'Eene vereerende taak'

Kritieken

IV
Zonder wanhoop of twijfel
Anna van Gogh-Kaulbach: Jeugd

In ‘Jeugd’ heeft mevr. v. Gogh-Kaulbach een mooi gegeven behandeld. Wij moeten er echter dadelijk bijvoegen, dat zij dit gegeven niet zoo heeft behandeld, dat haar boek een mooi kunstwerk is geworden. Het gegeven in ‘Jeugd’ is: de botsing van den wil en de levensbeschouwing van het jonge geslacht tegen den wil en de levensbeschouwing van het oudere geslacht; de strijd van het revolutionaire, socialistische en schoonheidwillende jonge geslacht tegen het conservatieve, practischnuchtere, hoeveel-geld-is-er-mee-te-verdienen-berekenende oudere geslacht, en het leed, de scheiding, die er het gevolg van zijn van twee jonge menschen, die van elkaar houden, Guus, als gymnasiast reeds schrijvers-aanleg voelend, later als student, door den wil van zijn knorrigen, stijfhoofdigen vader gedwongen te studeeren voor dokter, wordt zich meer en meer bewust, dat hij krachtens zijn aanleg, niet geschikt is voor het beroep, dat om materieele goede vooruitzichten, door anderen voor hem gekozen is; ze hadden het wel goed met hem voor; zijn vader, en de ouders van het meisje, waarop hij als gymnasiast reeds verliefd was; als hij dokter werd, dan kon hij later een deel der practijk van zijn meisje's vader, den dorpsdokter, overnemen en nog later de geheele practijk, en hun kostje zou gekocht zijn. De jongen houdt het uit tot-ie zijn propedeutisch examen gedaan heeft, dan geeft hij het op, en volgt zijn kunstenaarsroeping. Zijn vader boos, de ouders van het meisje boos; nu krijgt hij het meisje niet, zeggen die, maar het meisje blijft hem trouw, deelt jaren lang zijn idealisme en begrijpt

[p. 20]

zijn geestdrift. De jonge man schrijft, werkt, heeft wat aanvankelijk succes, maar hij ondervindt ook de gevolgen van zijn veranderde positie, hij lijdt armoe; wordt ziek, overwerkt; hij wordt gekweld door de behoeften van zijn lichaam, het trouwen moet altijd maar wachten tot zijn werk hem meer honorarium opbrengt, hij kan wel geld verdienen, als hij slecht werk maakt, werkt voor het groote publiek, als hij transigeert, zijn karakter en talent verkracht; dit wil hij niet, hij wil eerlijk en waarheid-eerend kunstenaar zijn; maar zoo wordt het trouwen al maar uitgesteld, en zijn lichaamsbehoefte, zijn ‘lijfsverlangen’ plaagt hem zoo; hij wordt verbitterd omdat liefde-en-huwelijk, en liefde-in-huwelijk alleen voor geld te koop is, en talent en schrijversverdienste geen waar zijn, die zoo veel maatschappelijke waarde hebben dat zij genoeg opleveren, om liefde-in-huwelijk te kunnen koopen. Hij ondervindt het monsterlijke van dergelijke maatschappelijke waardeschattingen; maar hij ziet nu ook de ellende van het proletariaat, hij wordt sociaaldemocraat, schrijft een socialistisch-realistische roman, die om zijn socialistische tendenz niet zooveel geldswaarde vertegenwoordigt als een realistische zonder die strekking. (Dit is een verkeerde opvatting van de schrijfster. Querido en Heijermans zijn gezochte auteurs en worden zeker niet minder goed betaald dan andere realisten.) Allen komen nu in 't harnas tegen den jongen, nu hij ook socialist is geworden; zijn vader, zijn zuster, de ouders van zijn meisje. En ook het meisje kan hem in de geestdrift voor zijn nieuwe levensinzichten niet meer volgen. De acht jaren die zij al heeft moeten wachten hebben haar liefde verkoeld, de afkeurende toespelingen van haar moeder, haar kennissen hebben haar met twijfel vergiftigd; zij blijft hem genegen tot het laatste; tracht hem te overreden de revolutionaire heftigheid van zijn boek te temperen, omdat zijn uitgever hem dan een hooger honorarium wil toestaan; maar de jongen wil dat niet, vergeet zich zelfs, niet meer meester over zijn hartstocht, tracht hij van zijn meisje te krijgen wat zij alleen in het huwelijk hem mag geven; nu gaat hij in dolle verhitting mee met een vrouw van de straat; hij verzwijgt het zelfs niet - uit eerlijkheid - voor het meisje, en dan scheiden die twee: scheiden doordat hun geestelijke behoeften ook te zeer verschillen; en het meisje, dat acht jaar hem trouw is geweest, bezwijkt; hij kon

[p. 21]

niet anders, en zij, de arme toegewijde, zij kon ook niet anders; hij heeft nog zijn kunstenaarsliefde, het geluk van zijn overtuiging; maar zij blijft met haar uitgedoofde en verdorde gemoedslieftalligheid eenzaam en verarmd achter.

Als mevr. Van Gogh ons in dit gegeven nu eens mooi, levend het aandoenlijk-tragisch conflict had kunnen laten zien! Hoe dankbaar zouden wij dan haar zijn geweest; hoeveel goeds had zij met een dergelijk werk kunnen doen in onzen tijd, als het een kunstwerk zou zijn geworden. Het boek behoort niet tot de slechtsten, en menigeen, wiens of wier gemoedsleven verschrompeld is in een omgeving als die der conservatieve philisters, die de dorpsmenschen in het boek zijn, zal er een andere kijk door krijgen op het hedendaagsche maatschappelijk leven. De schrijfster heeft begrepen met welke motieven een boek als ‘Jeugd’ moet worden samengesteld: de dorpsmenschen, de dokter, de ontvanger, de tramdirecteur en hun duffe inzichten over het leven en de maatschappij, de kunstenaarsverrukkingen en - twijfel; het stadsleven als openbaring van maatschappelijk sociale ellende; de revolutie daardoor in het leven van den jongen man; hoe de twijfel bij het meisje gewekt wordt, hoe het meisje ouder wordt en haar liefde-kracht verslapt; het schema van het boek is over 't algemeen logisch. De typeeringen der dorpsmenschen zijn met menschenkennis geschreven. Maar het boek is niet emotioneel geschreven; er gaat geen stroom van warm leven door de volzinnen; men hoort niet de heerlijkheid der verrukkingen; er is geen ontroering in van droefheid; geen wanhoop van twijfel; het boek is verstandelijk droog geschreven; de karakterschetsen van de dorpsmenschen zijn mat en dor; de natuurbeschrijvingen op een paar uitzonderingen na zijn een gehaspel van kleuraanduidingen. Ik geloof, naar dit boek te oordeelen, dat mevr. v. Gogh meer intelligent dan gevoelsmensch is. Zoo zijn er meer schrijvers, bijv. in ons land Emants, en om een groot voorbeeld te noemen Dostojewski in het buitenland; maar deze schrijvers toonen door hun groote critische gemoedsontleding de afgronden in het leven aan; Dostojewski typeert alleen door dialoloog de meest ingewikkelde complicaties van hartstochtelijkheid en abnormaliteit. Hoe buitengewoon is niet de beschrijving van woedenden kunstenaars tocht in l'Oeuvre van Zola. En daarom hebben wij geen groote bewondering voor een boek als ‘Jeugd’. Er is intellectueel te weinig geest in; als

[p. 22]

gevoelskunst is het koud, maakt mevr. v. Gogh zich te veel met woorden, met cliché's, af van haar plastiek. Wat zou dat mooi en goed geweest zijn een critisch-analyseerende roman, over het erbarmelijk-lage, illusie-looze gevoels- en gedachtenniveau der bourgeoisie; hun dom, materialistisch berekenende levensbekijking; en het treurspelmotief, der daartegen strijdende en geluk-offerende jeugd, die de schoonere toekomst voorbereidt. Een verdienste in het boek is een zeker evenwicht, en dat wij geen neiging voelen tot spot, dat wij het treurige conflict begrijpen, dit is ook een verdienste. Wij vinden mevr. v. Gogh bijv. niet de mindere van Jeanne Reyneke van Stuwe, en wij houden meer van een boek als ‘Jeugd’ dan van de heele Borel-rommel.