De vrouw bestaat niet

20 Freud en Jung

Ook uit de verering van de Zwitserse metafysicus Jung en de daarmee gepaard gaande verguizing van Freud blijkt dat het hedendaagse feminisme een sterk pseudo-religieuze inslag heeft. Zelfs bij Betty Friedan lijkt Freud al de bron van alle kwaad en ook Shulamith Firestone brandmerkt het Freudianisme als de ‘perfecte domper voor het feminisme’. Op Juliet Mitchell na heeft niet één feministe het ooit voor Freud opgenomen. Hier in Nederland hebben Andreas Burnier, Stephanie de Voogd en Yvonne van de Mosselaar getuigd van hun afkeer van Freud.

Nu is Freud een briljant schrijver die zijn pseudo-wetenschappelijke opvattingen, zoals Popper ze noemt, op bescheiden wijze altijd omzichtig geformuleerd in glashelder proza naar voren brengt. Dat al zijn opvattingen - over het Oedipus-complex, over de penisnijd, over het lustprincipe en al wat daaraan voorbij gaat, over het Ik en het Es, over het onderbewuste - onbewijsbaar zijn, maakt van het Freudia-

[p. 131]

nisme iets dat misschien alleen als dichterlijke schepping interessant is, maar toch ontslaat dat de feministen die over hem schrijven niet van de verplichting hem dan ook zelf te lezen, en niet uit de tweede of derde hand te citeren. Een aardig voorbeeld daarvan vinden we bij Joke Smit. Zij zei: ‘Freud schudde ook zuchtend het hoofd over die mysterieuze wezens waar meestal niets mee te beginnen viel (een man groeit door, een vrouw is verstard na haar dertigste placht hij te zeggen).’

Het gebruik van het woord placht impliceert dat Freud meermalen moet hebben gezegd dat een vrouw na haar dertigste verstard is. Wie er Freuds Verzameld werk en zijn Brieven op na leest, zal ontdekken dat Freud maar één keer iets heeft gezegd dat enigszins lijkt op de opmerking die Joke Smit hem in de mond legde. Het woord placht is dus alvast misplaatst. De gewraakte passage is te vinden in Neue Folge der Vorlesungen zur Einführung in die Psychoanalyse, Gesammelte Werke, band xv. Daar staat: ‘Een man van dertig jaar lijkt een jeugdig, en in zekere zin niet volledig ontwikkeld individu van wie wij verwachten dat hij in staat zal zijn een goed gebruik te maken van de mogelijkheden die analyse voor hem opent. Maar een vrouw van ongeveer diezelfde leeftijd verbaast ons vaak door haar psychologische starheid en onveranderlijkheid.’

‘Verbaast ons vaak’ klinkt toch bepaald anders dan het apodictische ‘is’. Joke Smit citeerde overigens ongetwijfeld niet uit Freud zelf, maar uit The feminine mystique, want Betty Friedan haalt de hierboven staande passage aan bij haar hoofdstuk ‘Het sexuele solipsisme van Freud’.

Kijk, zo vergaat het Freud nu altijd. In De zwembadmentaliteit van Andreas Burnier wordt voortdurend op hem gescholden en ons wordt meegedeeld: ‘Hoezeer Freud de vrouw als defectief zag, is overbekend.’ Zo'n opmerking had toch op

[p. 132]

zijn minst met een citaat uit Freuds werk geillustreerd moeten worden. Maar dat acht Burnier niet nodig. Overbekend is dit overigens alleen bij degenen die Freud niet kennen.

Op dezelfde wijze werkt Yvonne van de Mosselaar. Zij schreef: ‘Hoewel de Freudiaanse en neo-Freudiaanse opvattingen over de vrouw zeer bekend zijn - de vrouw heeft een passief-masochistische natuur, een minder ontwikkeld geweten, lijdt onder het gemis van een penis (penisnijd), is narcistisch en irrationeel - kan ik niet nalaten een recent gepubliceerde psycho-analytische opvatting over de vrouw te publiceren.’

In de vorm zoals ze hierboven tussen de gedachtenstreepjes staan, heeft Freud zijn opvattingen nimmer gepubliceerd. Bovendien heeft Juliet Mitchell al aangetoond dat Freud er helemaal niet dergelijke opvattingen op na hield.

Men doet Freud, hoe men ook over hem moge denken, groot onrecht aan door zijn voorzichtige, altijd met groot voorbehoud gebrachte ideeën zo samen te vatten als Van de Mosselaar doet.

Zo bescheiden en relativerend als Freud schreef, zo verwaten, hol en bombastisch schreef Jung. Hij doopte zijn pen niet in inkt maar in levertraan. Zijn proza is het logste, lompste, meest humorloze Duitstalig proza dat ik ken. Zijn gedachten vloeien als appelstroop over de bladzijden. Dat zou op zich uiteraard geen bezwaar zijn, als die gedachten dan ook maar iets om het lijf hadden. Helaas is dat niet het geval. Frits Staal merkte in Het wetenschappelijk onderzoek van de mystiek terecht op: ‘Jungs metafysische systeem dat met zijn individueel en collectief onderbewuste, anima, animus, archetypen, en andere begrippen op een zeer zwakke basis rust, is zo flexibel, alles omvattend en vaag dat het door alles te verklaren in wezen niets verklaart.’

Niettemin wordt Jung door Burnier in De zwembadmenta-

[p. 133]

liteit en door De Voogd in Een transparante wereld vereerd als een Godheid. Volgens Burnier is Jung ‘na Goethe de grootste vernieuwer en impulsator van de neo-platonische cultuurstroom van onze tijd’. Stephanie de Voogd vindt het, luguber genoeg, zelfs nodig Jung achttienjaar na zijn dood nog eens tweemaal te interviewen.

Ook Hanneke van Buuren noemt Jung - naast Staal notabene - als iemand die ‘nieuwe manieren van kennen en weten ontsloot’.

Ach, we zouden aan dit alles voorbij kunnen gaan, ware het niet dat Jung er allesbehalve frisse opvattingen op na hield. In 1934 schreef hij in het Zentralblatt für Psychotherapie een opstel dat begint met de woorden; ‘Het arische onbewuste heeft een hoger potentieel dan het joodse; dat is het voordeel en het nadeel van een nog niet volledig van het barbaarse vervreemde jeugdigheid. Volgens mij is het een grote fout van de geneeskundige psychologie tot nu toe geweest dat ze de joodse categorieën, die niet eens voor alle joden gelden, zo maar op Christelijke Germanen of Slaven toepaste. Daarmee heeft zij namelijk het kostbare geheim van de Germaanse mens, zijn creatief-suggestieve zielegrond, tot een kinderlijk banaal moeras verklaard, terwijl mijn waarschuwende stem decennia lang van antisemitisme verdacht werd. Deze verdachtmaking is van Freud uitgegaan. Hij kende de Germaanse ziel niet, net zomin als al zijn napraters. Heeft de geweldige verschijning van het nationaal-socialisme, waar de hele wereld met verwondering naar kijkt, hen van gedachten doen veranderen? Waar was de ongehoorde spanning en kracht toen er nog geen nationaal-socialisme was? Deze lag verborgen in de Germaanse ziel, in die diepe grond, die allesbehalve een vuilnisvat van onvervulde kinderwensen en niet verwerkte gezinsressentimenten is. Een beweging die een heel volk aangrijpt, is ook in ieder individu tot rijping

[p. 134]

gekomen. Daarom zeg ik dat het Germaanse onbewuste spanningen en mogelijkheden bevat, waarmee de geneeskundige psychologie in haar waardering van het onbewuste rekening moet houden.’

Dat schreef Jung, deze neo-platonische vernieuwer in 1934. Jung heeft in datzelfde jaar, toen Ernst Kretschmar als jood niet langer voorzitter mocht zijn van de psychotherapeutische vereniging, onmiddellijk zijn plaats ingenomen, hoewel zoals Knoll zegt in zijn boek Die Sache mit Freud, ‘niemand hem als Zwitser daartoe had kunnen dwingen’.

Andreas Burnier spreekt in dit verband over de ‘sociale faux pas die Jung in het begin van de jaren dertig heeft gemaakt’. Zij voegt daaraan toe: ‘Zij maken aannemelijk dat hij niet alle consequenties van het nationaal-socialisme heeft doorzien en voorzien. Zijn integriteit blijkt echter uit alles wat hij sindsdien daarover heeft gezegd, zijn publikaties Wotan (1935) en Nach der Katastrophe (1945), zijn correspondentie en zijn daden.’

Dit waag ik te betwijfelen. Jungs opvattingen over Germaanse en joodse psychologie vormen een onderdeel van racistisch denken dat ook na 1945 niet uit zijn werk is verdwenen. Of om het met de woorden van Jules de Leeuwe te zeggen: ‘Jung is van zijn racisme en sexisme nooit losgekomen.’ De Leeuwe toont dat omstandig aan in zijn boek Carl Gustav Jung en zin maatschappelijke basis. Nog in de na zijn dood verschenen Erinnerungen waarschuwde Jung voor ‘going black under the skin’, een ‘sterk onderschat geestelijk gevaar dat de ontwortelde Europeaan in Afrika bedreigt’. Jung was voorstander van de Apartheidspolitiek. In zijn Erinnerungen schreef hij ook: ‘Ik heb overeenkomstig de algemene verwachting nooit met inheemse vrouwen gesproken... Mannen spreken er, zoals ook bij ons in het Zuiden, met mannen, vrouwen met vrouwen. Iets anders betekent

[p. 135]

vrijerij. Met dit laatste riskeert de blanke niet enkel zijn autoriteit, maar loopt ook ernstig het gevaar van “going black”; ik heb daar diverse zeer leerzame gevallen van gezien.’

Zo blijkt dat Jung vlak voor zijn dood nog precies zo over apartheid dacht als in 1927 toen hij in een opstel, getiteld ‘Ziel en Aarde’, schreef: ‘In Afrika bijvoorbeeld is de blanke overweldigend in de minderheid en moet zich daarom met inachtneming van de strengste maatschappelijke vorm verdedigen tegen het zogeheten “going black”. Bezwijkt hij voor de primitieve invloed, dan is hij verloren ook.’ Aldus deze grote vernieuwer en impulsator!

Eigenaardig dat sommige stromingen binnen het feminisme zich uitgerekend door deze Zwitserse kwakzalver hebben laten inspireren. Nogal griezelig ook. Haast nog griezeliger dan de merkwaardige verbintenis tussen de ‘eerste golf’ van het feminisme en de abolitionistische beweging die zulke fatale economische consequenties voor de v.s. heeft gehad.

Toch lijkt Jung bij andere feministen - wat gaan de ontwikkelingen toch snel - alweer uit de gratie. Mary Daly schreef in Gyn/Ecology over de Zwitserse wonderdokter: ‘De theorieën van C.G. Jung zijn pernicious traps which often stop women in the initial stages of mind-journeying.’ (Helaas ben ik niet in staat het laatste deel van deze zin bevredigend te vertalen.)

Elders spreekt Daly over Jungs ‘garbled gospel’ en ze citeert ook een opmerkelijke passage uit Jungs werk: ‘Vaak heeft de man het gevoel - en hij heeft helemaal niet altijd ongelijk - dat slechts verleiding of slaan of verkrachting de noodzakelijke onderwerping bewerkstelligt.’

Zover als Mary Daly zijn de Nederlandse feministen nog niet. Dat blijkt wel uit De zwembadrnentaliteit van Andreas Burnier. Juist in dat boek vinden we de meest duidelijke

[p. 136]

staaltjes van pseudo-religieus en warrig denken, en daarom is het de moeite waard dit werk wat nader te bezien.