Herinneringen van een bramzijgertje

[p. 76]

[p. 77]

9

De volgende morgen gingen wij naar de kerk; toen ontdekte ik pas hoeveel bramzijgertjes er in de botters op de Zuiderzee verstopt zaten.

Terwijl wij zedig op onze klompen door de zondagsstraten klepperden naar het statig gebeier van de kerkklok leek het mij alsof we met ons honderden waren. Zodra wij aan wal waren hadden wij ons gescheiden van de mannen; ik had Piet van Karel gevolgd zonder te weten waar wij heengingen, want wij sloegen een andere weg in dan de volwassenen. Wij hadden allen een psalmboekje bij ons; Krelis had mij het zijne geleend.

Bij de kerkdeuren kwamen wij weer met de schippers samen, maar zij deden alsof zij ons niet zagen. Het gaf me een gevoel van schuld en heimelijkheid, want niettegenstaande wij ons nu in het openbaar vertoonden, waren wij nog steeds onwettig; het leek of God ons gramstorig gadesloeg uit den hoge, met een grote veldwachterspet op. In de kerk werden wij weer gescheiden; de mannen zaten beneden met de zeuntjes, de bramzijgertjes werden naar boven gestuurd, de galerij op. Wij lieten onze klompen achter in de gang en schuifelden geluidloos op onze sokkevoeten de lange banken in. De eerste tien minuten waren draaglijk, er klonk langzame, statige orgelmuziek; scheepsmodellen hingen aan dunne draden, die zich in de schemering van het gewelf verloren, langzaam te draaien in schuine banen zonlicht; zij waren compleet met zeilen en red-

[p. 78]

dingsbootjes en hingen net op onze hoogte, zodat we ze goed konden bekijken. De scheepjes en het schemerende gewelf waren alles wat we van de kerk konden zien. Eerst was het nogal koud, maar al spoedig voelde ik mij opgenomen in de plezierige, slaperige warmte van jongens om mij heen en in een geur van groene zeep en lakense pakken. Pas toen de preek een aanvang nam begon de verveling. De onzichtbare dominee ergens in de diepte huilde en jammerde met zo'n onnatuurlijke stem dat hij toch al moeilijk te volgen zou zijn geweest, maar bovendien galmde de grote holle kerk van de echo's tot het klonk alsof er vijf onzichtbare dominees aan het jeremiëren waren. Het zinloze geweeklaag scheen uren te duren; als er gezongen werd waren alleen maar het begin en het eind van de psalm mooi, omdat dan het orgel alleen speelde. Zodra de gemeente begon mee te zingen klonk het alsof een dreigende menigte bloed wilde zien. Niemand kon de wijs houden omdat niemand verstaan had welke psalm het was, en het tempo was zo langzaam dat het orgel de duizend slepende stemmen achter zich aan leek te sleuren.

Wij jongens zongen ieder een eigen psalm; we hadden zo ontzettend lang stil moeten zitten dat de gelegenheid om te bewegen en lawaai te maken ons naar het hoofd steeg. Enkelen van ons zongen ‘Het Hijgend Hert’, anderen ‘Karel de Kale’; tegen het eind van het gezang klonk het als een gillend muziekgevecht tussen God en de Duivel.

[p. 79]

Een groepje bramzijgertjes uit Urk in de bank achter ons zongen een vies lied, heel snel, waarbij zij met hun vuisten op de rand van hun bank de maat bonsden; tenslotte werden zij zo overmoedig dat een paar van hen katapults te voorschijn haalden en met bruine bonen op de scheepsmodelletjes gingen schieten, terwijl anderen op de bank dansten. Maar de vergelding kwam op hen neergesuisd met het zwiepen van een hengel. Het was de hondslager, aangesteld om huisdieren buiten de kerk te houden gedurende de dienst; hij was ongemerkt naar boven komen sluipen en ranselde er nu met zijn hengel op los tot de orde hersteld was. Toen het tijd was voor de collecte draaide hij zijn hengel om; aan de andere kant zat een zwart zakje. Daar moesten wij de centen in stoppen die onze schippers ons gegeven hadden voor we ter kerke gingen, maar niemand deed het. Toen het zwarte zakje de hoek bereikte waar ik zat leek het een vuilnisvat: knopen, propjes papier, natte zuurtjes en fluimen vormden een kleverige massa die de hondslager er woedend uitschudde in het middenpad. Hij draaide zijn hengel weer om en begon er opnieuw op los te ranselen, in het wilde weg. Eerst was ik bang van hem en probeerde weg te kruipen, maar Piet van Karel stompte mij in de zij en zei: ‘Gil, jô!’ Ik ontdekte dat als wij maar luid genoeg krijsten, de hondslager ophield met ranselen. Wij hervatten ons kattekwaad met een gevoel van overwinning, terwijl de onzichtbare dominees in de diepte op-

[p. 80]

nieuw vijfstemmig begonnen te balken en de hondslager in het middenpad zijn vuisten stond te schudden, woorden vormend met zijn lippen.

De dienst duurde drie volle uren, van negen tot twaalf; het laatste uur was vrijwel ondraaglijk. Wij kreunden van verveling. Wij maakten muisjes van onze zakdoeken; de Urker jongens begonnen zich uit te kleden en hun kleren binnenste buiten weer aan te doen; tenslotte konden we niets anders meer bedenken om de eindeloze saaiheid door te komen dan gezichten te trekken of allemaal tegelijk onze tongen uit te steken naar de hondslager die eruitzag of hij op het punt stond een beroerte te krijgen. De hondslager werd onze enige hoop om deze marteling te overleven; de Urker jongens trokken hun broeken uit en draaiden hun blote billen naar hem toe, waarop hij zich niet langer beheersen kon, zijn hengel greep en als dolgeworden erop los begon te ranselen, met zo'n woede dat de klappen als pistoolschoten knalden onder de gewelven. De Urker jongens begonnen zó schel te krijsen dat ik het in mijn tanden voelde; wij begonnen allemaal te krijsen; uit de stijgende spiraal van zinneloos gekrijs ontstond een spreekkoor: ‘A-men, a-men, a-men!’ Toen, plotseling, werden we allemaal stil, op hetzelfde ogenblik, en zaten zedig en devoot voor ons uit te staren, want vijf reusachtige schippers waren tussen de banken verschenen. Vijf Urkers, met zulke angstaanjagende gezichten, dat ik verstijfde bij hun

[p. 81]

aanblik. Eén van hen ging langzaam in zijn sokkevoeten op de bank van de Urker jongens af, die nu allemaal in stilte zaten te bidden, maar hun gebed werd niet verhoord. De reus staarde naar hen met een lange, roerloze blik; toen ging zijn grote hand omhoog, dook naar beneden en greep een oor, waaraan hij een van de biddende jongens te voorschijn sleepte. De jongen werd aan zijn oor naar achteren geleid, half lopend, half watertrappend; wij dorsten niet te kijken. Een dreigende stilte hing over ons; toen hoorde ik een Spakenburger jongen naast mij fluisteren: ‘Nou gaat 'm de broek van de kont...’ Onmiddellijk daarop klonk een pats, één schelle jank als van een konijn dat de nek wordt omgedraaid; toen werd het weer stil. Alleen de dominee jammerde in de diepte, de echo's van zijn geweeklaag rijzend en dalend onder de gewelven, eentonig als de branding. Toen kwam de Urker jongen teruggeslopen naar zijn bank, met hangende schouders, snotterend; hij leek kleiner dan hij geweest was. De schildwacht van Urker schippers stond naar onze achterhoofden te staren tot onze benen er van insliepen; toen volgde een laatste, trage psalm, een laatste dondergerommel van het orgel, een laatste jammerklacht van de onzichtbare dominee; nog nooit had ik met zó'n oprechtheid ‘Amen’ gemompeld.

Toen wij eindelijk, eindelijk werden losgelaten en de kerk uitholden, terug naar de haven, renden wij, gilden, gooiden onze petten in de lucht, maakten de gekste bokkesprongen,

[p. 82]

speelden haasje-over; ik voelde de onweerstaanbare drang om kattekwaad uit te halen, begon vieze woorden te gillen, met mijn klompen te gooien, aan deurknoppen te rammelen, aan bellen te rukken - net als wij allemaal. Wij bruisten naar de haven als een rollende breker van uitgelatenheid, bezield door een opluchting zo diep, zo onuitsprekelijk, dat ik thuiskwam met de knop van een deurbel in mijn hand. Piet van Karel had een blauw oog, overal waren jongens die hinkten op één klomp of probeerden winkelhaken in hun jassen dicht te houden. Een paar van ons waren kletsnat, want toen de golf van onze opluchting door de lege straatjes van Hoorn spoelde, werden boven ons gejoel ramen opengeschoven en emmers water omgekeerd: futiel protest van de inboorlingen tegen de vruchten der holle stichtelijkheid.