlas nr 635), maar voegt aan het tweede toe: ‘Renovatum 1599’, waarvan op de steen niets te zien is.

3. Bovendien geeft hij, evenals het handschrift van 1650 en Saftleven in het register bij zijn tekeningen van de kerk-ruïne in 1674-75 (Catal. top. atlas nr 573) een derde opschrift, dat de xviiie-eeuwse beschrijvingen, behalve die van Van Engelen, niet vermelden:

 
Johan van den doem was sijn naem
 
die mij began aldus bequaem
 
begraven in deze selve domkercke
 
als men aldaer claerlijck magh mercken

Hetzelfde opschrift is, zij het met afwijkingen, door Buchel opgetekend (blz. 170) en komt bij Van Engelen voor, die het ‘een weinig lager’ dan de twee vorige opschriften plaatst. Buchel leest:

Jan van den Dom was synen naem

Die mijn aldus begost bequaem

waarbij hij opmerkt, dat de regels ‘paene fugientes’ waren. Bij Van Engelen luidt het opschrift:

 
Johan van der Doem was syn naam
 
om toorns te bouwen aldus bequaam
 
heeft dese doen maecken in corten tijd
 
so syn graft mccc en v ende tachtich ons seyd

Over de documentaire betekenis van deze stenen voor de bouwtijd van de toren zie blz. 176, onder bouwmeesters en blz. 459, onder bouwperioden.

4. Ook aan de oostzijde van de toren moet zich een gedenksteen met een belangrijk opschrift bevonden hebben. Alleen j. van liefland (in Utrechts Oudheid, 1857, blz. 39) maakt er melding van en beklaagt zich, dat na verwijdering van oude pleister er

een dikke laag nieuwe over is gesmeerd. De steen die ongeveer 1,50 m boven de plint was ingemetseld, zou o.a. de namen van de eerste-steenleggers Jacob van Oudshoorn en kanunnik Gijsbert van Everdingen gedragen hebben. Van Campen (t.a.pl.) herinnert eraan dat bij de laatste restauratie ongeveer op dezelfde plek een steen tevoorschijn kwam waarvan men het cement zo ruw heeft afgehakt, dat van het opschrift niets overbleef.

5. Buchel, de beschrijving van ca 1650 en Van Engelen kennen verder een, eveneens verdwenen, opschrift aldus luidend:

 
Daer men gaet nae Sunte Salvatoor
 
Onder den Domstoorn daervoor
 
Men bootscapt van Jesus
 
Daer leggen drie die heeten aldus
 
Henricus Gruter, Remburch, Mechtelt
 
Maria neempse in u gewelt
 
mccclxxx ende drie
 
Soo sijn sij als elck besie.

Hier werden Hendrik de Gruiter en zijn beide echtgenoten begraven. Volgens Buchel bevond deze gedenksteen zich niet ver van de westelijke ingang onder de toren, volgens Van Engelen aan de noordzijde van binnen. Labouchère (Mbl. Oud-Utr. 1931, blz. 34) wijst op twee consoles in de noordmuur bij de westelijke boog van de doorgang op welke beelden van Maria en de engel van de Blijde Boodschap plaats zouden hebben kunnen vinden. S. Muller Fz., Dom blz. 20, meent, dat een dergelijke voorstelling de plaats heeft ingenomen bij de kleine wijzerplaat waar later St. Maarten werd afgebeeld (zie voren blz. 433 en 439).

6. Tenslotte vermelden Van Engelen en A. Schoemaker (Beschrijving der Stad Utrecht, HS van ca 1720 in de Kon. Bibl.) I, blz. 209, een te dien tijde boven het zuidelijke poortje naar de kelder aanwezige steen waarop het wapen van bisschop Joris van Egmond met zijn zinspreuk: exerce pietatem.

7. Van andere aard is een wapensteen (de linker benedenhoek weggehakt) ingemetseld aan de zuidzijde van de toren, dicht achter de deur die de ruimte tussen deze en het moderne ontvanggebouw afsluit. Boven het vierregelige opschrift: G. de Roy/1704/Junius/16 staat een wapentje met een beurtelings gekanteelde dwarsbalk.

Ga naar margenoot+ bouwfragmenten, opgesteld in de kapel van Egmond. Drie stukken (trachiet) der spitsboogbekleding (xiva) van de doorgang, met dier- en bladornament in de zwikken; vier kraagstenen (trachiet en zandsteen, xiv en xv) waarvan een met drie verminkte koppen, afkomstig uit het gewelf van de doorgang; gedeelten (xv-xvi) van de balustraden op de eerste omgang en langs een der gaanderijen; een waterspuier (trachiet) in de vorm van een leeuw; een kraagsteen (xiv) uit een der gewelven van de St. Michaelskapel; een fragment van een geprofileerde pijler, herbezigd, uit de Romaanse Dom; twee zandstenen consoles (ca 1500) met voluutvormig profiel en met twee door een gestrikt koord verbonden Latijnse initialen F en M (Fredericus

Marchio? = bisschop Frederik markgraaf van Baden, 1496-1517), afkomstig uit het gebouw van de bisschoppelijke Officiaal; een gehavende gedenksteen ‘Jacob ..... waaronder een verdiepte zespuntige rozet; het ijzeren lelie-kruis met windvaan (St. Maarten) van de torenspits.

Ook bevindt zich in deze verzameling een model van de vóór de restauratie aanwezige torenspits.

In het Centraal museum worden afgietsels van enkele fragmenten van beeldhouwwerk aan het achtkant bewaard: een paar kleine frontalen met kruisbloem, details van hogels en kruisbloemen (Catal. nr 1223); ook van versierde gedeelten der klokken van gerijt van wou (Catal. nrs 1254-1260) en der carillonklokken van F. en P. Hemony en van M. de Haze (Catal. nrs 1262 en 1263), zoals reeds op blz. 456 vermeld werd. Verder een plank waarin het stadswapen en het jaartal 1718 gesneden, afkomstig van een balk boven het klokkenspel (Catal, nr. 1264).

opgravingen ten zuiden en ten noordwesten van de toren: zie blz. 86 en 167. In 1927Ga naar margenoot+ zijn tijdens de restauratie fragmenten van een gepolychromeerd stenen altaar (ca 1500?) gevonden, waaronder een zuiltje met gebeeldhouwd kapiteel, stukken van ledematen van figuren, opschriften in Gothische letters. Verder nog enige Renaissance zuiltjes en een zeer gehavende mannekop.

bouwperioden. Er is geen reden te twijfelen aan de juistheid van de data van begin en voltooiïngGa naar margenoot+ van de torenbouw, 1321 en 1382, zoals ze door de gedenkstenen in de westwand van de onderste geleding van het eerste vierkant worden aangeggeven - met dien verstande, dat na 1382 nog allerlei verricht moest worden aan de volledige afwerking, versiering, voorzieningen voor het uurwerk en later voor de beiaard. De torenbouw kreeg alle aandacht, zelfs ten koste van de voortzetting der werkzaamheden aan het schip. Met hoe grote voortvarendheid er gebouwd werd, blijkt uit het feit dat reeds in 1328 de Michaelskapel voltooid wasGa naar voetnoot1. Blijkens de aanzet van twee wandpijlers die een eindweegs tegen de eerste geleding van de oostwand opgaan, heeft men aanvankelijk aanhechting van de toren aan het nieuw te bouwen kerkschip beoogd, doch bij het maken van de diepe nissen daarboven heeft men de toren reeds als geheel zelfstandig en afzonderlijk bouwwerk opgevat. Het is onder invloed van de torenbouw dat het ‘tweede bouwplan’ voor de kerk opgegeven wordt. Het koor wordt een travee korter dan bedoeld, het transept één- in plaats van driebeukig; door de zo verkregen inkorting van de gehele kerk blijft het Oudmunster vanuit het noorden toegankelijk. De toren schijnt dan tevens zo ver ten westen van het toen nog aanwezige Romaanse schip (of van de westtorens daarvan, of ten westen van een atrium daarvan) geplaatst te zijn, dat die toegang van het begin af aan gewaarborgd was. De situering van een St. Michaelskapel in de verdieping van de toren laat veronderstellen, dat men hier een ouder, Romaans of Karolingisch gebruik gecopieerd heeft (zie voren blz. 161).
Grote onzekerheid bestaat er omtrent naam, herkomst en aandeel van de eerste torenbouwmeester. Weliswaar heeft er een gedenksteen bestaan (zie voren blz. 457) die ons in onderling zeer afwijkende afschriften is overgeleverd en waarin zekere Jan van den Doem als enige bouwmeester genoemd wordt, in of bij de kerk begraven. Daar de toren echter een naar boven steeds toenemende vormenrijkdom en stijlverandering toont, is het niet aan te nemen, dat hij uit één totale, onveranderde conceptie is ontstaan. Het meest waarschijnlijke is dat met ‘Jan van den Doem’ de laatste torenbouwmeester aangeduid is, degene die de achtkante lantaarn bouwde en daarmee de toren voltooide, de Jan van den Doem dus wiens werkzaam-

heid tussen 1364 en 1396 documentair aanwijsbaar is (zie voren blz. 177) en als auteur ook van de koorlantaarn mag gelden. Daarmee is dan weer niet in overeenstemming het sterfjaar 1382 dat Engelen op de gedenksteen gelezen heeft. De toenaam ‘van Henegouwen’ die voor de (vermeende) torenbouwmeester sinds Muller's publicaties in zwang is, berust slechts op een later bericht waarin het heet: ‘Et hujus turris sive operis inchoator primus erat magister Johannes, natus de Hannonia’, aldus door Ant. Matthaeus (Fundationes, Utrecht 1704, blz. 32) uit een later verloren gegaan Liber memoriarum geciteerd. In de bouwrekeningen komt pas een eeuw later dan de begintijd van de toren, vanaf 1424-1425, een metselaarsteenhouwer Johannes de Hannonia voor. Voorshands wordt het bestaan van ‘Jan I van den Doem’, alias ‘Jan van Henegouwen’ alleen bewezen door de op blz. 177 geciteerde posten uit de rekeningen van de rentmeester van de hertog van Gelre, uit 1342-1343. Ook willen we nog de mogelijkheid insluiten, dat de eerste meester Johannes niemand anders is dan de Keulse Dombouwmeester die van ca 1308 tot 1331 in functie was (zie voren blz. 176 en 343). Lang na de voltooiïng van de toren heeft men getracht de uiterst strenge onderbouw en het tweede vierkant decoratief te verrijken en meer in overeenstemming te brengen met de achtkante lantaarn: kort na 1465 heeft men de overgang van het tweede vierkant naar het achtkant minder abrupt en meer vloeiend pogen te maken door korte overhoekse steunberen tegen het vierkant te plaatsen; dit plan heeft men echter weer laten varen en de enige uitgevoerde hoekbeer, de noordoostelijke, zichtbaar op het paneel van de meester van Frankfort en op de copie van de verdwenen muurschildering in de Jacobikerk te Utrecht, weer afgebroken.
Na de voorlopige voltooiïng van het schip van de Dom in 1516 heeft men vervolgens het plan opgevat het onderste torenvierkant een rijkere ornamentiek te geven: men verving de blinde borstweringen in de grote open nissen door rijke balustraden volgens de gangbare laat-Gothische patronen; tenslotte werd in 1526 een open balustrade op de trans van dit vierkant geplaatst. Bij de restauratie is, op deze (verkeerd gereconstrueerde) open balustrade na, zoveel mogelijk de sobere xive-eeuwse toestand hersteld.

margenoot+: De toren

margenoot+: Litteratuur

margenoot+: Afbeeldingen

voetnoot1: Volgens p. coremans, L'Agneau mystique au laboratoire (Antwerpen 1953) zou de toren een later toevoegsel van jan van scorel zijn.

margenoot+: Verval en restauratie

margenoot+: Litteratuur

voetnoot1: De volgende mededelingen zijn grotendeels ontleend aan het vorenvermelde overzicht door de heer w. stooker.

margenoot+: Materialen van de restauratie

margenoot+: Bouwberichten

margenoot+: Afmetingen

voetnoot1: Zie het onder Afmetingen van het koor (blz. 192) omtrent de gebezigde voetmaat opgemerkte.

margenoot+: Materialen

voetnoot1: De rode kleur welke Saenredam op zijn boven (blz. 406) vermelde schilderij (1663) in de nissen van de eerste geleding laat zien, zou op een gedeeltelijke beschildering kunnen wijzen (wanneer aangebracht?), te vergelijken met de dodekopbepleistering waarvan o.a. de St. Janstoren in Maastricht, de Ridderzaal in Den Haag, de Vleeshal te Haarlem voorzien waren (zie corneille janssen in Ts. Bouw 1961, blz. 757 en W. Bernheim. Fugenmalerei im Mittelalter, in Zeitschr. f. Kunst und Denkmalpflege 1961, blz. 9 en n. 32). Wij achten het echter, ook met het oog op andere afbeeldingen, als die van Van Lamsweerde, meer aannemelijk, dat de achterwand van bedoelde nissen de baksteen van de torenkern vertoonde.

margenoot+: Ligging

margenoot+: Beschrijving

margenoot+: Ondergronds

margenoot+: Gevangenis

margenoot+: Gelijkvloers uitwendig

margenoot+: Doorgang

margenoot+: Gelijkvloers Inwendig

margenoot+: Trap naar Bisschopsloge

margenoot+: Eerste verdieping uitwendig

margenoot+: Traptoren

margenoot+: Michaelskapel

margenoot+: Eerste gaanderij

voetnoot1: De regels in kleine druk op blz. 86 van de Eerste Aflevering moeten duidelijkheidshalve aldus verbeterd worden: De trap, die met de gelijkvloerse ruimte van het huis geen verbinding had, gaf vermoedelijk toegang tot de oude St. Michaelskapel, gevestigd in de (1253) zwaar geteisterde en daarna vervallen ‘turris apud S. Martinum’. Deze toren zou, tezamen met een pendant ten n. van de tegenwoordige toren, waarvan grondslagen gevonden zijn, een atrium geflankeerd kunnen hebben. Dit is echter één van de hypothesen, andere mogelijkheden: zie blz. 167.

margenoot+: Michaelskapel inwendig

margenoot+: Torentrap

margenoot+: Tweede verdieping uitwendig

margenoot+: Tweede gaanderij

margenoot+: Vm. wijzerplaat

margenoot+: Kapel van Egmond inwendig

margenoot+: Tweede vierkant uitwendig

voetnoot1: Het kapittel van St. Jan schonk in 1615 een bijdrage van 404 g. voor een uurwerk en vier nieuwe wijzers op de Domtoren (zie hallema in Archief Aartsb. Utr. 1932, blz. 228).

margenoot+: Tweede omgang

margenoot+: Tweede vierkant inwendig

margenoot+: Achtkant uitwendig

margenoot+: Derde omgang

margenoot+: Traptoren

margenoot+: Achtkant inwendig

margenoot+: Spits

margenoot+: Dakhelling

voetnoot1: Wat de geschiedenis en de beschrijving van de klokken van de Dom betreft, zijn de samenstellers grote dank verschuldigd aan de heren André Lehr en J.W.C. Besemer, leden van de Historische Commissie van de Nederlandse Klokkenspel-Vereniging, voor hun uitvoerige inlichtingen.

margenoot+: Klokken

margenoot+: Litteratuur

margenoot+: Beschrijving

margenoot+: Verdwenen luidklokken

margenoot+: Uurwerk en voorslag

margenoot+: Klokkenspel

voetnoot1: De gewichts-opgave gaat terug op xviiie-eeuwse pondsgewichten, die allesbehalve gelijk zijn aan het huidige pond of ½ kg. Bij grote gewichten leidt dit uiteraard tot belangrijke verschillen met de huidige standaard.

margenoot+: Gedenkstenen

margenoot+: Litteratuur

margenoot+: Bouwfragmenten

margenoot+: Opgravingen

margenoot+: Bouwperioden

voetnoot1: Voor zulke snelle opbouw zie r. clair in Bull. mon. 1960 blz. 10 vv: de tweede abdijkerk van Clairvaux 1135-1138; herbouw van de kathedraal van Kamerijk 1023-1030.

Vorige Volgende