De vrouw bestaat niet

[p. 141]

22 Het klievende bewustzijn

In De zwembadmentaliteit tref je drie scherp van elkaar te onderscheiden soorten uitspraken aan: ten eerste uitspraken die ogenblikkelijk aan de hand van feiten weerlegd kunnen worden, ten tweede uitspraken die niet zo gemakkelijk weerlegd kunnen worden, juist omdat Burnier ze apodictisch brengt en geen enkele poging doet om ze waar te maken, en ten derde uitspraken zo vaag, zo duister, zo wollig dat er niets mee te beginnen valt.

Een voorbeeld van het eerste type uitspraak is te vinden op pagina 121. Waarom zijn er volgens Burnier geen creatieve vrouwen in de muziek? Omdat muziek een ‘expansieve, dure vorm van kunstbeoefening is’ en omdat ‘musici vaak zeer dure instrumenten, apparatuur en geluiddichte studio's nodig hebben’. Om twee redenen niet waar. Ten eerste zijn er al vanaf de middeleeuwen grote vrouwelijke componisten geweest (zie hoofdstuk 13), en ten tweede hebben musici helemaal geen dure instrumenten en geluiddichte studio's nodig. Een beetje muziekpapier is genoeg, en dat kan iedereen bovendien zelf nog maken door lijntjes te trekken op een vetwit papier.

Schubert, Haydn en Brahms waren afkomstig uit de onderste heffe des volks; Schubert heeft pas op het eind van zijn leven ‘het zeer dure instrument’ (een piano) kunnen aanschaffen. Misschien had hij het eerder kunnen doen als de zo uitbundig door Burnier geprezen Goethe had geantwoord op zijn briefen iets voor hem had gedaan. Maar die zo innerlijk warme en geweldige Goethe heeft iemand die tienduizend maal zo geniaal was als hij laten verkommeren. Juist omdat muziek geen dure vorm van kunstbeoefening is

[p. 142]

en een groot genie zelfs nauwelijks enige opleiding behoeft om te kunnen componeren, vinden we in de muziekgeschiedenis opmerkelijk veel straatarme genieën die van zeer eenvoudige komaf waren. Naast de eerder genoemden kunnen we ook Verdi, Donizetti en Dvořak vermelden.

Veel creatieve vrouwen hadden in de muziek bovendien juist wel de beschikking over dure clavecimbels, piano's en violen en hebben daarop, en met hun stem, al sinds mensenheugenis prestaties geleverd die in geen enkel opzicht onderdoen voor de prestaties van mannen. In de vorige eeuw speelden duizenden vrouwen uit de hogere standen piano, terwijl Brahms en Bruckner hongerend begonnen. Een rijke componist als Mendelssohn is een opvallende uitzondering.

Een voorbeeld van het tweede type uitspraak, het type dat niet zo gemakkelijk weerlegd kan worden juist omdat Burnier geen enkele poging doet om hem waar te maken, is de al eerder besproken mededeling: ‘Hoezeer Freud de vrouw als defectief zag, is overbekend.’ Zolang je niet weet uit welke uitspraken of verhandelingen van Freud Burnier deze conclusie trekt, kun je ook moeilijk aantonen dat ze ongelijk, of Freud verkeerd gelezen heeft.

Toch zijn het niet deze uitspraken die dit boek zo bederven. Je kunt er tenminste nog iets mee doen, ze tegenspreken of erover opmerken dat er niet is geprobeerd om ze waar te maken. Maar in De zwembadmentaliteit wemelt het ook van uitspraken waarmee in het geheel niets valt aan te vangen. Het zijn uitspraken die bewezen noch ontkend kunnen worden. Als Burnier zegt: ‘Iedereen is er zich tegenwoordig wel van bewust dat de voortschrijdende technologie naast haar zegeningen ook rampen heeft gebracht: de milieuvervuiling en milieuvernietiging; de vervlakking van het intermenselijk contact door, bijvoorbeeld, de televisie’ dan is er geen enkele mogelijkheid om aan te tonen dat de televisie

[p. 143]

inderdaad ‘vervlakking van het intermenselijk contact’ heeft gebracht. Hoeveel intermenselijk contact was er voor de televisie bestond? Niemand weet het. Niemand weet bovendien wat nu eigenlijk intermenselijk contact is. Met elkaar bridgen in plaats van naar de televisie kijken? Schaken in plaats van Studio Sport? En wat moeten we onder vervlakking verstaan? Dit soort uitspraken - je kunt ze uit de mond van elke dominee noteren, maar je hebt er niets aan en je zegt er niets mee.

Burnier schrikt er niet voor terug haar boek grotendeels te vullen met dit soort vage algemeenheden. Ze heeft gelijk: niemand kan je bij zulke uitspraken betrappen op fouten of verkeerd denken. ‘In de werkelijkheid vinden er in de mensheid steeds weer grote bewustzijnsmetamorfosen plaats,’ zegt ze. Te bewijzen of te ontkennen valt er hier niets aangezien niemand weet wat ‘grote bewustzijnsmetamorfosen’ zijn. Met zo'n term kun je alle kanten uit, net als met de zo vaak door Burnier gebruikte term mensheid.

Reinders gaf in zijn recensie van het boek ook een mooi voorbeeld van een dergelijk type uitspraak. ‘De innerlijke entropie kan worden getransformeerd tot innerlijke warmte en rijkdom van het Goetheansme.’ Reinders klaagt erover dat Burnier in het volgende hoofdstuk van haar boek niet laat zien hoe het Goetheanisme die innerlijke entropie transformeert. Maar er valt hier niets aan te tonen. Wat is innerlijke entropie? Wat is innerlijke rijkdom en warmte? Woorden, zo leeg als een geruimd graf.

‘De oosterse mens,’ aldus Burnier, ‘had oorspronkelijk niet dit soort splitsende bewustzijn.’ Wat mag in godsnaam een splitsend bewustzijn wel zijn? En wat moeten we ons voorstellen bij de ‘oosterse mens’? Een Javaan, een Chinees, een Koreaan, een Vietnamees? Deze vier oosterse mensen zijn meer verschillend van elkaar dan Burnier en ik. Waarom

[p. 144]

ze dan onder één zo heel vage noemer samen gebracht? Een regel verder is er sprake van de ‘klassieke oosterse mens’ die antwoorden geeft op onze vragen die voor ‘iemand die door de fase van het klievende bewustzijn is heengegaan’ niet erg bevredigend zijn. De klassieke oosterse mens, het klievende westerse bewustzijn, mijn hemel, wat een vaagheden. En hoe ga je door de fase van het klievende bewustzijn heen?

‘In de praktijk verloopt geen enkele vorm van innerlijke ontwikkeling lineair,’ nog zo één uit de rijke voorraad van Burnier. Op pagina 86 ongetwijfeld de mooiste uitspraak uit het boek: ‘De prijs die de mensheid betaalt voor haar denkende autonomie, haar vermogen tot abstractie (met alle gigantische sociale en culturele gevolgen van dien), voor haar geestelijke vrijheid in de diepste zin van het woord, is echter het verlies van het contact met diepere (niet vrije en niet rationele) lagen van de psyche, waarmee zij vroeger op natuurlijke wijze wortelde in de werkelijkheid.’ Lagen van de psyche waarmee de mensheid vroeger op natuurlijke wijze wortelde in de werkelijkheid? Het lijkt wel of Abraham Kuyper weer is opgestaan; die sprak er ook over dat Calvinisme en Roomskatholicisme ‘stoelende waren op dezelfde wortel des geloofs’. In deze zin van Burnier is niet één woord te vinden dat een beetje concreet is, het is allemaal even vaag, abstract, wollig en, daardoor, ook volstrekt zinledig. We krijgen hier wel erg veel ineens uit de fopspeen van Burnier.

Meen echter niet dat de lezer met zulke mededelingen het zwaarst beproefd wordt. Er is nog erger te vinden. Op het terrein namelijk waarop Andreas Burnier blijkbaar een overtuigd gelovige is: dat der reïncarnatie. Op zich mag Burnier van mij daar gerust in geloven. Maar het is echt te gek als zo'n gelovige bloedserieus beweert: ‘Voor zover het mannen niet lukt, gegeven de sociale en culturele machtspositie waarin zij zijn geketend, de androgyne liberation mee te maken,

[p. 145]

zullen zij moeten wachten op hun vrouwenincarnatie voor hun verdere ontplooiing.’ Goddank, zelfs voor mij is er nog hoop: ik moet alleen eventjes wachten op mijn vrouwenincarnatie voor mijn verdere ontplooiing. Het beste is misschien om maar dadelijk zelfmoord te plegen, kom ik als een lief vrouwelijk baby'tje ter wereld. Als ik dan maar geen bom-moeder krijg!

Zelfs met die opmerking is de droesem niet bereikt. Die vinden we op pagina 69: ‘Wel kan hier worden gezegd dat ik voor de komende decaden een grote tragiek voorzie als, volgens Steiners woorden, de grote Platonici en Aristotelici en de belangrijkste mensheidsleiders allen op aarde zijn geïncarneerd. Er dreigt dan een drama van messiaanse proporties te ontstaan. De orthodoxe antroposofen zullen deze mensheidsleiders en grote individualiteiten niet kunnen herkennen, wanneer zij grotendeels in vrouwelijke lichamen zullen zijn geïncarneerd.’ Kortom, Hitler, Stalin en Napoleon komen weer terug als vrouw en niemand zal hen herkennen. Gelukkig maar! Misschien kan deze boodschap ook aan de Engelse ambassade worden doorgegeven. Die mevrouw Thatcher - vast en zeker een reïncarnatie van Cromwell.

Tom van Deel heeft mij verzekerd dat de uitspraken van Burnier over reïncarnatie humoristisch bedoeld zijn. Toch klinken ze mij allesbehalve grappig in de oren, maar dat zal wel aan mijn beperkte of gebrekkige gevoel voor humor liggen. Laat ik niettemin ook eens iets in deze richting proberen. De leden van de jury die dit boek vol onzin zo nodig moesten bekronen zullen als kleine varkentjes gereïncarneerd worden, met een ringetje door hun reukorgaan. Kunnen ze in het vervolg nog gemakkelijker bij de neus genomen worden.