Herinneringen van een bramzijgertje

[p. 146]

[p. 147]

15

Vijfentwintig jaar later bezocht ik nog eens de plek waar de zeeslag had plaatsgevonden, per auto.

De Zuiderzee bestond niet meer. De Afsluitdijk was voltooid zonder dat iemand geprobeerd had hem op te blazen; het zou niet lang meer duren of het land dat tijdens de St.-Elisabethsvloed verzonken was, zou herwonnen zijn.

Ik was door de dorpen van mijn jeugd gereden, en had ontdekt dat zij niet meer te herkennen waren. De havens waren leeg en dreven vol wrakhout en gebroken huisraad. Er lagen jachtjes in en woonarken; de laatste botters, eens de trots van hun eigenaar en soms van een heel dorp, waren, gammel en verrot, in handen gevallen van jonge mannen met baardjes die op de voorstevens namen hadden geklad zoals ‘Elburger Drel’, ‘Ouwe Troel’ en ‘Sjeekspier’. De rokerijen, nettenboeterijen en scheepswerven waren verdwenen en vervangen door confectiefabrieken, radiozendstations en jeneverstokerijen. De oude klederdrachten werden alleen nog gedragen door een paar ouden van dagen die eruitzagen als rariteiten. Pummels op spekzolen met ski-jasjes aan stonden te roken onder de olmen, waar eens de vissers hadden gezworen de dijk op te zullen blazen.

Na deze treurige rit door het land van mijn jeugd bereikte ik de grens van de nieuwe polder, waar eens de zee begonnen was. Ik was in een gedrukte stemming; achter mij bulkte een jukebox op het marktplein, waar eens de jammerende

[p. 148]

stem van oude Henk de lof had gezongen van zijn gerookte bokking met een Arabische melodie. Maar nadat ik door de opening in de dijk was gereden die de toegangspoort vormde tot het nieuwste land op onze planeet, vergat ik wat er met mijn verleden gebeurd was.

Waar zich eens de flonkerende vlakte van de zee had uitgestrekt tot de heiige einder, onder die geweldige, groene hemel die ik nooit ergens anders ter wereld heb gezien, lag een landschap adembenemend in zijn geometrische uitgestrektheid. Kaarsrechte lijnen van kanalen en wegen kwamen samen in het oneindige; een ogenblik scheen het alsof ik die golf van gejubel op mij af hoorde rollen van de vrouwen en de meisjes op de kade bij het veilig thuisvaren van de vloot.

Ik reed de uitgestrektheid van dit indrukwekkende land binnen met een gevoel van eerbied; het leek ongelooflijk dat een klein land als Nederland plotseling de allure kon aannemen van een nieuw werelddeel. Hele vlakten van het nieuwe land waren nog niet begroeid of geploegd; ik reed door een ledige uitgestrektheid van water, aarde en wind, onder een hemel vol zeilende wolken.

Het vreemdste was het gevoel van eenzaamheid. Het leek alsof ik plotseling neergezet was op de maan. Ik hotste een karrespoor af dat regelrecht naar het niets scheen te leiden; toen kwam ik langs een heuvel met een kerkje, een groep bomen en een rij houten barakken voor polderwerkers.

[p. 149]

Pas bij het zien van een voetbalveld dat als doelpalen dukdalven had, drong het tot mij door dat dit Schokland was. Ik zocht naar de vuurtoren, maar die moest afgebroken zijn en gebruikt voor het verharden van de wegen.

Terwijl ik naar de heuvel stond te staren, die in de leegte van deze nieuwe, geometrische wereld een relikwie uit het Romeinse tijdperk leek, maakte zich een winters gevoel van mij meester, dat, veronderstel ik, vertrouwd moet zijn aan oude mensen. Een wereld waar ik eens deel van was geweest leek voorgoed verdwenen te zijn; ik voelde mij alleen en nutteloos met mijn herinneringen die ik met niemand meer scheen te delen.

Bij het dieper doordringen in het nieuwe land ontwaarde ik hier en daar, langs de weg en in de verte, de stellingen van boerderijen in aanbouw, schijnbaar klakkeloos verstrooid over de eindeloze moddervlakte. Naast de onvoltooide huizen stonden houten keetjes, als kippenhokken, waar gezinnen schenen te bivakkeren, want ik zag hier en daar wasgoed fladderen in de verlatenheid. Maar er was geen mens, zelfs geen dier te bekennen.

In het hart van deze leegte bereikte ik eindelijk een dorpje van montagewoningen; daar hoorde ik het eerste geluid sinds ik de Noordoost Polder was binnengereden: een koortje van kinderstemmen dat tweestemmig ‘Merck toch hoe sterck’ zong.

Ik stopte de auto en keek rond. Het geluid bleek uit een

[p. 150]

van de montagewoningen te komen, iets groter dan de rest, met beslagen ruiten en twee rijen klompjes ervoor. Toen het lied uit was klonk er een geroezemoes van stemmen en een gestommel van banken op bouten vloeren; toen barstte uit het splinternieuwe schooltje een zwerm kinderen naar buiten, wier hoge schelle stemmetjes slechts een klein gedeelte van de stilte schenen te vullen die over het land lag.

Drie meisjes met blonde vlechten kwamen naar mij toegehold, slingerend met hun schooltassen. ‘Gaat u naar Emmeloord, meneer? Gaat u naar Emmeloord?’

Ik keek ze dom aan; voor mij was Emmeloord een verzonken stadje waarvan de klokken nog te horen waren als de grondzeeën van een storm hen luidden, het stadje van waaruit de meermin vertrokken was voor haar pelgrimsreis van liefde. Ik zei: ‘Misschien wel, maar dan moeten jullie me eerst vertellen waar Emmeloord is.’

‘Weg 65 B!’ riepen de meisjes, met stemmetjes als meeuwen, en klauterden de auto in. Ik reed het nederzettinkje uit, de maanvlakte op; toen ik een van de moddersporen insloeg die kaarsrecht naar het oneindige scheen te leiden, riepen zij: ‘Dit is 80 C! Dit is hem niet, meneer! Deze gaat naar Rutten!’

Ik vroeg hen waar Rutten was; ze vertelden me dat het nog niet bestond, maar dat ze het wel op de kaart konden aanwijzen. Ik nam de andere weg; toen vroeg ik of Em-

[p. 151]

meloord bestond. Zij lachten erom, als om een grap, en zeiden: ‘Vanzelf! Emmeloord is wij en Ma en Pa en Kees. Het is een hele grote stad, de grootste in de polder, de schout komt er te wonen in een stenen huis, en er komt een bioscoop ook.’

Ik vroeg of er iemand anders woonde behalve zij en Ma en Pa en Kees. Zij zeiden nee, nog niet, Pa was nog bezig Emmeloord te maken.

Aanvankelijk voelde ik mij, met die hoge stemmetjes van een nieuwe mensensoort achter mij, ouder dan toen ik naar de doelpalen had staan staren op het voetbalveld, dat eens de haven van Schokland geweest was. Maar toen ik hun vroeg of er al iets in de nieuwe polder groeide, zeiden zij: ‘Ja... Het bos van Urk...’ Zij zeiden het met een geheimzinnigheid, die ik mij scheen te herinneren van lang geleden. Ik vroeg hun of zij ooit in dat bos waren geweest; toen vertelden zij mij een merkwaardig verhaal.

Rondom een dorpje op een heuvel dat Urk heette lag een woud dat niet gezaaid was, maar dat uit zichzelf was ontstaan toen het water zakte. Het was een oerwoud van dunne bomen en het mistte er altijd en er groeiden de raarste dingen: reusachtige varens, en zilverberkjes zo klein dat je ze in je hand kon houden, en paddestoelen zo groot als tafels, en op een avond, niet lang geleden, had een van hen toen ze uit school kwam en langs de rand van het woud naar huis liep, iets zien bewegen in het riet. Eerst had ze niet

[p. 152]

geweten wat het was en ze was er bang van geworden want het zag eruit als een boom die stilletjes met haar meeliep, achter de rietkraag. Toen was er opeens een geritsel gekomen, en iets bruins was over de weg geflitst; Pa en Ma en Kees wilden het niet geloven, maar zij wist zeker dat zij het gezien had: het was een hert. Begreep ik hoe dat kon? Het moest toch ergens vandaan zijn gekomen, al zeiden Pa en Kees en de meester dat het geen echt hert geweest kon zijn, want er waren geen herten in de omtrek. Toen ik zei dat het waarschijnlijk de meermin van Emmeloord geweest was, keken zij mij onbegrijpend aan. De legende was blijkbaar verloren gegaan met de zee. Eén van hen vroeg: ‘Meermin? Wat is dat?’ Ik wist niet wat te antwoorden; ‘een vrouw met een vissestaart’ scheen een dwaas en zinneloos iets in de nuchterheid van dit geometrische land.

Toen ik hen op een modderig kruispunt afzette, een paar honderd meter van een houten barakje met een rokend schoorsteentje dat leek te drijven in de avondmist, zei een van hen tegen de ander: ‘Pas op, kind! Raap het op.’ Ik zag er een bukken om een stukje brood op te rapen, dat in de modder gevallen was. Zij zag dat ik het gezien had, keek naar het barakje in de verte alsof zij bang was dat iemand het zou afluisteren, toen fluisterde zij: ‘We nemen altijd brood mee, voor als we het hert weer tegenkomen.’ Zij holden weg, klein onder die ontzaglijke hemel, en

[p. 153]

ik reed terug. Toen ik door de opening in de dijk reed voelde ik mij niet langer oud en eenzaam, want ik wist nu dat er eigenlijk niets verloren was gegaan; alleen was een kinderzee veranderd in een kinderland.