Herinneringen van een bramzijgertje

[p. 154]

[p. 155]

Jan de Hartog

Geboren 22 april 1914, tweede zoon van prof. dr. A.H. de Hartog, hoogleraar theologie en apologie van het Christendom aan de Universiteit van Amsterdam en Utrecht en mevrouw J.L.G. de Hartog-Meyjes, schrijfster van boeken van religieuze aard en specialiste op het gebied van de middeleeuwse mystiek.

Liep van huis weg op tienjarige leeftijd, voer achtereenvolgens als ‘bramzijgertje’ (zeuntje) bij de Zuiderzee-visserij, lichtmatroos op het hospitaal-kerkschip ‘De Hoop’ en halfmatroos bij de Stoomvaartmaatschappij ‘Oostzee’. Bezocht, na het slagen voor het examen MULO-B de Kweekschool voor de Zeevaart te Amsterdam, waaruit hij na drie maanden werd ontslagen naar aanleiding van aantekeningen die hij maakte en die door de officieren als ‘voorbereiding voor chantage’ werden uitgelegd. Aan de hand van deze aantekeningen schreef hij in 1936 ‘Ave Caesar’.

Voer, na een periode van praktijk in de zeevaart en later de zeesleepvaart, gedurende een jaar als stoker bij de Amsterdamse Havenpolitie, waarbij hij het avondgymnasium bezocht. Begon gedurende de nachtwachten op het IJ zijn literaire carrière met het schrijven van korte verhalen (De Geheimen van het IJ), later door het Algemeen Handelsblad te Amsterdam als feuilleton geplaatst. Zijn eerste bijdrage (Het Zwijgen van Boeda) werd in 1931 door Elseviers Maandschrift gepubliceerd.

[p. 156]

Werd in 1938 door de N.V. Vereniging Het Amsterdams Toneel uitgenodigd om als expert te adviseren bij de repetities van een zeemansstuk en bleef gedurende enkele jaren aan die vereniging als volontair verbonden, ten einde het toneel te bestuderen. Als resultaat daarvan schreef hij in 1937 zijn eerste toneelstuk ‘De Ondergang van de Vrijheid’, dat in 1939 de Van der Vies-prijs verwierf.

‘Hollands Glorie’, geschreven in de jaren 1938-1940, verscheen in oktober 1940 en werd in februari 1942 door de bezettende macht verboden, aangezien de schrijver zich niet had gemeld voor de Kultuurkamer. In 1943 ontsnapte Jan de Hartog uit Nederland en bereikte na een avontuurlijke tocht van zes maanden tenslotte Engeland, waar hij tot het einde van de oorlog verbonden was aan de Regerings Voorlichtingsdienst. In 1945 werd in het Theatre Royal te Windsor zijn toneelstuk ‘Skipper next to God’ voor de eerste maal opgevoerd, met de schrijver in de hoofdrol. De Londense première volgde in december van dat jaar; nadien werd het stuk in 17 landen ten tonele gebracht - in december 1947 in Nederland en in januari 1948 op Broadway.

Sinds die tijd verblijft hij veelal op zijn schip de ‘Rival’ in Engeland, Frankrijk en de Verenigde Staten, met regelmatige bezoeken aan Nederland, dat hij als zijn Vaderland blijft beschouwen.

Tijdens zijn verblijf in Houston, Texas, was hij als hoog-

[p. 157]

leraar aan de Universiteit aldaar verbonden. Hij doceerde daar drie uur per week dramaturgie. Op een cocktail-party ving hij enkele woorden op over de erbarmelijke toestanden in het Jefferson Davis-hospitaal te Houston, waar ernstige zieken werden verwaarloosd, omdat er niet voldoende artsen en verpleegsters aan dit armenziekenhuis waren verbonden. Zijn vrouw, Marjorie de Hartog-Mein, en hijzelf, beiden Quakers, gingen zich van de toestand op de hoogte stellen en bleven gedurende twee en een half jaar als vrijwilligers aan het ziekenhuis verbonden. De Hartog schreef in deze tijd, als protest, het boek ‘Het Ziekenhuis’ over de mensonterende toestanden, die in dit ziekenhuis voorkwamen. Het boek veroorzaakte in Houston, daarna in geheel Amerika en vervolgens in Europa, grote opwinding en er begon een enorme aktie ter verbetering van de toestanden, allereerst door de Quakers, gevolgd door de bewoners van heel Houston en later o.a. ook in Nederland. Jan de Hartog heeft zijn tjalk de ‘Rival’ van Nederland naar Amerika laten overbrengen en is daar een zwerftocht door de rivieren begonnen. Tijdens deze omzwervingen is zijn nieuwe boek ‘De Wateren van de Nieuwe Wereld’ tot stand gekomen, dat inmiddels bij Elsevier, Amsterdam, is verschenen.

In 1943 werd Jan de Hartog door Koningin Wilhelmina onderscheiden met Het Kruis van Verdienste; in 1952 werd zijn toneelstuk ‘The Fourposter’ (Het Hemelbed)

[p. 158]

bekroond met het ‘Antoinette Perry Memorial Award’ als het beste toneelstuk op Broadway van dat jaar; in 1953 werd hij door de Franse regering benoemd tot ‘Officier de l'Académie’.