Want alle verlies is winst: Menno ter Braak 1902-1930

[p. 18]

Hoofdstuk 2
Het Ter Braak-huis

Menno ter Braak was een zondagskind,¹ merkwaardige beschikking, want een ‘zondagskind des fortuins’ kan hij toch bezwaarlijk worden genoemd. Vroeg in de dag, om zeven uur 's ochtends, moet hij geboren zijn in het ouderlijk huis ‘te Eibergendorp n^o 47 onder deze Gemeente’. Dit historische pand, oorspronkelijk genoemd het Whemererve (‘weeme’ betekent pastorie) is later de plek geworden van een bescheiden Ter Braak-cultus en kreeg van lieverlee de naam van Menno ter Braak-huis. Niet geheel terecht. Want anders dan overlevering en geboorteakte zeggen, is Menno ter Braak niet in dit huis geboren.²

Toen zijn ouders net getrouwd waren, werd het Whemererve naar hun wensen verbouwd en moesten zij voor enige tijd elders onderdak vinden. Hendrik Ernst Gerrit ter Braak, de vader, was op 9 december 1900 uit Bathmen gekomen als verlofganger van de Nationale Militie. Hij gaf de gemeenteraad van Eibergen te kennen dat hij voornemens was zich als opvolger van de naar Transvaal vertrekkende arts Scheffelaar Klots te vestigen ‘om zich aan de geneeskundige praktijk in deze Gemeente te wijden’. Zijn belofte ‘die betrekking met dezelfde nauwgezetheid, als zijn vader zoo vele jaren heeft gedaan, te zullen waarnemen’,³ geeft aan dat hij in de voetsporen wilde treden van zijn vader, Jan Willem Gijsbertus ter Braak, die ruim dertig jaar arts te Eibergen was geweest.⁴ Op 25 maart 1901 werd H.E.G. ter Braak ingeschreven op het adres Eibergendorp A72, een voormalige bierbrouwerij op de kruising van de Dorpsstraat (thans Grotestraat) en de Groenlosestraat (nu J.W. Hagemanstraat). Hier vond de 26-jarige arts tijdelijk onderdak, samen met de vier jaar jongere vrouw met wie hij op 29 maart 1901 te 's-Gravenhage in het huwelijk was getreden: Geertruida Alida (‘Trui’) Huizinga. Het pand, dat de naam van pension nog moest verdienen,⁵ werd

1 Over plaats en uur van Menno ter Braaks geboorte verschaft het bevolkingsregister van de gemeente Eibergen enige duidelijkheid (Gemeente Eibergen, bevolkingsregister, geboorteakten 1902, nr.13; cursief gedrukt zijn de passages die in de gedrukte tekst met de hand zijn ingevuld door burgemeester W.H. Smits):
‘Heden den zevenentwintigsten der maand Januari negentien honderd en twee, is voor ons Willem Hermanus Smits Burgemeester Ambtenaar van den Burgerlijken Stand der Gemeente Eibergen, Provincie Gelderland, verschenen, Hendrik Ernst Gerrit ter Braak van beroep arts oud achtentwintig jaren, wonende te Eibergendorp no 47 onder deze Gemeente, dewelke ons verzocht heeft op te maken acte van Geboorte van een kind van het mannelijk geslacht, hetwelk Geertruida Alida Huizinga zijne huisvrouw van beroep zonder op Zondag den zesentwintigsten der maand Januari dezes jaars des voormiddags ten zeven uren, ten zijnen huize, ter wereld heeft gebracht, en aan hetwelk hij verklaard heeft, de voornaam te willen geven van Menno.’

2 Vraaggesprek van Nel van Dijk met Tine ter Braak, 21 en 22 augustus 1988, waaruit: ‘er staat overal: “het geboortehuis van Menno ter Braak”, maar Menno is de enige van ons die daar niet geboren is. Mijn ouders waren toen pas kort getrouwd en woonden zo lang in een ander huis, want het hunne was nog niet klaar.’ Ik dank Nel van Dijk voor het ter beschikking stellen van de geluidsopnamen. Verg. ook een aantekening van een onderhoud met mevrouw E.H. Hoeffelman-de Waal, een studievriendin van Tine ter Braak, op 20 oktober 1975: ‘Doktershuis in Eibergen niet geb. huis v. T.Br. [...] Menno is daar niet geboren, vader woonde eerst ergens anders. Overige kinderen daar wel geboren’ (Letterkundig Museum, collectie J.H.W. Veenstra, doos 27).

3 H.E.G. ter Braak aan de gemeenteraad van Eibergen, 9 december 1900 (Gemeentearchief Eibergen).

4 Opmerkelijk is dat het gemeentebestuur bij de benoeming van H.E.G. ter Braak - de eedaflegging vond plaats op 17 december 1900 - een door Scheffelaar Klots voorgedragen Eibergse collega-arts passeerde: de naam ‘Ter Braak’ wekte kennelijk meer vertrouwen.

5 Het pension was eigendom van de Rotterdamse firmant Paul Dirk Ledeboer. Omdat hij leed aan epilepsie was hij uit het handelsbedrijf van de familie (‘F.W.C. Ledeboer en L.V. Ledeboer & Zoonen’) gestapt en had zich met de zijnen als pensionhouder gevestigd te Eibergen, waar zijn vader nog als hervormd predikant had ‘gestaan’.

[p. 19]

omzoomd door een stoep waarin met veldkeitjes een kunstig mozaïek was gemaakt met een uitsparing voor een fraaie Wilhelmina-linde. Hier huisden de ouders van Menno ter Braak nog steeds toen hun oudste kind Menno werd geboren. Voor enige Ter Braak-cultus is het hier overigens te laat: het oude pension Ledeboer werd in 1930 afgebroken.⁶

Al spoedig na de geboorte verhuisde het jonge gezin met de dienstbode Anna Maretha Warburg naar het Whemererve, dat gelegen was in de schaduw van de hervormde kerk. De dokter was erg gehecht aan dit huis, omdat hij er zelf in was opgegroeid: zijn vader had het historische pand reeds in 1866 betrokken. Vandaar dat er in de geboorteakte gesproken wordt van ‘ten [sic] zijnen huize’: dit was het huis waar Hendrik ter Braak geboren was en dat hij ook als het geboortehuis van zijn oudste zoon vermeld wenste te zien.

Het Whemererve was vóór de Reformatie de woning van de ‘Priester Kerckher der heiligen Kercken tho Eybergen’ geweest, waarbij ‘weeme’ zoveel betekent als een boerenerf met landerijen, verkregen uit schenkingen tot instandhouding van de parochie en ten dienste van de pastoor.⁷ De daartegenover gelegen gotische kerk stamt eveneens uit de late Middeleeuwen en was gewijd aan Sint-Mattheus, wiens beeltenis, door een vakman in Baumberger zandsteen gebeiteld, nog steeds boven in het gewelf van het godshuis troont. De kerk is gelegen op een hoogte die een prachtig uitzicht biedt op het Berkeldal. Vroeger liep er een kerkpad naar de Berkel tussen de hoge beukenhagen van de aangrenzende tuinen door.

De pastorie werd in 1616 ondergebracht in de ‘geestelijke goederen’ van de hervormde kerk, waarna ze gedurende een lange reeks van jaren bewoond werd door predikanten. Maar op 16 mei 1866 was het een arts die het historische Whemererve betrok: J.W.G. ter Braak en zijn vrouw Katharina Hendrika Joziene Martens.⁸ Zij waren Menno ter Braaks grootouders. Beiden stierven hier ook, zij reeds op 39-jarige leeftijd, toen haar jongste zoon, de vader van Menno ter Braak, nog maar drie jaar oud was. Zij liet haar man vijf kinderen na in de leeftijd van drie tot elf jaar, ‘nog te jong hun groot verlies te beseffen’, zoals hij in een rouwannonce treurde.⁹ Eén jaar later hertrouwde de weduwnaar met de Bemmelse predikantendochter Jacoba Maria Kobus, wier 85-jarige vader meteen bij zijn dochter, haar man en vijf stiefkinderen in het Ter Braak-huis kwam inwonen. Zij moet een heel sobere en strenge stiefmoeder zijn geweest: 's ochtends was er voor de kinderen niet meer dan

6 F.J. de Leeuw, Eibergen in oude ansichten (Zaltbommel 1970) 9; schriftelijke mededeling Gemeente Eibergen, 24 mei 1991.

7 E.H. Wesselink, ‘Van pastorieën, herders en heren’, 33.

8 De ‘weeme’ was in 1625 voor dertig daalder verpacht aan particulieren, maar werd in de Franse tijd geseculariseerd en in de jaren 1812-1815 samen met andere geestelijke goederen publiekelijk verkocht. Het pand kwam toen in verschillende handen. Eerst een blauwververij annex herberg, werd het later de ambtswoning van Christiaan Hendrik Koentz, een oud-militair, van 1835 tot 1879 burgemeester van Eibergen. Op zijn wens werd er veel aan de woning veranderd; hij liet onder andere het grote voorhuis bouwen eer hij er zijn intrek nam. Dit was niet alleen noodzakelijk omdat het burgemeestersgezin een behoorlijke woning verlangde, maar ook omdat de gemeentelijke administratie er werd ondergebracht, terwijl het tevens als raadhuis fungeerde. Dit veranderde in 1855 toen Koentz zich elders een nieuw onderkomen liet bouwen. Hierna hebben nog twee artsen en een orgelbouwer het Ter Braak-huis bewoond.

9 's-Gravenhage, Algemeen Rijks Archief, Bureau voor de Genealogie, knipselarchief.

[p. 20]

een droge boterham met appelstroop.¹⁰ Het verhaal gaat dat J.W.G. ter Braak in een stal bij het huis een varken hield ter preparatie van inentingsstof. Van zijn zoon Hendrik is dit niet bekend, wel dat hij in een grote schuur een paard - ‘Vos’ - en een koe had staan; een koetshuis bood aanvankelijk beschutting aan de sjees en werd later een garage - uitgesproken met een Franse ‘g’ aan het begin. Na het overlijden van grootvader Ter Braak in december 1898 werd het pand in februari 1900 het domicilie van de directeur van de Eibergsche Stoombleekerij, Ten Cate. Vervolgens werd formeel op 7 november 1901, maar in werkelijkheid na de geboorte van Menno ter Braak, het roer weer overgenomen door de Ter Braak-clan.

Het huis had een grote achtertuin die oorspronkelijk tot aan het riviertje de Berkel doorliep met mooi uitzicht over water, weiden en bouwterreinen. Aan de Whemerdijk was ook een zogenaamde ‘melkvonder’ - een losse brug -, waarover de bewoners van het Whemererve de overkant van de Berkel konden bereiken om de daar grazende koeien te melken.¹¹ Schuin vóór het huis stond een heel bijzondere boom: een Ginkgo biloba, een prehistorische boomsoort die in het Verre Oosten bewaard gebleven was als tempelboom. De bladeren van de boom hebben een fraaie waaiervorm en schijnen geneeskrachtige stoffen te bezitten die de geest helder houden. Hoe de Ginkgo voor het Ter Braak-huis terecht kwam, is in ruwe trekken bekend: grootvader J.W.G. ter Braak zou een stek hebben meegenomen van een reis naar Weimar, waar de boom sinds de tijd van Goethe wordt gekweekt.¹² De naam van deze boom brengt ook het prachtige gedicht in herinnering van Goethe uit de West-Östlicher Divan, getiteld Ginkgo Biloba:¹³

Deze boom, uit de oost gezonden,
aan mijn tuin hier toevertrouwd,
geeft een blad om te doorgronden
aan wie als wijze wordt beschouwd.

Is dit blad één levend wezen,
dat in wezen is verdeeld?
of twee, die elkaar verkozen
tot één samenhangend beeld?

10 Mondelinge informatie mevrouw B.H.P. ter Braak, Rotterdam, 1 maart 1990.

11 H. Odink aan Henri A. Ett, 16 december 1959; F.J. de Leeuw, Eibergen in oude ansichten, 23; Hendrik Odink, Land en volk van de Achterhoek, 65, 120-121.

12 Vriendelijke mededeling van dr. Harry G.M. Prick, die deze kennis ontleent aan Ter Braaks, en later Van Deyssels vriendin Jo Planten-Koch. Naar verluidt zou Ter Braaks grootvader een arboretum rond de hervormde kerk hebben aangelegd, waarvan nu onder andere een grote koningslinde is overgebleven.

13 Vertaling van Peter van Zonneveld, geciteerd uit: Ginkgo Biloba en andere vertalingen voor Pim Lukkenaer (Leiden 1996) 70. De originele tekst van het gedicht, met de titel Gingo Biloba [sic] luidt: ‘Dieses Baums Blatt, der von Osten / Meinem Garten anvertraut, / Gibt geheimen Sinn zu kosten, / Wie's den Wissenden erbaut. // Ist es ein lebendig Wesen, / Das sich in sich selbst getrennt? / Sind es zwei, die sich erlesen, / Daß man sie als eines kennt? // Solche Frage zu erwidern / Fand ich wohl den rechten Sinn: / Fühlst du nicht an meinen Liedern, / Daß ich eins und doppelt bin?’

[p. 21]

 

Zo'n mysterie te verlichten

 

is het mooiste wat ik ken:

 

voel je niet aan mijn gedichten

 

dat ik één en dubbel ben?

Het gedicht zou goed als motto kunnen dienen bij de levensbeschrijving van Ter Braak, omdat het zoveel belangrijke thema's daarvan bevat: de komst uit het oosten, de koestering van de besloten tuin, de dubbelheid en geheimzinnigheid van elke betekenis, de noties van stichting en verheffing, de zelfsplitsing: tweeheid in eenheid en daarmee een formidabele paradox. Bij Goethe is de onderliggende gedachte dat de mens als tragisch gevolg van de zondeval gespleten is, en dat hij of zij eigenlijk altijd slechts één helft vormt, wachtend op hereniging met de eigen wederhelft die pas mogelijk wordt gemaakt door de eenwording met het goddelijke principe of de oerkracht. Ginkgo's kunnen zeer oud worden: de oudste in Nederland in de Leidse Hortus schijnt ruim 275 jaar oud te zijn. Maar de Ginkgo voor het Ter Braak-huis bestaat helaas niet meer; hij werd in januari 1990, vijftig jaar na Ter Braaks overlijden, geveld door een winterstorm, op de avond dat de gemeenteraad het besluit nam tot het verlenen van een opdracht voor een klein boekwerk over de persoon en het werk van de beroemdste Eibergenaar.¹⁴ Wel heeft zich uit de afgebroken stam een nieuw boompje ontwikkeld.

De familie Ter Braak zou het Whemererve niet langer bewonen dan tot september 1934, toen het oude doktersechtpaar naar een aangrenzend, comfortabeler, pand verhuisde. In het ouderlijk huis vestigde zich toen weer een evangelist, wat Ter Braak de nuchtere opmerking ontlokte: ‘Het kan verkeeren.’¹⁵ Het historische Ter Braak-huis kwam in de loop der jaren steeds meer te vervallen en werd, na verscheidene vergeefse acties tot behoud, in 1977 in opdracht van de Hervormde Kerk afgebroken om plaats te maken voor de nieuwbouw van de gemeentelijke bibliotheek.¹⁶

14 Léon Hanssen, Leven in geleende tijd. Over Menno ter Braak.

15 Menno ter Braak aan J. Greshoff, 13 september 1934.

16 N.N., ‘Gaat geboortehuis Menno ter Braak verdwijnen?’, Onze Gids 35 (1974) 201 ([11] juli); Jac. Leisz, ‘Actie om geboortehuis van Menno ter Braak in Eibergen te behouden. Met restauratie van bouwval zijn tonnen gemoeid’, Trouw, 25 juli 1975; N.N., ‘Menno ter Braakhuis’, Heemschut 52 (1975) 9 (september) 190; N.N. [= F.J. de Leeuw], ‘Menno ter Braak-huis wordt gesloopt’, Dagblad Tubantia, 5 mei 1977; F.J. de Leeuw, ‘Het huis van de dokter bij de kerk’ (‘Straat in beeld’), Dagblad Tubantia, 5 november 1983.