Sterven als een polemist: Menno ter Braak 1930-1940

[p. 406]

Hoofdstuk 20
De overrompelende twintigjarigen

In juli 1937 kwam het tot de grootste crisis in de vriendschap met Du Perron. Nadat deze met Bep de Roos en hun zoon Alain eind 1936 naar Nederlands-Indië was vertrokken, was dat even een opluchting geweest. Want hoe inspirerend diens vrijgevochten persoonlijkheid en werk zeker aanvankelijk voor Ter Braak waren geweest, gaandeweg waren zij ook een grote bron van irritatie en stress geworden. Du Perron had nooit nagelaten Ter Braak met een opgeheven vinger te waarschuwen voor zijn drang tot aanpassing aan een maatschappelijk en cultureel bestel waarvoor figuren van hun gehalte alleen maar verachting behoorden te hebben. Du Perron reageerde op de buitenwereld met een hovaardigheid en onmiddellijkheid die Ter Braak geheel vreemd waren. Deze bezat immers l'esprit de l'escalier. de neiging tot secundair reageren, al hielp deze hem ook veel mogelijke conflicten met Du Perron te voorkomen. Maar vooral Ant ter Braak-Faber knapte op den duur af op het gedrag van haar mans beste vriend.

Eddy du Perron had de gewoonte impulsief op mensen af te stormen en meteen heel ingewikkelde vragen te stellen die iemand ertoe dwongen haastig in zijn innerlijk te wroeten. Hij eiste dat je direct uitpakte. Met haar noordelijke aard was Ant Faber daar niet toe in staat: ‘je moet bij mij afwachten wat ik vertel’.¹ Ter Braak verbrak de spanning dan door zenuwachtig hard te gaan lachen, om de draad over te nemen met een thema waarover Du Perron, Bep de Roos en hij letterlijk urenlang, zo niet dagenlang konden discussiëren. Ter Braak genoot weliswaar van de ‘kristallen sfeer’ van deze dialogen,² maar toen Du Perron besloot tot terugkeer naar de tropen was hij de laatste om hem tegen te houden. Voor een reguliere levenswandel in het door economische en politieke malaise geteisterd West-Europa achtte hij deze sabelrinkelaar, die bij de

1 Mondelinge informatie mevrouw A. ter Braak-Faber, Epe, 17 april 1990, 22 augustus 1990, 8 april 1991. Ook Du Perron van zijn kant koesterde zijn voorbehoud jegens Ant ter Braak. Pas in het najaar van 1935 kreeg hij voor ‘de eerste maal’ een ‘soort zekerheid’ over zijn verhouding tot Ter Braaks echtgenote, al had hij haar wel van meet aan geaccepteerd als een van de ‘onzen’ (Briefwisseling 1930-1940 iii, 294-295).

2 Menno ter Braak aan J. Greshoff, 3 juni 1936.

[p. 407]

geringste tegenslag echter ook met zelfmoordbriefjes kon zwaaien, niet in staat.

De eerste ervaringen in Nederlands-Indië waren voor Du Perron allesbehalve opwekkend. De dreiging van Japan, de opkomst van de nsb en het gebrek aan een cultureel klimaat deden hem na een half jaar jammeren: ‘Ik zou zóó naar Europa terug willen’.³ Het feit dat de hoofdredacteur van Het Vaderland, C.M. Schilt, weigerde hem en zijn vrouw perskaarten te verlenen waarmee zij in Indië journalistiek konden bedrijven, maakte hem razend, maar hij zag niet dat hij in feite boos was om zijn voortgezette afhankelijkheid van ‘Europa’. Zijn woede concentreerde zich op Ter Braak en op Jan Greshoff, die in Groot Nederland een criticus van Multatuli's vermeend heroïsche houding in de Lebak-affaire aan het woord had gelaten.⁴ Hij zond uiterst toornige brieven over de oceaan, die Ter Braak noopten de correspondentie op te schorten. Als dit een staakt-het-vuren moest betekenen, kon hij het van Du Perron wel vergeten:

Wat mijn vriend Menno betreft, daar heb ik momenteel doodgewoon schijt aan, met permissie gezegd. Ik vind je net zoo'n ‘verrader’ als Jan, net zoo'n would-be-maatschappelijke, onbegrijpende kloen.⁵

Ter Braak beluisterde hier een ‘pathologische’ toon en dacht aanvankelijk val dood.⁶ Kenmerkend voor hem was dat hij toch weer koos voor een verzoenende tactiek, waarmee hij ongewild voeding gaf aan Du Perrons these dat hij een Hollandse compromisfiguur was. De brief waarin hij Du Perron eindelijk eens ongezouten de waarheid vertelde, liet hij onverstuurd, en in plaats daarvan kaatste hij de beschuldigingen van Du Perron terug naar diens persoon.⁷ Toen deze zich hierop minzaam als een vorst betoonde, was het weer het ‘Achterhoeksche nonconformisme’ van Ter Braak dat daar niet in stonk. Hij waarschuwde Greshoff met de woorden:

De zelfgenoegzaamheid van den elitemensch, waarop ik hier wordt getracteerd, de onfeilbaarheid van den eenzamen Grooten Onafhankelijke, die door zijn vrienden wordt voorgejokt en hen bij de gratie gods toch nog wil terugnemen in zijn stralende regionen: ik spuug ervan, momenteel.⁸

3 Briefwisseling 1930-1940 iv, 64-65, 100, 136; E. du Perron, Brieven vi, 315.

4 Deze criticus was J. Saks, die zijn in 1937 in Groot Nederland afgesloten Multatulistudies datzelfde jaar bundelde in: Eduard Douwes Dekker. Zijn jeugd en Indische jaren (Amsterdam 1937). Du Perron beschouwde het als een poging tot vernietiging van Multatuli's reputatie en zond, mede als reactie hierop, een bewonderende schets van Multatuli de wereld in: De man van Lebak. Anekdoten en dokumenten betreffende Multatuli. Bijeengebracht en gekommenteerd door E. du Perron (Amsterdam 1937). Verg. G.H. 's-Gravesande, E. du Perron, 150 vlgg., 159; Fr. dr Jong Edz., J. Saks. Literator en marxist. Een politieke biografie (Amsterdam 1954; Nijmegen 1977) 194-202; Kees Snoek, De Indische jaren van E. du Perron, 109-116, 179-181.

5 Briefwisseling 1930-1940 iv, 156-157.

6 Menno ter Braak aan J. Greshoff, 2 juli 1937.

7 Idemiv, 161, 162-164,

8 Menno ter Braak aan J. Greshoff, 19 augustus 1937.

[p. 408]

De overtuigdheid dat verdere polemiek alleen maar nieuwe verbittering en nieuwe verdachtmakingen zouden opleveren, deed Ter Braak besluiten zijn mond te honden. Hij geloofde dat zijn vriendschap met Du Perron tot een natuurlijk einde was gekomen:

Deze verwijdering is op dit moment niet te ontloopen. Ik heb zelf het gevoel, dat den invloed, dien ik jarenlang van Eddy heb ondergaan, is uitgewerkt; er is eenige overeenkomst tusschen mijn oneenigheid destijds met Dick Binnen dijk, en deze quaestie. Een al te intieme vriendschap, die secundair zeer intieme intellectueele gelijkgezindheid heeft meegebracht, wordt door het ‘splijten’ van dat secundair-intellectueele op een zeker moment ook aangetast, omdat men van elkaar 100% wil.⁹

Twee maanden en enkele conciliante brieven van Du Perron later was Ter Braak de details van de ruzie alweer voor drievierde vergeten,¹⁰ maar het blijft een feit dat de vriendschapsverhouding tussen beiden de seven-year-itch in feite niet overleefd heeft. Toen de Du Perrons eind 1937 naar Europa dreigden terug te keren, omdat Bep de Roos het klimaat van Indië en de ‘cloaak’ van de samenleving aldaar niet kon verdragen, rekende Ter Braak hun omstandig voor deze stap toch vooral niet te zetten. Hij was allang blij dat Du Perron kans maakte op een baantje als daggelder aan het Landsarchief te Batavia. Al zou hij het maar een half jaar volhouden, dan had hij toch iets om later op te bouwen.¹¹ Nu kreeg Ter Braak gelijk, maar op een manier die hij niet kon bevroeden: in het Landsarchief gebruikte of misbruikte Du Perron zijn tijd om stukken met betrekking tot Multatuli's ambtenaarschap op te diepen, die hij publiceerde in Multatuli. Tweede pleidooi (1938).¹² Toen Du Perron het baantje na een half jaar inderdaad weer liet schieten, meende Ter Braak dat alle klachten over het Indische klimaat, over hoofdpijnen en een amoebendysenterie voornamelijk een psychische oorzaak hadden. Hij verdacht zijn vriend er ook van dat hij de fatale romantiek van het ‘samen gegast worden’ in Europa cultiveerde, om zich op die manier aan de verantwoordelijkheid van een professioneel bestaan in Indië te onttrekken.¹³

Ter Braak hield zijn hart vast. Van de twintig gulden die het Bataviaasch Nieuwsbladper boekbespreking aan Du Perron uitkeerde, kon deze niet leven. Na enig talmen trad Du Perron in 1938 toe tot de redactie

9 Idem, 27 augustus 1937.

10 Idem, 1 oktober 1937; Briefwisseling 1930-1940 iv, 169.

11 Idem, 2 november 1937; Briefwisseling 1930-1940 iv, 192-193.

12 Ook de door Du Perron uitgegeven bloemlezing De muze van Jan Companjie (Bandoeng 1939), een verzameling van Nederlands-Oost-Indische bellettrie uit de ‘Companjiestijd’ (1600-1780), heeft van zijn werk in het Landsarchief geprofiteerd.

13 Menno ter Braak aan J. Greshoff, resp. 5 en 23 november 1937, 10 juni 1938.

[p. 409]

van het als radicaal geldende tijdschrift Kritiek en Opbouw, waarin hij zijn kritiek op de koloniale mentaliteit kon spuien. Maar hoezeer hij zich ook tegen de Indonesische nationalistische beweging aan schurkte, zonder overigens van een principieel engagement blijk te geven, hij bleef in Nederlands-Indië gevangen in de tegenstrijdige positie een Hollander te zijn - tegen de Hollanders.¹⁴ Niettemin leek hij in Batavia zijn draai enigszins te hebben gevonden en Ter Braak merkte telkens weer ‘dat de lange afwezigheid een gemis aan contactpunten meebrengt’, zoals hij meedeelde aan Greshoff, die in deze jaren meer en meer zijn intimus in het briefverkeer werd:

Het valt me moeilijk over dingen te schrijven, die wij misschien wederzijds niet meer compleet zullen aanvoelen. Zooiets is natuurlijk onvermijdelijk, na twee jaar afwezigheid; maar ik ben blij, dat het hun daar nu zooveel beter schijnt te gaan.¹⁵

De politieke ellende in Europa, met name de Anschluß van Oostenrijk bij het Duitse Rijk, zorgde ervoor dat zich een ‘ontzettende epistolaire apathie’¹⁶ van Ter Braak meester maakte. Toch is het stilzwijgen tussen hem en Du Perron zeker niet hoofdzakelijk daaruit te verklaren: dat was eerst en vooral een teken van de verwijdering in hun vriendschap. In oktober 1938 werd Du Perron getroffen door een hartaanval, waarbij een longontsteking kwam. Het bericht bereikte Ter Braak op een moment dat zijn vrouw net een week op familiebezoek was, waardoor hij zich toch al onthand voelde. De afstand tussen hem en zijn vertrouwden kwam hem nu als spookachtig en ondraaglijk voor. Onmiddellijk klom hij in de pen om zijn vriend in Het Vaderland te verdedigen tegen een smadelijke aanval op diens Het land van herkomst door de rechtse journalist H.C. Zentgraaff, hoofdredacteur van de Java-Bode.¹⁷ In plaats van Du Perron zijn eigen zaken te laten opknappen - Zentgraaff gold voor hem als de belichaming van de verfoeilijkste koloniale mentaliteit, die hij te vuur en te zwaard bestreed¹⁸ -, bracht deze geste van ridderlijkheid Ter Braak ongewild in een lastig parket. Want Zentgraaff antwoordde met een ‘per deurwaardersexploit besteld’ krantenstuk, waarin hij verklapte dat Menno ter Braak onlangs bij hem had gesolliciteerd als letterkundig medewerker van de Java-Bode. Omdat ‘zijn soort litteratuur’ echter niet in dit blad behoorde, ging Ter Braaks sollicitatie de prullenmand in. Men had hem toen gewaarschuwd: ‘Let op, gij krijgt

14 Dik van der Meulen, E. du Perron, 99.

15 Menno ter Braak aan J. Greshoff, 9 september 1938.

16 Briefwisseling 1930-1940 iv, 333.

17 M.t.B., ‘De moralist met een reputatie. Kruistocht van den heer Zentgraaff tegen “Het Land van Herkomst”. Waaruit men zich zoo al documenteeren kan’, n.a.v. Z. [= H.C. Zentgraaff], ‘Sluipend gif’, Java-Bode, 15 oktober 1938, Het Vaderland, 25 oktober 1938 (niet in Vw). Ter Braaks artikel zou worden overgenomen door de Preanger Post.

18 Over de polemiek tussen Du Perron en Zentgraaff: J.H.W. Veenstra, D'Artagnan tegen Jan Fuselier. E. du Perron als Indisch polemist (Amsterdam 1962).

[p. 410]

daar last mee. Deze menschen onthouden zeer lang, waar zij met hun pogingen, hun inkomsten te vermeerderen, hun neus hebben gestooten. Het is veelal verstandiger hen een kleinigheid te laten verdienen’.

Ter Braak was zo verstandig zich niet gek te laten maken en hij concludeerde in een weerwoord in Het Vaderland dat Zentgraaffs prullenmand kennelijk de magische kwaliteit bezat om niet-bestaande dingen te laten verdwijnen en te voorschijn te toveren. Het denkbeeld dat Zentgraaff hem voor een betrekking bij zijn blad kon afwijzen, had diens fantasie waarschijnlijk zozeer geprikkeld dat hij de sollicitatie er maar bij verzonnen had.¹⁹ Hierna nam Du Perron de pen weer over van Ter Braak, maar laatstgenoemde had nu uit eigen ervaring kunnen merken dat men in Indië anders met elkaar omging dan in Holland.

In mei 1939 kon Ter Braak inderdaad naar een andere betrekking omzien, toen een conflict met de leiding van Het Vaderland hem geen andere keus liet dan ontslag te nemen. Du Perron achtte het ‘typeerend voor de afstand èn voor de verzwakking in de vriendschap’ dat hij niets over de ontslagname had vernomen. ‘Alles wat jou overkomt’, bezwoer hij hem, ‘overkomt mij ook, - ik vind dat het een beetje je plicht is dat niet te vergeten’.²⁰ Liet hun verhouding zich nog opnieuw motiveren? Een kwart jaar later keerden de Du Perrons terug naar Europa, en hoe verheugd Ter Braak ook was hem en Bep de Roos terug te zien, zij konden hem niet de vele goede dingen van zijn vriendschap met Jan Greshoff vergoeden, die datzelfde jaar met zijn gezin naar Zuid-Afrika was geëmigreerd. De sfeer, het verzwegene, vanzelfsprekende, dat had Du Perron niet meer - ‘en den sfeer is het toch, waarin men het meest de vriendschap als een fluïdum voelt’.²¹ Een nieuw affront van Du Perron deed hem eens te meer beseffen ‘dat het intellectueele bondgenootschap van vroeger in den ouden vorm althans niet meer bestaat’. Hij vroeg zich af hoe het moest worden als zij elkaar in Den Haag regelmatig zouden spreken.²² Dit bleek goed te lopen. Du Perron bleek zo volstrekt dezelfde gebleven, ook in zijn nagelbijten en onbehoorlijk eten, dat Ter Braak de indruk kreeg alsof hij slechts vijf minuten was weggeweest. Toch wist Ter Braak nu scherper dan ooit tevoren een psychologisch röntgenbeeld van hem te geven:

Een volmaakt atoom in de sociale wereld, voor wien het sociale nog altijd een spelletje is, ook al gaat het hem bloedig ter harte; hij weet eenvoudig niet, hoe het sociale leven iemand vervormen kan, en hij

19 M.t.B., ‘De heer Zentgraaf en de waarheid. Zijn “sollicitant” bij de Java Bode’, Het Vaderland, 14 december 1938 (niet in Vw).

20 Briefwisseling 1930-1940) iv, 377-378.

21 Menno ter Braak aan J. Greshoff, resp. 8 juli en 25 september 1939.

22 Idem, 1 augustus 1939; verg. Briefwisseling 1930-1940 iv, 545-546.

[p. 411]

zal, geloof ik, die consequenties voor zichzelf nauwelijks kunnen aanvaarden. Maar wat een absoluut levende en inspireerende figuur is hij gebleven!

Ter Braaks latere observatie dat Du Perron na zijn Indische verblijf veel sociabeler, want vriendelijker en milder, was geworden, kan nauwelijks een ‘correctie’²³ op dit beeld worden genoemd. Zoals Schopenhauer in zijn Aphorismen zur Lebensweisheit²⁴ uiteengezet heeft, is hoffelijkheid niets anders dan een vorm van valsemunterij, waar men vooral niet spaarzaam mee moet zijn. Zij staat iemand toe zijn eigen atomaire leven te leiden, zonder dat hij anderen voor het hoofd stoot. Iemand die onnodig en moedwillig vijanden maakt, is als een gek die zijn eigen huis in brand steekt. Dat Du Perron dit inzicht na tien jaar vriendschap eindelijk een beetje in de praktijk wist te brengen, was wel het minste wat Ter Braak, gepokt en gemazeld als hij in gedisciplineerd maatschappelijk gedrag was, van hem mocht verwachten.

Wie het niet aan hoffelijkheid ontbrak was een 21-jarige student, die in 1937 in Ter Braaks gezichtskring trad. H.A. Gomperts was een telg uit een gegoede familie uit de Viottastraat 13 te Amsterdam-Zuid, waar zijn vader een advocatenpraktijk had. Een verwend jongetje? In een interview uit 1979 bekende hij van wel.²⁵ De advocatuur was een familieziekte, en ook Hans Gomperts besloot rechten te gaan studeren. De geslotenheid van het Vossius-gymnasium had hem zozeer tegengestaan - ‘mensonterend’ vond hij het -, dat hij beslist geen leraar wilde worden. In het werk van Ter Braak onderging hij een schok der herkenning, waaraan hij uiting gaf in een lang en enthousiast artikel in Propria Cures: ‘Menno ter Braak en Uzzeltje’²⁶. Het was geschreven naar aanleiding van Van oude en nieuwe Christenen, maar het bood in feite een compleet panorama van Ter Braaks schrijverschap. Wie het nu leest krijgt ook een schok, maar dan een van verbijstering over de mate waarin de student Gomperts zich de stijl en het idioom van Ter Braak eigen had gemaakt. Men zou denken aan een perfecte pastiche,²⁷ als het niet volkomen ernst was geweest. Daar komt nog iets anders bij. Het essay heeft drie niveaus van identificatie. Is het eerste niveau de vereenzelviging van de auteur met Ter Braak, het tweede is de identificatie van Ter Braak met een meisjesfiguur uit een oud kinder-prentenboek van Cornelis Veth, Uzeltje.²⁸ Op zichzelf is dat een aardige toevoeging aan de identificatieketen die Ter Braak zelf ontworpen had: eerst met Reinaert de Vos in Politicus

23 Aldus de annotatie in Briefwisseling 1930-1940 iv, 546; verg. Menno ter Braak aan J. Greshoff, 19 februari 1940.

24 Arthur Schopenhauer, Zürcher Ausgabe. Werke in zehn Bänden (Zürich 1977) viii, 503-504.

25 Lien Heyting, ‘De criticus en de wetenschap. H.A. Gomperts: Ik ben [een] aan de universiteit verdwaalde essayist’, nrc Handelsblad, 23 oktober 1979.

26 H.A. Gomperts, ‘Menno ter Braak en Uzzeltje’, Propria Cures, 18 augustus 1937; opgenomen in: dez., Jagen om te leven, 95-112. Gomperts schreef de naam Uzzeltje consequent verkeerd met dubbele z.

27 Opmerkelijk genoeg had Gomperts enkele maanden eerder nog enkele kritische opmerkingen over De Vaderland-kritieken van Ter Braak geventileerd. Ter Braak zou de onhebbelijke gewoonte hebben zijn toneelrecensies op te vullen met uitweidingen over niet ter zake doende onderwerpen. Om deze stelling te illustreren gaf Gomperts in twee nummers van Propria Cures een persiflage ‘volgens systeem-Ter Braak’. Verg. Lucas Ligtenberg, Bob Polak, Een geschiedenis van Propria Cures 1890-1990 (Amsterdam 1990) 134.

28 Uzeltje. Een prentenboek geteekend door Cornelis Veth (Amsterdam, Rotterdam 1904); Uzeltje wou niet naar school toe gaan.... Geteekend door Cornelis Veth (Amsterdam z.j. [1909]).

[p. 412]

zonder partij, vervolgens met Don Quichot in Van oude en nieuwe Christenen, terwijl hij zich in dat boek ook nog vergeleken had met Odysseus.²⁹ Maar met een meisje had Ter Braak zich nog niet vergeleken, al was de mythologisering van het kind hem allerminst vreemd. Uzeltje, zo vertelt het versje, wil alleen maar naar school toe gaan als zij gedragen wordt door de klare maneschijn. In een fantastische, maar onnavolgbare redenering bombardeerde Gomperts haar tot een symbool van waardigheid, schoonheid, onschoolsheid, superieure onverschilligheid en wat niet al. Ja, als Gomperts een criterium van de ‘nieuwe mensch’ moest noemen, dan kwam hij vanzelf op Uzeltje - en dus op Ter Braak. Parodie? Niets daarvan.

Ter Braak was verbluft. Hij maakte een uitzondering op de regel nooit per brief op kritieken te reageren en overgoot de ‘zeer geachte heer Gomperts’ met lof:³⁰

...dit is het eerste werkelijk volkomen van èn intelligentie èn gevoel doorwrongen opstel over mijn werk, dat ik geheel en al kan aanvaarden.

Hij was bijzonder blij dat het iemand uit een jongere generatie was, die begrepen en gevoeld had wat hij had willen ‘overbrengen’ door taaltekens. Vooral Gomperts' opmerking dat hij nooit verraad aan zijn jeugd had gepleegd - het Uzeltje-motief dus -, bleek hem te strelen: ‘Voor dezen éénen zin geef ik weer minstens één jaar van misverstand, vechten tegen vele bierkaaien en vriendelijke schouderklopjes cadeau’. Uzeltje was hem uit zijn kindertijd zeer vertrouwd en hij bewonderde de geslaagdheid van de vergelijking:

Alleen - U houdt het mij ten goede - moet ik even wennen aan de verandering van sexe, want zelfs de klare maneschijn maakt iemand niet zoo geslachtsloos, dat hij gemakkelijk van Vaderland-redacteur een stakend school meisje wordt.

Gomperts begreep de wenk en stelde Ter Braak gerust dat hij de vergelijking met Uzeltje niet verder zou voeren. Het verhaal van Uzeltje was hem, zo onthulde hij in zijn antwoordbrief,³¹ pas kort geleden ter ore gekomen. Hij kende de naam alleen omdat alle stoomboten hem die plachten toe te roepen, waarbij ze heel lang de z aanhielden. Onbedoeld

29 Ter Braaks identificatie met Odysseus had de volgende reden. Odysseus is met zijn gezellen door de cycloop Polyphemus gevangen genomen in diens grot. Op de vraag hoe zijn naam luidt, antwoordt Odysseus aan de cycloop: Niemand. Odysseus voert hem dan dronken en stoot hem in de slaap een gloeiende paal in het oog. Als Polyphemus brullend van pijn wakker wordt, schreeuwt hij tot zijn medecyclopen dat Niemand hem lastig valt. Hierdoor wordt de cycloop aan zijn lot overgelaten, en kunnen Odysseus en zijn makkers een veilig heenkomen zoeken. Voor Ter Braak was deze tactiek van veinzen niemand te zijn, essentieel voor de zelfhandhaving van een persoonlijkheid in de moderne democratie.

30 Menno ter Braak aan H.A. Gomperts, 20 augustus 1937.

31 H.A. Gomperts aan Menno ter Braak, 22 augustus 1937.

[p. 413]

legde Gomperts daarmee het derde identificatieniveau bloot: nadat hij eerst in de persoon van Ter Braak was gekropen, en hem vervolgens met Uzeltje had vergeleken, sloot hij de cirkel en liet hij doorschemeren dat hij eigenlijk zelf Uzeltje was. Hij, Gomperts, was het machtig mooie meisje dat door klare maneschijn naar de school van Ter Braak gedragen werd. Hij wierp zich daarbij aan Ter Braaks voeten met een toon die nu als ‘slijmerig’ zou worden gevoeld.³² In duizend opzichten noemde hij zich de mindere van Ter Braak. Hij kon zich niet anders dan een leerling voelen:

Zo heb ik U denk-inhouden, denkwijzes, zinswendingen, tot woorden toe, te danken. Niet alleen te danken, omdat U door ons leeftijdsverschil eerder in staat waart, U een en ander te verwerven, maar wel degelijk, omdat ik er alleen niet opgekomen was. Hoe zou ik ook kunnen bewonderen met de gedachte, dat ik het zelf ook gekund zou hebben?

Uzeltje of niet, Ter Braak smulde ervan. Hij was vooral blij met de echo op zijn werk als zodanig, want net als predikant Jakob Huizinga van Texel, zijn overgrootvader, moest hij verzuchten dat hij wel gehoor vond, maar geen weerklank.³³ Toch besloot Ter Braak zijn nieuwe discipel meteen straf te emanciperen. Hij wilde van geen epigonisme weten: ‘Oòk als het waar is, dat U heele zinnen en woorden van mij hebt overgenomen, houd ik dat vol. En het sluit niet uit, dat Uw definitieve afrekening met Uw “leermeester” pas over tien jaar zou kunnen komen, misschien’.³⁴ Hoe gelijk en tegelijk ongelijk zou Ter Braak krijgen! Want Gomperts' afrekening met zijn leermeester zou niet tien jaar, maar ruim zestig jaar op zich laten wachten.

Ter Braak had Gomperts reeds in zijn eerste brief uitgenodigd voor een etentje, een blijk van groot vertrouwen, want hij duldde slechts vrienden in zijn corona. Nog geen twee weken later belde Gomperts in de namiddag bij Ter Braak aan.³⁵ De rechtenstudent staarde hem onmiddellijk recht in de - bruine - ogen, wetende hoeveel waarde Ter Braak aan de oogopslag hechtte. Maar tot zijn verbazing keek de veertien jaar oudere schrijver compleet langs hem heen. Wat hij niet verwacht had, Ter Braak bleek een en al verlegenheid:

32 ‘kro's Vijfde verdieping’, Radio 5, 5 april 2000.

33 Verg. Anton van der Lem, Johan Huizinga. Leven en werk in beelden & documenten (Amsterdam 1993) 27.

34 Menno ter Braak aan H.A. Gomperts, 24 augustus 1937.

35 Op 2 september 1937.

[p. 414]

Het was een verlegenheid die niet alleen in dit niet-aankijken tot uiting kwam, maar in al zijn bewegingen. Misschien is het beter van schroom of beschroomdheid te spreken, een niet te verbergen kwetsbaarheid, waarmee hij voortdurend in gevecht was gewikkeld.

Zich sterk fixerend op Ter Braaks ‘lichamelijke kenmerken’, meende Gomperts dat diens lange postuur zich op de een of andere manier vertaalde in het arrangement van het meubilair. De stoelen in de woonkamer waren zo ver van elkaar opgesteld dat het contact daardoor nog meer bemoeilijkt werd dan door het falend oog-in-oog zijn. Het is onmiskenbaar dat Gomperts een desillusie beleefde. Ter Braak zond weliswaar levendige en hartelijke signalen uit, maar de vlotte prater die geen moeite had een opgewekte stemming te verspreiden, bleef achter die façade ‘onbereikbaar verschanst’.³⁶ Ruim een halve eeuw later had Gomperts nog steeds moeite zijn teleurstelling hierover weg te slikken. Van zijn waarnemingen betreffende Ter Braak bleken er twee te domineren: diens onhandigheid en aseksualiteit.³⁷ Maar wat prikkelde Gomperts in de roemruchte criticus, dat hij het nodig vond zich in diens seksuele uitstraling te verdiepen - en teleurgesteld raakte in de flegmatiek daarvan?

In het voorafgaande is Ter Braaks onzekerheid in sexualibus reeds enkele malen ter sprake gekomen. Zijn vrouw wist dat hij op dit terrein ‘niet vast’ was en had zich daar dadelijk mee verzoend.³⁸ Het echtpaar Ter Braak besliep weliswaar nog steeds samen het lits-jumeaux dat in Den Haag nieuw aangeschaft was, maar van seksueel verkeer was in deze jaren allang geen sprake meer, voorzover het in de eerste huwelijksperiode al een naam had mogen hebben. Seks was voor Ter Braak een activiteit die hij met de vakantie associeerde - en met gymnastiek, maar zijn preutsheid bleef altijd zo groot dat zijn vrouw hem niet één keer zelfs maar in zijn onderbroek gezien heeft, laat staan in zijn adamskostuum. Als Ant kinderen wilde, moest het er niet één zijn maar een aantal. Ze hield zorgvuldig de Knaus-Ogino-Methode bij voor periodieke onthouding, maar of dat uit het oogpunt van anticonceptie of uit verlangen naar zwangerschap gebeurde, bleef ook voor haarzelf onduidelijk. Uit de vreugde en zorg waarmee Ant ter Braak haar in 1933 geboren nichtje Martje Bartling omringde, sprak echter een onmiskenbaar moedergevoel. Deze Martje, dochter van Ants zuster Bert en de filosoof Dirk Bartling,³⁹ werd zoveel als het surrogaatkind van het echtpaar Ter Braak.

36 H.A. Gomperts, Intenties 2, 221-222.

37 Mondelinge informatie H.A. Gomperts, Amsterdam, 6 mei 1993.

38 Mondelinge informatie mevrouw A. ter Braak-Faber, Epe, 11 november 1993, 27 oktober 1994.

39 Bartling was van 1919 tot 1961 directeur van de openbare leeszaal en bibliotheek te Doetinchem; hij promoveerde in 1931 cum laude op De structuur van het aesthetisch apriori bij Kant. Een bijdrage tot de systematische interpretatie van de Kritik der ästhetischen Urteilskraft (Assen 1931), en hield in 1935 zijn openbare les Over het begrip ‘leven’ in de kunstleer van hedendaagse Nederlandse literatoren (Assen 1935) als privaatdocent in de ‘aesthetica en algemeene kunstwetenschap’ aan de Rijksuniversiteit te Utrecht. Verg. L. Mosheuvel, ‘Dirk Bartling. Haarlem 1 april 1891 - Doetinchem 15 maart 1966’, Jaarboek der Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden (Leiden 1970) 29-34. Ter Braak zag Bartling als het ‘type van den philosoof als wetenschapsspecialist’ en hield hem altijd enigszins op afstand (verg. Ter Braaks aantekeningen Rangorde. De Ingebeelde Zieke).

[p. 415]

Hiermee verdween al spoedig de gedachte aan het krijgen van eigen kinderen uit hun leven.

Ter Braaks kuisheid was een erfenis van moederskant. Trui ter Braak-Huizinga had de seksualiteit beleefd als een noodzakelijk kwaad om kinderen te krijgen. Nadat er vijf geboren waren binnen de korte tijdspanne van 1902 tot 1908, gold de seksualiteit voor haar als een gepasseerd station. De idealen van seksuele zuiverheid (‘Rein Leven’) waren in deze doopsgezinde tak van de familie zo groot, dat zij van de weeromstuit ook tot merkwaardige excessen en groot zondebesef leidden. Van buitensporig gedrag was bij Menno ter Braak echter in geen enkel opzicht sprake. Integendeel, het ontwijkende gedrag, de verlegenheid - waarover Gomperts ‘viel’ -, was ook zijn karakteristieke uitingsvorm in seksuele aangelegenheden. Bij alle Forum-machismo dat hij onder inspiratie van de geheel anders geaarde Du Perron etaleerde, was hij in wezen van een zedigheid waarin weinig dominees hem konden evenaren. Zelfs de huwelijksfeesten voor Juliana en Bernhard op 7 januari 1937 stuitten hem ontzaglijk tegen de borst, niet uit antimonarchisme, maar omdat hij ze opvatte als primitieve rituelen omtrent de ontmaagding van de Nederlandse prinses.⁴⁰

Als Ter Braak al een kinderwens heeft gehad, dan heeft hij die goed weten te verbergen. Aan de ene kant bedacht hij dat een kind anders zou zijn dan hij,⁴¹ aan de andere kant vreesde hij dat hij een kind de ‘volle kwetsbaarheid van zijn ouders’ zou meegeven. Het was de kwetsbaarheid van zijn eigen vader, dokter Hendrik ter Braak, van wie hij de neiging tot depressies had meegekregen waaraan zij beiden in deze jaren meer en meer zouden gaan lijden. Daarbij kwam dat de dreigende oorlogssituatie in Europa Ter Braak letterlijk verlamde. Het is in dit verband opmerkelijk dat twee van zijn beste vrienden kinderloos en kindvreemd bleven: Binnendijk en Marsman, terwijl ook Du Perron zijn vrouw aanvankelijk tot abortus wist over te halen. Bep de Roos wenste zich echter na de dood van haar vader een kind; maar genadeloos was de blik waarmee Du Perron in april 1935 in de wieg van de pasgeboren Alain keek: ‘Het zoontje is een klein mormeltje, dat op het oogenblik het meest van alles op Goebbels lijkt; hij heeft ook al haar op zijn kop’.⁴² Hij beschreef de geboorte als ‘crimineel pijnlijk’ en van de vier uur die zijn vrouw ‘op de folterbank’ gelegen had, hield hij het er maar één uit. Zulke beelden moeten Ter Braak hebben doen rillen bij de gedachte aan het verwekken van een kind.

40 Verg. Briefwisseling 1930-1940 iv, 79.

41 Menno ter Braak, ‘Het opium der vormen’, in: dez., Afscheid van domineesland (Vw i, 363).

42 E. du Perron, Brieven iii, 278.

[p. 416]

Het gebrek aan viriliteit dat Gomperts bij Ter Braak constateerde was op zichzelf dus een juist gegeven. Maar daar bleef het niet bij. Onverwachts kwam Gomperts in zijn laatste, postume publicatie uit 2000 met de onthulling dat Ter Braaks seksuele gerichtheid latent homoseksueel was. Het onderdrukken van zijn homoseksualiteit zou voor Ter Braak desastreuze gevolgen hebben gehad, want mensen die zich de werkelijkheid van de homoseksualiteit verbieden en haar alleen maar als droom durven toelaten, zouden - aldus nog steeds Gomperts - ‘zich gemakkelijk aan antisemitisme kunnen overgeven’.⁴³ Men moet daarbij meteen bedenken dat Gomperts zelf van joodse afkomst was. Wat moet er, vraagt men zich nu af, tussen Ter Braak en Gomperts in de jaren 1937 en 1940 gebeurd zijn - of niet gebeurd zijn -, dat laatstgenoemde na ruim een halve eeuw Ter Braak deze vergaande verwijten maakte? Had Gomperts een omweg van vijftig jaar gemaakt om tot een bekentenis te komen, waarvoor hij honderden, ja duizenden bladzijden nodig had, zonder tot de kern te komen van het verhaal? De bekentenis dat Ter Braak hem destijds afgewezen had?

De veronderstelling van Ter Braaks latente homoseksualiteit wordt in Gomperts' essay alleen hardgemaakt door een theorie over Ter Braaks homofiele beeldvorming in zijn proefschrift over keizer Otto iii. Het beeld van de Duitse keizer als een geïnverteerde persoonlijkheid was echter geen bedenksel van de jonge Nederlandse historicus in 1928, maar vormde een product van de Duitse nationalistische romantiek, die Otto 111 als een waanzinnige, verwijfde fantast geafficheerd had. Dit beeld nu werd door Ter Braak juist krachtig bestreden en als hij zich al met Otto geïdentificeerd heeft, dan veeleer met de godzoeker die geen handeling op aarde kon verrichten zonder deze in Augustinische ideeën te vertalen. Het Eros-concept dat Ter Braak op Otto iii toepaste, was neoplatonisch van karakter en heeft nauwelijks iets van doen met de subjectieve, homoseksuele uitleg die Gomperts eraan geeft.⁴⁴

Tegen deze achtergrond ligt het voor de hand te veronderstellen dat Ter Braak voor Gomperts was, wat Otto iii volgens Gomperts voor Ter Braak was: een homoseksuele droomfiguur. Spoedig zou hij zich in de jaren dertig ontpoppen tot de schildknaap van de man die hij bij hun kennismaking als zijn meester had aangesproken. Later, na Ter Braaks dood, gold hij decennialang als de kroonprins, tot het moment waarop de betovering eensklaps in verdoeming omsloeg. Hoe keek Ter Braak tegen Gomperts aan? Zijn eerste indruk was werelden verwijderd van

43 H.A. Gomperts, Een kern van waarheid, 197-211; 205-207.

44 Speculeren over een latente homoseksuele aanleg van Ter Braak leidt tot niets. Zijn sporadische huldiging van ‘de beproefde en ongegêneerde mannenvriendschap’ uit de briefwisseling met Binnendijk in de jaren twintig (28 januari 1927), is te begrijpen als een spiegelbeeld van zijn onzekerheid ten aanzien van vrouwen, met name zijn liefdesideaal Jo Planten-Koch. Sprak hij Binnendijk een keer aan als ‘Geliefde vriend’, dan haastte hij zich met de opmerking: ‘uit het vervolg van dit schrijven zal weer ten duidelijkste blijken, dat deze titel niet op h.[omo] s.[eksualiteit] wijst!’ (22 december 1925). Deze brief bevat allerlei ontboezemingen over zijn toenadering tot Jo Planten-Koch, met de centrale zin: ‘Ik ben absoluut vernietigd door deze vrouw’. Ter Braaks Politicus zonder partij uit 1934 geeft een lofzang op de vriendschap, maar ook daar voegt hij onmiddellijk een p.s. toe: ‘Ik behoef zeker niet te accentueeren, dat mijn begrip van vriendschap noch met de vriendschap van de bittertafel, noch met den vegetarischen Eros moet worden verward...’ (128; vw iii, 85). Eerder vindt men sporen van homofobie bij Ter Braak. In hetzelfde jaar 1934 bezocht Ter Braak in de Tweede Kamer de debatten over het voorstel tot spellinghervorming van Marchant. Hij zat op de tribune naast de Nijmeegse taalgeleerde Jacques van Ginneken: ‘die sterk zweet en een hemelsch jezuïeten-gezicht heeft, heel dik en paederastisch’ (Briefwisseling 1930-1940 ii, 453-454).

[p. 417]

homo-erotiek of van antisemitische vooroordelen, maar verraadt een waarnemingsvermogen waarin allerlei indrukken betrokken worden op een ideële gedachte: de belofte van toekomst. Hier spreekt de Socrates in Ter Braak:

Hij was verleden week bij mij; een bijzonder intelligente jongen, met iets van bescheidenheid en verzekerdheid in eenen. Een ‘leerling’, maar één, die in geen enkel opzicht meer dankje hoeft te zeggen. Het is ietwat moeilijk den juisten toon te treffen tegenover zoo iemand. Hij was trouwens de eerste ‘leerling’, dien ik ooit ontmoette, die zich alles, waarmee ik zelf te doen had, werkelijk eigen had gemaakt. Maar misschien is hij te intelligent en daardoor te sceptisch, om de noodige domheid te vinden, die iemand doet publiceeren. Misschien ook niet. In ieder geval is hij een eersterangs-intelligentie.⁴⁵

Gomperts freewheelde in zijn rechtenstudie tot aan het kandidaats en had de mogelijkheid daarnaast allerlei ‘aardige dingen te doen’, vooral in het litteratureluren. Hij maakte een moderne bewerking van Shakespeares Romeo en Julia, waarvan Ter Braak de opvoering in april 1938 door Amsterdamse studenten tot zijn spijt niet kon bijwonen als gevolg van ernstige overspannenheid na de Oostenrijk-crisis. Om toch publiciteit te geven aan het stuk, beloofde hij Gomperts in zijn krant de bespreking over te nemen uit de nrc.⁴⁶ Toen bleek dat deze kritiek bijzonder negatief was, kon hij echter niet meer terug. De recensent had in het bijzonder geklaagd over de ‘brutaliteit’ van Gomperts' bewerking. Tot zijn grote spijt en ergernis zag Ter Braak zijn eigen pupil zodoende op zijn eigen krantenpagina fel geattaqueerd. Zonder nog maar aan diens vertaling geroken te hebben, verzon Ter Braak onmiddellijk een plan de campagne ter verdediging van Gomperts.⁴⁷ In een net verschenen Shakespeare-studie van de anglist A.G. van Kranendonk vond hij de aanleiding om de staf te breken over de absurde geniecultus die er rond de Engelse toneelschrijver ontstaan was.⁴⁸ Deze cultus leidde tot, wat Ter Braak noemde, ‘traditieverstijving’: het reduceren van een raadselachtig toneelwerk tot een eenduidige betekenis, waarover wij ons geen lastige vragen meer hoeven te stellen. Als voorbeeld van zulke traditieverstijving herinnerde hij aan de brede kritiek op de Romeo en Julia-opvoering door Amsterdamse studenten. Nadrukkelijk prees hij het ‘grote gelijk’ van Gomperts, wiens adaptie het ‘overwaard’ was gepubliceerd te worden.⁴⁹

45 Menno ter Braak aan J. Greshoff, 9 september 1937.

46 Menno ter Braak aan H.A. Gomperts, 8 april 1938.

47 Het plannetje is onthuld in: Menno ter Braak aan H.A. Gomperts, 9 mei 1938.

48 Menno ter Braak, ‘Het probleem Shakespeare i. De verstijving door de traditie. Een uitstekende bewerking, die te “triviaal” werd bevonden’, Het Vaderland, 15 mei 1938; M.t.B., ‘Het probleem Shakespeare ii. Het tooneel van zakkenrollers en paardedieven. “De groote onbekende” achter de teksten’, n.a.v. A.G. van Kranendonk, Shakespeare en zijn tijd (Amsterdam 1938), Het Vaderland, 17 mei 1938 (vw vi, 631-636, 636-640); verg. ook M.t.B., ‘Romeo en Julia. De nieuwe voordracht van Charlotte Köhler. Kon. Schouwburg’, Het Vaderland, 30 september 1938 (niet in Vw), waarin Ter Braak het nogmaals voor Gomperts' adaptie van Shakespeares stuk opneemt.

49 In de Nieuwe Rotterdamsche Courant van 9 april 1938 was Gomperts' bewerking neergesabeld als ‘een laffe vulgariseering’, die ‘aan brutaliteit alle perken te buiten ging’; de vertaler zou gebruik hebben gemaakt van ‘kroeg- en biertaal van het laagste soort’.

[p. 418]

Dit Shakespeare-muisje kreeg voor Ter Braak een lange staart. De hoofdredacteur van de nrc, mr. P.C. Swart, bleek uitermate verbolgen over de door Ter Braak gevolgde tactiek. Hij voelde die als ongewenste oppositie niet alleen tegen de toneelrecensent⁵⁰ van zijn krant, maar tegen de ideologie van de nrc in het algemeen. In een brief aan zijn collega van Het Vaderland, Schilt, sprak hij in krasse bewoordingen zijn misnoegen uit over deze aanval op een ‘gelieerd blad’. Zijn laatste zin luidde: ‘Er is geen rel, of de heer ter Braak schijnt er bij te pas te komen’. Dit nu pikte Ter Braak, die van Schilt inzage in dit schrijven had gekregen, niet en hij zocht Swart in diens bureau op. De nrc-chef begon echter meteen hoog van de toren te blazen over het feit, dat Ter Braak aan de ‘verkrachting’ van Shakespeare, door een student nog wel, zoveel aandacht had besteed. Hij noemde de criticus van Het Vaderland een ‘ontwortelde’, hetgeen Ter Braak geestdriftig beaamde - ‘omdat ik tòch geen boom ben’. Daarop volgde een college over Shakespeare, dat werd begeleid door het gekuch van 's mans draadharige terriër op de achtergrond. Hij sprak over de toneelschrijver alsof hij met hem geborreld had. Na enig aandringen nam hij echter tegenover Ter Braak het gewraakte woord rel terug en daar was het deze om te doen geweest.

De band tussen Ter Braak en Gomperts werd verstevigd door een gezamenlijk bezoek aan een openluchtuitvoering van Stefan Zweigs Jeremia door de Vrijzinnig Christelijke Jeugdcentrale te Ermelo. Zij hadden, tegen de Pinkster-kou beschermd door dekens, meer plezier aan de opdagende sterrenhemel en het schijnen met hun zaklantaarns dan aan het lekenspel zelf. Dezelfde nacht reden zij per auto terug naar Amsterdam, waar Ter Braak door Gomperts' ouders hartelijk als logeergast werd ontvangen. De Jeremiade was een onverdeeld succes.⁵¹ Die zomer kwam het tot een nieuwe ontmoeting, nu aan de Middellandse Zee, waar Ter Braak en zijn vrouw vakantie vierden bij de Greshoffs in hun villa La Verne te Juan-les-Pins. Met zijn vriend Flap Dekking,⁵² arts-inopleiding, kwam de in de buurt verblijvende Gomperts Ter Braak en zijn vrouw afhalen voor een autotocht langs het schilderachtige circuit van de ‘clues’ van de Haute Provence. Uiteindelijk bereikten zij het kunstenaarsdorpje Courségoules, waar Dekking een kamer huurde. Tijdens een van hun stops onderweg, sprong de onverschrokken Dekking op een vestingmuur om beter van het uitzicht te kunnen genieten. Gomperts vloog hem achterna, maar tot hun verrassing bleef Ter Braak staan waar hij stond: hij durfde niet omhoog te komen. Dat hij daarmee een

50 De recensent was Benjamin Hunningher, die na de oorlog de Queen Wilhelminaleerstoel in de neerlandistiek aan Columbia University zou bekleden. Ter Braak noemde hem ‘een zeer geschikten man, die de zaak heelemaal niet zoo tragisch had opgevat’ (aan H.A. Gomperts, 20 mei 1938).

51 Menno ter Braak aan H.A. Gomperts, resp. 1, 3 en 15 juni 1938; verg. M.t.B., ‘Stefan Zweigs “Jeremia”. Als openluchtspel opgevoerd te Ermelo. Ter gelegenheid van de Pinksterconferentie der V.C.J.C.’, Het Vaderland, 7 juni 1938 (niet in Vw).

52 Frits (‘Flap’) Dekking was Gomperts' voorganger in de redactie van Propria Cures (april 1936 tot mei 1936). Tijdens de oorlog was hij betrokken bij de aanslag op het Amsterdamse bevolkingsregister, waarna hij in het concentratiekamp Dachau terechtkwam. In 1940 afgestudeerd als arts, specialiseerde hij zich na de oorlog in de microbiologie; hij werd in 1968 hoogleraar te Amsterdam in de medische virologie. Zijn oorlogsherinneringen publiceerde hij onder het pseudoniem Ivo Pannekoek.

[p. 419]

figuur sloeg tegenover de twee jongelingen kwam misschien niet onmiddellijk in hem op, maar het was wel zo. Zo direct geconfronteerd te worden met de lichamelijke onbeholpenheid van de vereerde Ter Braak, gaf Gomperts een schok die een leven lang bleef natrillen.⁵³

Ter Braak was met zulk soort momenten van fysiek ‘achterblijven’ al vanaf zijn kinderjaren vertrouwd. Toch werd hij zich er in de nabijheid van een jongere generatie meer en meer van bewust een ‘oude heer’ te zijn.⁵⁴ De belangstelling, inderdaad verering, die vooral links-kritische ‘jongeren’ sedert 1935 voor hem en Du Perron aan de dag begonnen te leggen,⁵⁵ streelde hem zeer, zeker in vergelijking met de impopulariteit die hij onder de cultuurdragers van zijn eigen en een oudere generatie genoot. In het dagelijkse leven had hij zich in toenemende mate geïsoleerd gevoeld. Jan Greshoff in het verre Brussel, de Haagse Meisjesschool-directeur Marcus van Crevel, die hij in de Sociëteit voor Cultureele Samenwerking had leren kennen,⁵⁶ heel sporadisch Vestdijk, verder een paar ‘kennissen’: dat was zijn hele sociale leven. ‘Verder’, schreef hij aan Du Perron, ‘zijn er langzamerhand werkelijk “jongeren”, die ons aankleven, en die (ik verbaas mij er altijd weer over) onze boeken citeeren. Is dat de befaamde “invloed”?’⁵⁷ Deze jeugdige belangstelling verwelkomde hij als ‘echo’ waarop hij lang tevergeefs gewacht had. Maar tegelijkertijd wist hij geen concrete ‘aanraking’ met deze mensen te maken; zij bleven voor hem op een afstand die hij niet kon overbruggen. In een brief aan Jo Planten-Koch slaagde hij erin de dubbelheid van zijn levensgevoel in de late jaren dertig beter dan waar ook onder woorden te brengen.⁵⁸ Hij klaagde over de ‘voortdurende druk van onoverkomelijkheden’, van altijd ‘op minuten en seconden bedacht moeten zijn’ en ‘altijd en overal een houding moeten aannemen’. Deze druk had een verwoestend effect op zijn ‘denk- en voelwegen’. Hij voelde zich oud ‘in dingen, waarin ik zoo graag jong zou willen zijn’, en hij voelde zich ‘jong in dingen, waarvoor jeugd van geen enkel belang is’. Het jonge-hondenheroïsme had hem definitief verlaten.

De ‘late’ Ter Braak was niet meer geneigd de jeugd te idealiseren. Hij stoorde zich bijvoorbeeld ernstig aan het idyllische, maar veel te generaliserende jeugdbeeld van een Marsman en stelde hem de vraag welke jeugd hij precies bedoelde. De jeugd bestaat immers helemaal niet, ‘er zijn alleen maar groote menigten jeugdigen’.⁵⁹ Wie eeuwig onvolwassen wil blijven, is in de ban van een dwaze dichterlijke droom en loopt het risico zijn leven te vergooien in een ‘ongeneeslijke liefde voor een of an-

53 Mondelinge informatie prof.dr. H.A. Gomperts, Amsterdam, 6 mei 1993. De heer Dekking kon zich desgevraagd niets meer van deze ontmoeting met Ter Braak herinneren (mondelinge informatie, Amsterdam, 11 oktober 2000).

54 Menno ter Braak aan J. Greshoff, 25 februari 1939; Briefwisseling 1930-1940 iv, 329. Du Perron briefde vervolgens aan Greshoff dat ‘Menno’ juist nu ‘uitgepraat’ raakte (E. du Perron, Brieven vii, 439).

55 Na afloop van een zeer druk bezochte lezing voor antifascistische studenten op 5 maart 1936, was Ter Braak gebleken dat hij en Du Perron in studentenkringen ‘brandpunten’ waren. ‘“Huizinga lezen wij niet”, zei een van die heeren, “du Perron en ter Braak zijn bij ons de problematische menschen”’ (Briefwisseling 1930-1940 iii, 390-391).

56 Max van Crevel, sedert 1915 directeur van de Nieuwe Meisjesschool met vijfjarige cursus te 's-Gravenhage, was de beste Haagse vriend van Ter Braak. Deze had zijn essaybundel Het tweede gezicht uit 1935 aan hem opgedragen: ‘Aan M. van Crevel / op Woensdagmiddag’, refererend aan hun wekelijkse ontmoetingen op de ‘Sociëteit voor Cultureele Samenwerking’. Ter Braak beschouwde Van Crevel als zijn ‘ideale lezer’ (Briefwisseling 1930-1940 iii, 75). In datzelfde jaar 1935 had Van Crevel te Utrecht zijn doctoraal Muziekwetenschap gehaald als eerste student van de musicoloog A.A. Smijers, bij wie hij in 1940 zou promoveren op: Adrianus Petit Coclico. Leben und Beziehungen eines nach Deutschland emigrierten Josquinschülers ('s-Gravenhage 1940). Na de oorlog had Van Crevel een belangrijke rol in de totstandkoming van de uitgave van Ter Braaks Verzameld werk.

57 Briefwisseling 1930-1940 iv, 335.

58 Menno ter Braak aan Jo Planten-Koch, brieffragment, ongedateerd (Bloemendaal, mr. E.G. Planten).

59 Menno ter Braak, ‘De mythische jeugd. Een opmerkelijk essay over de jongste generatie. Dans der volwassenen om een fetisch’, n.a.v. D.A. de Graaf, De hedendaagsche jeugd. Achtergrond en perspectieven ('s-Gravenhage 1938), Het Vaderland, 4 september 1938 (Vw vii, 39-44). Ter Braak polemiseerde tegen het standpunt van H. Marsman, ‘De richting der jeugd’, Nieuwe Rotterdamsche Courant, 27 augustus 1938. Verg. ook M.t.B., ‘De hedendaagsche jeugd. Een beschouwing over haar verhouding tot het leven. De werkelijke scheidslijn loopt niet tusschen de generaties’, Het Vaderland, 11 maart 1939.

[p. 420]

dere pure Tesselschade, goed genoeg om door het ijs te zakken en drie en dertig jaar oud te sterven’.⁶⁰ Een cultuur die de onvolwassenheid tot norm proclameert, bedrijft ‘zwendel’ met de jeugd en legt de fundamenten voor een nieuwe dictatuur.

In het interbellum was er inderdaad sprake van een cultus van de jeugd, die na de oorlog zelfs nog sterker werd. Zo kon de idee postvatten dat de hedendaagse mens met zijn dertigste de beste tijd van zijn leven achter zich had, ja zo goed als dood was.⁶¹ Ter Braak wilde van deze ‘chantage met de jeugd’, zoals Ortega y Gasset het noemde, niets weten. Men moest de zaken eigenlijk andersom zien, bedacht hij: een mens zal nooit meer zo oud zijn als op zijn twintigste jaar. Op die leeftijd immers pleegt hij eenvoud, rust en harmonie - in één woord: het gewone - te verachten als iets burgerlijks. Maar wat een dwaasheid! Want pas de ouderdom brengt de kinderlijke wijsheid dat het onverstandig is tegen de stroom in te roeien en dat men zich beter in mildheid en humor kan trainen dan in haat.⁶² Hij voelde zich zo oud, Ter Braak, dat hij net als Jacob Burckhardt na zijn veertigste geen grote werken meer wenste te schrijven.⁶³ De overmoed waarmee hij nog zijn Politicus zonder partij geschreven had, bezat hij niet meer. Was dat verlies? Ja en neen. Hij accepteerde dat hij een ‘broze machine’ was. Iedere leeftijd heeft zijn eigen volmaaktheid: de volmaaktheid van zijn jaren veertig zou moeten zijn dat hij zich aan het kleinere ‘vakwerk’ zou houden en verder nog wat zon trachtte te vangen zolang de zon nog scheen. Misschien was dat pas de ware jeugd.

De consequenties hiervan lagen voor de hand. Een jongere generatie moest de fakkel van Ter Braak overnemen. In Gomperts zag hij, als de rechtenstudent op deze weg bleef doorgaan, ‘de ster van zijn generatie’.⁶⁴ Van Gomperts verwachtte hij daarom dezelfde instelling waarmee hijzelf als polemist in het leven stond: iemand die bereid is zich voor zijn overtuiging desnoods door de honden te laten verscheuren. Deze instelling gaat terug tot oude Griekse filosofen als Lucianus en is later, in een lange traditie, voortgezet door schrijvers als Voltaire en Heine.⁶⁵ Zij komt voort uit de weigering het bestaande onrecht goed te praten op grond van metafysische speculatie of een hemelse belofte. De spot en het negativisme van zulke critici richten zich op de schijnvertoning van een cultuur waarin veel waarden gemummificeerd voortbestaan en plichtmatig in ere worden gehouden, maar in wezen al gestorven zijn. Ter Braak meende dat hij het beste van zichzelf in deze strijd gegeven had - nu was het de beurt aan jongeren.

60 Menno ter Braak, ‘“Volksmond” en dichter. De waarde en onwaarde van populaire wijsheid. Marsman-Breero’, n.a.v. H. Marsman, Porta Nigra (Utrecht 1934), Het Vaderland, 30 september 1934 (Vw 296-303). Du Perron verwonderde zich, niet onbegrijpelijk gezien Ter Braaks vroegere idealisering van de puberteit, over ‘je onvoorzichtige kritiek op “puberteitsidealen”, jij juist’ (Briefwisseling 1930-1940 ii, 464, 538; verg. E. du Perron Brieven v, 61). In het citaat maakt Ter Braak overigens een vergissing: Tesselschade is niet door het ijs gezakt; zij huwde, vestigde zich in de Beemster en stierf op 55-jarige leeftijd. Degene die door het ijs zakte - niet op de schaats, maar in een slee getrokken door een paard - was Cornelia Vossius, op wie Vondel een gedicht maakte (1638).

61 M.t.B., ‘Boekenschouw. Het beroep op de jeugd’ (‘Tijdschriften’), Het Vaderland, 26 april 1934; dez., ‘De eeuwige jeugd. Geproclameerd door “De Nieuwe Gemeenschap”. Tragedie van het gezag’, Het Vaderland, 3 juli 1934 (niet in Vw).

62 Verg. Menno ter Braak, ‘De eenvoudige stijl. Vertaling van het woord “simple”. Reportageroman over Ford’, n.a.v. C.J. Kelk, Baccarat (Amsterdam 1934), M. Revis, Gelakte hersens (Utrecht z.j.), Het Vaderland, 13 mei 1934; dez., ‘Een vernieuwde v. Schendel. De techniek van het sprookje. Poëzie en humor’, n.a.v. Arthur van Schendel, Herinneringen van een dommen jongen (Rotterdam 1934), Het Vaderland, 23 december 1934 (Vw v, 178-183, 376-382).

63 Verg. Menno ter Braak, Journaal 1939, 41-43 (vw iv, 877-879). Typisch is dat Ter Braak ook hiermee de antipode van zijn familielid Huizinga vormde, die immers al ver in de veertig was toen hij zijn eerste meesterwerk, Herfsttij der Middeleeuwen, publiceerde.

64 Menno ter Braak aan J. Greshoff, 31 januari 1940.

65 Verg. M.t.B., ‘Drie satiren van Lucianus. Ten tooneele gebracht door leerlingen van het eerste Sted. Gymnasium. Kon Schouwburg’, Het Vaderland, 8 oktober 1938 (niet in Vw).

[p. 421]

De reden voor deze estafettewissel was dat Ter Braak door de politieke ontwikkelingen in Europa telkens dermate van slag raakte, dat hij de veerkracht verloor om zijn oude zuiverende taak in de cultuur op het oude peil voort te zetten. Hij verviel zienderogen in ‘creatieve onmacht’.⁶⁶ De jongeren waren bereid de hun toebedeelde taak op zich te nemen en toonden dat door, als in een initiatierite, eerst hun meesters te huldigen. Ter ere van de vijftigste verjaardag van Jan Greshoff verscheen in december 1938 een brochure De jongste generatie over J. Greshoff 1888-1938, waaraan Gomperts het essay ‘Ook Hermes bekeerd’ bijdroeg. Ter Braak las het als een document van ‘intellectueele integriteit’ en ‘een van de beste stukken, die over Greshoff geschreven zijn’.⁶⁷ Maar later geneerde Gomperts zich om de toon van zijn artikel en liet hij het weg in de tweede druk van zijn verzamelbundel Jagen om te leven. Door Greshoff op vleiende wijze met Hermes te vergelijken, ondermijnde hij zijn zelfbeeld als een jager-om-te-leven. Vandaar dat hij het stuk liever wenste te vergeten.⁶⁸

Door al zijn adepten zoveel mogelijk met elkaar in contact te brengen, zorgde Ter Braak ervoor dat er een, weliswaar losse, kring om hem heen ontstond: Fred Batten, Ed. Hoornik, Arthur van Rantwijk, Adriaan Morriën, Rudie van Lier, Hans Gomperts, Max Nord, Adriaan van der Veen, Pierre Dubois en anderen. Zij waren acht tot vijftien jaar jonger dan Ter Braak. Uit deze literaire contacten ontstonden nog vóór de oorlog het tijdschrift Werk en erna Criterium, en Libertinage. Een aantal van de jonge schrijvers had in Forum gedebuteerd, anderen vonden plaatsruimte in De Vrije Bladen, waarvan Ter Braak in 1939 redacteur zou worden onder de ambitieuze Haagse uitgever R.I. Leopold - een neef van de dichter J.H. Leopold - die plannen had met de nieuwste literatuur die met een ‘hoofdletter’ geschreven werd.⁶⁹ Ook kregen de jongeren van Jan Greshoff de mogelijkheid in diens Groot Nederland te publiceren.⁷⁰ Het was trouwens ook de onvermoeibaar enthousiasmerende Greshoff die de aanzet gaf tot de oprichting van Werk bij uitgeverij Manteau, een Belgische zustermaatschappij van Leopold.⁷¹ Een aardig voorbeeld van Ter Braaks uitstraling op jongeren bieden de ervaringen van de toenmalige economiestudent en latere Parool-directeur Wim van Norden. In december 1937 werd een ongevraagd ingezonden verhaal van hem, ‘Vagebondage’, tot zijn verbazing door Jan Greshoff direct geaccepteerd voor Groot Nederland.⁷² Afkomstig uit de radicaalsocialistische jongerenbeweging, was Van Norden zich aan het oriënte-

66 Menno ter Braak aan H.A. Gomperts, 23 november 1938.

67 Idem; verg. Menno ter Braak aan J. Greshoff, 18 december 1938.

68 Verg. H.A. Gomperts, ‘Ook Hermes bekeerd’, in: De jongste generatie over J. Greshoff 1888-1938 ('s-Gravenhage 1938) 7-14; opgenomen onder de titel ‘Hermes in het koffijhuis (Bij een jubileum)’ in: dez., Jagen om te leven. Essays (Amsterdam 1949) 27-34; verg. dez., ‘Narede’, in: Jagen om te leven (Amsterdam ²1960) 297. Verg. ook: M.t.B., ‘De jongeren over Greshoff. Spontane getuigenissen bij zijn 50sten verjaardag. “De man, die met alle generaties jong wist te zijn”’, Het Vaderland, 15 december 1938.

69 H.P. Leopold's Uitgeversmaatschappij was in 1923 opgericht omdat de Haagsche Post een uitgever zocht voor de reisverslagen die Louis Couperus voor dit weekblad geschreven had: resp. Oostwaarts ('s-Gravenhage 1923) en Nippon ('s-Gravenhage 1925). De H.P. in de firmanaam stond derhalve voor Haagsche Post. R.I. (‘Rob’) Leopold trad in 1926 toe tot het bedrijf, dat in handen was van zijn vader Joes Leopold en S.F. van Oss, en kreeg in 1933 de dagelijkse leiding in handen. Over Leopolds ambities als literair uitgever, verg. Greta Seghers, Het eigenzinnige leven van Angèle Manteau (Amsterdam 1992) 61-67; Siegfried E. van Praag e.a, 1923-1983: Leopold zestig jaar. Het gezicht van een uitgeverij ('s-Gravenhage z.j. [1983]); Janneke van der Veer, ‘75 jaar Uitgeverij Leopold’, Boekenpost 6 (1998) 37 (september-oktober) 28-29.

70 Verg. M.t.B., ‘Tijdschriften in Juni. Een jongeren-nummer van “Groot-Nederland”’, Het Vaderland, 17 juni 1938 (niet in Vw).

71 Verg. Ernst Bruinsma, Jan Stuyck, Literaire kwaliteit was de enige norm. Fondslijst Uitgeverij A. Manteau/Les Editions Lumière 1938-1955 (Antwerpen: L.P. Boon-documentatiecentrum, 2000).

72 W. van Norden, ‘Vagebondage’, Groot Nederland 35 (1937) 12 (december) 680-687. Over de jonge Van Norden, verg. Madelon de Keizer, Het Parool 1940-1945. Verzetsblad in Oorlogstijd (Amsterdam 1991) 228-231.

[p. 422]

ren op een onafhankelijker wereldbeeld. Een nieuw verhaal dat uit zijn pen kwam, stuurde hij naar Ter Braak. Waarom uitgerekend Ter Braak? ‘Hij was voor mij en mijn vriendenkring’, verklaarde Van Norden vijftig jaar na dato:⁷³

...de belichaming van de fatsoenlijke, onaanstellerige intellectueel, die literaire en politieke teksten feilloos kon taxeren op oprechtheid, op noodzakelijkheid en op humaniteit. Wij lazen zijn critieken en bundelingen ervan als richtinggevende aanwijzingen.

Zijn respect voor Ter Braak ging zover dat hij zich ‘uit eenkennigheid’ liet verleiden met een groep vrienden uit de Jongeren Vredes Actie in de Scheveningse duinen aan een geïmproviseerde opvoering van De pantserkrant mee te doen. En dan nog wel in de rol van directeur, ‘een omineus vooruitlopen op mijn latere loopbaan als dagbladuitgever’. Ter Braak reageerde in een brief van 21 juni 1939 op het verhaal van de hem onbekende Rotterdamse student.⁷⁴ Hij meende het eerlijk als hij zei dat hij het verhaal geboeid gelezen had. Daarmee was veel gezegd, want zijn vak had hem zozeer afgestompt tegen de bekoringen van het middelmatige, ‘dat ik daarvoor geen kopje thee meer laat staan (zooals ik hedenmorgen wel deed voor uw verhaal)’. Zijn bezwaar was alleen de afhankelijkheid van Kafka. Nu bedoelde hij die term hier niet als ‘slaafsche navolging’, maar eerder als ‘een natuurlijke verwantschap’: ‘Er zitten trouwens ook elementen in, die zeer persoonlijk aandoen. Wat U gemeen hebt met Kafka, is het als vanzelfsprekend aanvaarden van het wonderbaarlijke, als een gegeven iets; hetzelfde vindt men bij Jeroen Bosch’.⁷⁵ Ter Braak verstond de kunst om een principieel bezwaar te formuleren als een reusachtig compliment! Hij adviseerde de jonge literator het manuscript te zenden aan het tijdschrift Werk. De redacteur daarvan, Adriaan van der Veen, was inmiddels zijn collega aan Het Vaderland geworden.

Van Norden moest in zijn antwoord toegeven dat hij Kafka's werk gespeld had in de uitgave van de Gesammelte Werke, die in 1935 nog in vier delen had kunnen verschijnen bij Schocken Verlag te Berlijn.⁷⁶ Deze mededeling maakte Ter Braak alleen nog maar nieuwsgieriger naar de economiestudent. Want zelfs in de Duitse hoofdstad gold Kafka vlak voor de oorlog nog als een ‘Geheimtipp’; de Duitse criticus Marcel Reich-Ranicki moest in zijn autobiografie bekennen dat destijds nie-

73 Schriftelijke informatie W. van Norden, 14 augustus 1989; verg. ook Wim van Norden, ‘In '42 waren we allemaal full-time revolutionairen. Zal ik wat thee maken?’, in: Bibeb, Bibeb met... Interviews (Amsterdam 1980), 280-300 (ook in Vrij Nederland, 1 december 1979).

74 Menno ter Braak aan W. van Norden, 21 juni 1939 (Amsterdam, W. van Norden).

75 De verbinding tussen Kafka en Jeroen Bosch maakte Ter Braak vanaf het moment dat hij het werk van de Prager goed leerde kennen. In een lezing over ‘Bosch en de humor’, die hij hield op 25 september 1936 voor de Sociëteit voor Cultureele Samenwerking legde hij de link tussen beiden in de trefwoorden: ‘Kafka (nauwkeurigheid, individualisme, afkeer van iedere sentimentaliteit en pathetiek: B[osch]'s werk een proces, het huis op 55 Schloss’. Het paginanummer verwijst naar de catalogus van de aan Jeroen Bosch gewijde tentoonstelling in het Museum Boymans te Rotterdam. Verg. M.t.B., ‘De verzonken Antonius. Aanteekeningen bij een paneel van Hieronymus Bosch. Een wereld van vergiftig [sic] licht’, Het Vaderland, 15 augustus 1936 (Vw iv, 622-627). De referenties naar de ‘meester der duisternis’ vormen trouwens een stille, maar belangrijke constante in Ter Braaks denkwereld. Hij toonde zich in 1930 ‘zeer gehecht’ aan Bosch' Narrenschip als illustratie voor het omslag van Het carnaval der burgers (Menno ter Braak aan J.L. van Tricht, Van Loghem Slaterus' Uitgeversmaatschappij, 8 januari 1930). Omdat de uitgever geen goede reproductie van dit werk kon bemachtigen, stelde Ter Braak zich tevreden met een afbeelding van de carnavalsoptocht te Mainz, die hij in De Telegraaf had gezien. In datzelfde jaar protesteerde hij bij gelegenheid van de Bosch-herdenking en -expositie in de Noord-Brabantse hoofdstad tegen de neiging om van hem een gemoedelijke, humoristische en eigentijdse Bosschenaar te maken (‘Het dankbare nageslacht’, vw iv, 545-546).

76 Ook Ter Braak bezat deze vierdelige uitgave; hij verwierf tevens de delen v en vi die in resp. 1936 en 1937 in Praag bij Heinrich Mercy Sohn verschenen (Muiderberg, Krijn ter Braak).

[p. 423]

mand in zijn omgeving zelfs maar van Kafka gehoord had.⁷⁷ Voor Ter Braak lag dat anders. Al in 1925, een jaar na de dood van de Praagse schrijver, had Victor van Vriesland hem op diens werk geattendeerd. Het zou tot 1936 duren eer Ter Braak deze ‘eersterangs auteur’ goed zou lezen, maar toen was hij ook meteen verkocht.⁷⁸

Hij begreep Kafka in zijn dubbele identiteit van joodse Duitser en Praagse Tsjech en zag in hem de belichaming van alle voorbeeldige internationale eigenschappen van het jodendom. Van het streven van Kafka's vriend en erfgenaam, Max Brod, om hem in te lijven bij de joodse theologie en het zionisme, wilde Ter Braak dan ook niets weten.⁷⁹ Hij herkende het existentiële probleem dat Kafka in Vor dem Gesetz had aangesneden: voor een deur staan waardoor ik, en alleen ik, naar binnen kan gaan, terwijl die deur ‘levenslang voor mij gesloten blijft’.⁸⁰ De grootsheid van Kafka was voor Ter Braak dat hij deze situatie niet alleen als een einde, maar vooral ook als een begin had proberen te begrijpen. Pas wie zijn tragiek volledig aanvaardt en haar met humor bejegent, zal morgen wakker kunnen worden in een geheel andere wereld. Hoe ver Ter Braaks belangstelling voor Kafka ging, blijkt uit het feit dat hij in de loop van 1939 enkele ontmoetingen arrangeerde met Kafka's laatste vriendin, Dora Diamant,⁸¹ die als joodse emigrante op dat moment bij verwanten in Den Haag verbleef.⁸² Deze knappe, maar broze vrouw, die Kafka dag en nacht op zijn smartelijk sterfbed had bijgestaan, had vanuit haar oost-joodse, chassidische traditie een door en door religieuze visie op Kafka ontwikkeld. Zij verheerlijkte in hem de godsdienststichter, die Ter Braak juist niet in de schrijver van Das Schloß wilde zien. Van de inhoud van hun gesprekken is helaas niets bewaard gebleven, maar het lijdt geen twijfel dat Ter Braak door zijn vriendschap met de Poolse jood Samuel Lewin en zijn belangstelling voor diens werk zeer wel in staat is geweest de nodige empathie voor de denkbeelden van Dora Diamant op te brengen.⁸³ De foto's van Kafka en haarzelf die zij hem als blijk van erkentelijkheid schonk, bewaarde hij als relikwieën in zijn portefeuille ‘op de borst’.⁸⁴ Zij schreef ook het adres in Londen in zijn agenda, waar hij haar in de toekomst zou kunnen bereiken.⁸⁵

Enigszins kafkaësk was de tocht die Wim van Norden in het najaar van 1939 maakte om Menno ter Braak in het verwaarloosde gebouw van Het Vaderland te vinden. De criticus had hem uitgenodigd voor een kennismaking. Nat van de regen, zocht de jongeman de trap naar de eerste verdieping waar de redactie huisde. Het donkere pand werd

77 Marcel Reich-Ranicki, Mein Leben (Stuttgart 1999), voorpublicatie in: Frankfurter Allgemeine Zeitung, 18 augustus 1999. Verg. ook J. Huizinga aan Menno ter Braak, 22 januari 1939: ‘Van Kafka had ik nooit gehoord...’

78 Victor E. van Vriesland aan Menno ter Braak, 17 juli 1925; Menno ter Braak aan J. Greshoff, 31 januari 1936; verg. Briefwisseling 1930-1940 iii, 361: ‘Ken jij “Der Prozess” van Kafka? Zeer merkwaardig en vooral superieur Joodsch. Niets van de joderigheid, à la Zweig en Schnitzler’. Verg. ook: Menno ter Braak, ‘Over Franz Kafka. Een Joodsch schrijver van den eersten rang. Zijn stijl en levensprobleem’, n.a.v. Franz Kafka, Gesammelte Schriften. Herausgegeben von Max Brod (Berlijn 1935), Het Vaderland, 23 februari 1936; dez., ‘Over Franz Kafka. Een einde en een begin. De meester van den droom’, n.a.v. Franz Kafka, Tagebücher und Briefe. Gesammelte Schriften, Band vi (Praag 1937), Idem, 25 juli 1937; opgenomen onder de titel ‘Decadent zonder decadentie’ in: dez., In gesprek met de vorigen, 151-171 (vw iv, 99-111).

79 Verg. M.t.B., ‘Franz Kafka en Max Brod. De geschiedenis van een vriendschap. Maar van ongelijke persoonlijkheden’, n.a.v. Max Brod, Franz Kafka. Eine Biographie (Praag 1937), Het Vaderland, 27 november 1937 (vw iv, 398-401). Tussen Ter Braak en Max Brod was het in 1936 overigens tot schriftelijk contact gekomen, nadat de Vaderland-criticus zijn artikel ‘Over Franz Kafka’ aan de Prager had toegestuurd, met in een begeleidende brief de vraag of Brod zijn toestemming wilde verlenen aan een Nederlandse vertaling van Kafka's novelle Die Verwandlung. Deze vertaling zou in 1938 worden gerealiseerd door een schoonzuster van Jan Greshoff, Nini Brunt. Verg. Max Brod aan Menno ter Braak, 26 maart 1936; Franz Kafka, De gedaanteverwisseling. Vertaling van N. Brunt (z.p. ['s-Gravenhage] 1944; Amsterdam ²1950). Max Brod op zijn beurt stuurde Ter Braak manuscripten ter publicatie in Het Vaderland, maar toen daarvoor geen plaats bleek te zijn, hield het contact weer op. De naam van Ter Braak verdween uit Brods geheugen - en ook uit diens nalatenschap (schriftelijke informatie prof.dr. Margarita Pazi, Tel-Aviv, 26 april 1991).

80 Menno ter Braak, In gesprek met de vorigen, 162 (vw iv, 106). Over Ter Braaks Kafka-beeld verg. Niels Bokhove, ‘Dora Dymant en Menno ter Braak over Franz Kafka’, In de Waagschaal 12 (1983-1984) 9 (juni) 266-279; dez., Reiziger in scheerapparaten. Kafka in Nederland en Vlaanderen. Overzicht, bloemlezing en bibliografie van de receptie van Franz Kafka's werk in het Nederlandse taalgebied (Amsterdam 1984); Gerhard Kurz, ‘Kafka's reis door Nederland’, Vrij Nederland, 20 oktober 1984; dez., ‘Kafka in den Niederlanden’, Duitse Kroniek 35 (1985) 3-4, 7-15; Cor de Back, Niels Bokhove eds., Niederländische Autoren über Franz Kafka 1922-1942 (Amsterdam, Atlanta 1993) xv, lii-liv; 55-70.

81 Over Dora Diamant, die zich na haar emigratie Dymant noemde, enigszins sentimentaliserend: Ernst Pawel, Het leven van Franz Kafka. Vertaald door Jos Perry (Amsterdam 1986) 487 vlgg.

82 Dora Lask-Diamant verbleef te 's-Gravenhage bij familie van haar man, een Duitse trotskistische communist die na arrestatie spoorloos in de Sovjet-Unie was verdwenen. Zij had echter toestemming gekregen Moskou met haar zesjarig dochtertje te verlaten en was op doorreis naar Londen. In Den Haag logeerde zij bij het echtpaar Ernst en Ruth Friedländer-Lask aan de Thorbeckelaan 234. Wellicht heeft de ingenieur Friedländer of diens vrouw, beiden zelf emigranten en sedert 1933 woonachtig in Den Haag, Dora Diamant op de krantenstukken van Ter Braak over Kafka geattendeerd. Zij moet daarop sterk de behoefte hebben gevoeld Ter Braak te ontmoeten (Briefwisseling 1930-1940 iv, 541). De ontmoetingen hebben waarschijnlijk zowel bij de familie Friedländer als bij Ter Braak thuis plaatsgehad. Zijn agenda vermeldt haar naam (‘Lask-Kafka’) en die van de Friedländers op respectievelijk 17, 21, 22 februari, 12, 15 juli en 4 augustus 1939.

83 In dat verband is het interessant te wijzen op een ontmoeting die de Duitse schrijver Martin Walser in februari 1952 in de Londense wijk Chelsea enkele maanden voor haar dood met Dora Diamant had. Terugkijkend op zijn bezoek moest Walser veertig jaar later tot zijn spijt toegeven dat hij destijds totaal geen begrip had kunnen opbrengen voor de godsdienstig bepaalde levensvisie van deze vrouw. Hij voelde zich afgestoten door de toon waarmee zij Kafka religieus verheerlijkte. Godsdienst en literatuur konden naar zijn mening niet samengaan. Hij liet de zieke Dora Diamant achter in haar donkere slaapkamer en vluchtte die avond op Picadilly Circus een theater in. Pas na het lezen van Kafka's Brieven aan zijn ouders, die in 1990 verschenen en waaruit haar cruciale belang voor Kafka duidelijk werd, begreep hij dat hij in 1952 op ‘belachelijke’ wijze een ‘unieke gelegenheid’ had verprutst. Zijn les: ‘Het licht waarin wij iemand willen zien, stamt altijd alleen van onszelf’. Verg. Martin Walser, ‘Kafkas Stil und Leben. Verschollenes in einem Prager Antiquariat entdeckt. Letzte Briefe und Postkarten’, n.a.v. Franz Kafka, Briefe an die Eltern aus den Jahren 1922-1924. Josef Cermák, Martin Svatos eds. (Frankfurt am Main 1990), Die Zeit, 26 juli 1991. Wie overigens van Dora Diamant bevestigd wilde zien dat Kafka gelovig was, kreeg van haar een onverbiddelijk neen; verg. Marthe Robert, ‘Notes inédites de Dora Dymant sur Kafka. Une figure de Whitechapel’, Evidences 4 (1952) 28 (november) 38-42.

84 Verg. Briefwisseling 1930-1940 iv, 541; Fred Batten aan J.H.W. Veenstra, 19 augustus 1976 (Letterkundig Museum, collectie J.H.W. Veenstra). Ter Braaks enthousiaste relaas van zijn ontmoeting met Dora Diamant en de foto's die hij van Kafka en van haar toonde, brachten Adriaan Morriën ertoe na de oorlog Diamants herinneringen aan Kafka in vertaling te publiceren (in: Literair Paspoort 4 (1949) 110-113). Ook Morriën was overigens een vroeg Nederlands Kafka-recipiënt, en opmerkelijk is dat hij net als Ter Braak de vergelijking met de schilder Jeroen Bosch maakte. Verg. Adriaan Morriën, ‘Kafka's dagboeken en brieven’, Den Gulden Winckel 36 (1937) 10 (oktober) 1-3; dez. aan Menno ter Braak, 30 mei 1939 (prentbriefkaart van Jeroen Bosch, De gevangenneming van Christus in Gethsémané, Rijksmuseum te Amsterdam), waaruit: ‘Zooals u over uzelf opmerkte, dat u alles met Nietzsche confronteert, zoo vergelijk ik alles met Kafka. Kafka? Met het linkermes dat nog getrokken moet worden kon K. gedood zijn’.

85 ‘Dymant-Lask / London N 16 / 13 Carysfort Road’.

[p. 424]

schaars verlicht door zuinige lampjes en overal was het stampende geluid van de drukkerij op de begane grond te horen. Ter Braak wachtte hem op in een benauwd, donkergroen geverfd kamertje, zonder ramen, dat onder het personeel wel als de ‘liftkoker’ werd aangeduid.⁸⁶ Omdat Hein 's-Gravesande in dit hok driftig in de weer was, stelde Ter Braak voor het gesprek op een rustiger plekje in de gang te voeren. Hij haalde Adriaan van der Veen erbij als derde in het gesprek.

Van der Veen⁸⁷ was het typische voorbeeld van een arme jongen die zich in de jaren dertig omhoog had geworsteld. Hij had zich weten te verzekeren van de protectie van Jan Greshoff, die met zijn gevoel voor decorum was gevallen voor het kakkineuze accent dat deze Schiedammer zich had eigen gemaakt. Na enige tijd als Greshoffs secretaris te hebben gewerkt, had hij eind 1938 dankzij diens bemiddeling via Ter Braak een aanstelling aan Het Vaderland weten te krijgen. Ook Ter Braak was van de 22-jarige publicist gecharmeerd en deed van alles om hem vooruit te helpen. Hij nam hem enige tijd in huis en waakte behoedzaam over zijn literaire carrière. Van der Veen had bijvoorbeeld voor De Vrije Bladen een novelle ingestuurd over een kantoorjongen voor wie twee collega's een meer dan vriendschappelijke belangstelling aan de dag leggen. Hoe ‘uitmuntend’ Ter Braak het verhaal ook vond, hij was tegelijkertijd bang dat dit ‘scabreuze’ onderwerp voor ‘onwelwillende idioten’ - hij dacht met name aan de directeur van Het Vaderland, E.A.L. de Lang - aanleiding kon zijn om Van der Veen te diskwalificeren. Van der Veen ging niet in op Ter Braaks suggestie een pseudoniem te kiezen en deze liet het verhaal als een afzonderlijk cahier van de Bladen verschijnen. Voor alle zekerheid beklemtoonde Ter Braak in een kritiek dat Van der Veen beslist niet had toegegeven aan enig ‘muf of pikant naturalisme’.⁸⁸ Homo-erotiek was voor Menno ter Braak en zijn generatie duidelijk nog een beladen onderwerp. Onder zijn jonge discipelen daarentegen bleek dit thema een hoogst prikkelende mogelijkheid te zijn, die zo dicht aan de werkelijkheid raakte dat gemakkelijk het gerucht kon ontstaan dat Ter Braaks bemoeienissen met de emigrant Konrad Merz van méér dan platonische aard waren.⁸⁹

Van der Veen werd door Ter Braak op die herfstmiddag in 1939 op de gang bij Van Norden geroepen in zijn hoedanigheid als redacteur van het gloednieuwe jongerentijdschrift Werk.⁹⁰ Het ontging Van Norden niet hoe de verhoudingen tussen de beide heren lagen:

86 Mondelinge informatie mevrouw A. van 't Veer-Suiker, Amsterdam, 24 januari 1994.

87 Verg. G.W. Huygens, Martin Mooij, Grote ontmoetingen: Adriaan van der Veen. Met een bibliografie samengesteld door Murk Kerstes Bottema (Amsterdam 1986 [1965]).

88 M.t.B., ‘Een Hollandsch vagevuur’, n.a.v. Adriaan van der Veen, Tusschen kantoor en archief('s-Gravenhage 1939), Het Vaderland, 4 april 1939 (niet in Vw). Ter Braak verwoordde zijn scrupules in een ongedateerde brief aan zijn collega-redacteuren van De Vrije Bladen, De Gruyter en Stuiveling. Beiden zouden adviseren tot het gebruik van een pseudoniem.

89 Mondelinge informatie Adriaan van der Veen, 's-Gravenhage, 7 februari 1994. Als er al sprake was geweest van seksuele spanning tussen Konrad Merz en Ter Braak, dan zal die van de kant van de Duitser wellicht mevrouw Ter Braak hebben gegolden. Zoals vermeld herinnerde Merz zich dat Ant ter Braak haar man een keer in de deuropening hartstochtelijk in het kruis gegrepen had. Dit kan niet meer dan een fantasie zijn geweest, zonder dat overigens de posities daarin meteen duidelijk worden. Droomde Merz zich in de rol van Ter Braak of in die van Ant ter Braak, of droomde hij van nog iets stouters, bijvoorbeeld een ménage à trois?

90 Verg. M.t.B., ‘Het Jongeren tijdschrift “Werk”. Orgaan van een generatie, die men ten onrechte zoek waande. Geen leidende idee, maar voortreffelijke prestaties’, Het Vaderland, 3 januari 1939 (niet in Vw); het tijdschrift kon sinds dit eerste nummer maandelijks op Ter Braaks kritische, maar enthousiaste belangstelling in Het Vaderland rekenen.

[p. 425]

Ter Braak bleek een enigszins fattig geklede, maar uiterst minzame en vriendelijke man - ik zie hem terug met een monocle, toch wel het toppunt van bijna pruisische decadentie, en met een vlinderdasje, ook al zo'n artisten-insigne. Van der Veen, van wie ik eerder met afgunst enkele teksten gelezen had, bleek een jonge, vrome adept van de grote man. Met hem was ik direct op vertrouwelijke voet. Er werd gepraat over politiek - de oorlog was inmiddels uitgebroken - en over boeken, zoals schrijvers onder elkaar dat plegen te doen, tenminste zo stelde ik het voor aan mijn verwachtingsvolle achterban bij mijn triomfantelijke terugkomst. Ter Braak vroeg mij vooral mijn werk te sturen aan Van der Veen. Ik beloofde natuurlijk alles te doen wat de heren van mij vraagden.⁹¹

Door het uitbreken van de oorlog zouden de dingen een andere wending nemen. Van Norden werd geen literator, maar een van de leidende figuren van Het Parool, de krant die uit het verzet voortkwam en die als motto het ‘vrij en onverveerd’ uit het Wilhelmus had gekozen. De richtinggevende Ter Braakiaanse geest van fatsoenlijkheid, oprechtheid en humaniteit, zoals Van Norden die had gedefinieerd, speelde daarbij een niet te verwaarlozen rol. In het naoorlogse Parool kregen mensen als H.A. Gomperts, Max Nord, Simon Carmiggelt, Annie M.G. Schmidt, S. Vestdijk, die allen door de school van Ter Braak waren gegaan, een belangrijke stem. Adriaan van der Veen werd in 1945 de literaire redacteur van de Nieuwe Rotterdamsche Courant, waar hij drieëndertig jaar lang de Forum-traditie van Greshoff, Ter Braak en Du Perron, die zijn ‘kijk op de wereld bepaalden’, kon voortzetten.⁹² Weer een andere beschermeling van Greshoff en Ter Braak, Pierre H. Dubois, mocht na de oorlog gedurende enige decennia de zetel van Ter Braak bij Het Vaderland bezetten.

Dubois, zoon van een horlogereparateur aan de Amsterdamse Bilderdijkkade, had zich op aansporen van Greshoff in januari 1939 met Ter Braak in verbinding gesteld. Hij was toen eenentwintig jaar oud, eigenlijk nog nat achter de oren, en lag overhoop met zijn katholicisme. Ter Braak kon hem tot zijn spijt ondanks herhaalde pogingen niet aan een baantje bij Het Vaderland noch elders helpen, maar hij stuurde hem spontaan een cheque van zes gulden, waarmee Dubois tenminste weer een maand zijn schrijfmachine kon afbetalen. Een andere keer deed hij er zelfs twintig gulden bij. Het was voor Ter Braak ondraaglijk, ‘dat ie-

91 Schriftelijke informatie W. van Norden, 14 augustus 1989. Van Norden zou niet meer in Werk publiceren, omdat dit tijdschrift reeds na een jaargang ophield te bestaan.

92 Verg. Adriaan van der Veen, ‘Afscheid van een journalist’ (‘cs-journaal’), nrc Handelsblad, 15 december 1978; dez., ‘Als over vrienden en vijanden’. Mijn persoonlijke literatuurgeschiedenis, Vrij Nederland, 7 september 1985.

[p. 426]

mand om zoo'n bedrag verlegen zit, terwijl het voor mijzelf momenteel niets uitmaakt. U zult dit wel willen aanvaarden als iets, dat vergeten wordt en vanzelf spreekt’. Wel besteedde hij enige woorden aan Dubois' worsteling met zijn geloof. Hij vroeg zich af wat er van het katholicisme overblijft als men, zoals Dubois, de kerk aan zijn laars lapt. De werkelijk ‘mystieke kern’ van het geloof wenste hij niet als ‘katholiek’ te benoemen, maar beschouwde hij als toegankelijk voor mensen van alle gezindten: ‘misschien ben ik dan ook wel katholiek’. Ter Braaks schrijven maakte een grote indruk op de jonge, zoekende publicist: ‘de onrustige vervreemding’, schreef Dubois decennia later in zijn autobiografie, ‘maakte langzamerhand plaats voor een meer rustgevende herkenning’.⁹³

Ook de gezichtsbepalende recensent van Het Vrije Volk in de naoorlogse periode, Alfred Kossmann, had een wezenlijke invloed van Ter Braak ondergaan. In 1939 werkte hij als zeventienjarig broekje bij uitgeverij Nijgh & van Ditmar in Rotterdam. De volontair hoefde weinig te doen. Hij moest de recensie-exemplaren uit de schappen halen en in het archief napluizen of er over de betreffende auteur ooit positieve kritieken waren verschenen. Kossmann kreeg de indruk dat hij in een gekkenhuis verbleef. Zijn chef was een constant rood aangelopen man met een puntbuik, bij wie spuugbelletjes aan zijn mondhoeken verschenen als hij veel te uitvoerig zijn simpele opdrachten gaf. Het hoofd van de administratie was een klein, dik en vettig geval, waarvan iedereen wist dat zijn vrouw hem in de huwelijksnacht had afgewezen. De heer Doeke Zijlstra, directeur van dit uitgeversgesticht, zag hij dagelijks voorbij zwieren als een op het droge schaatsende Fries. En Ter Braak, de beruchtste auteur van het hele fonds? Kossmanns eerste associatie met Ter Braak betrof een kledingstuk: een gleufhoed van vilt. De altijd onberispelijk overkomende Ter Braak stond voor de precies twintig jaar jongere volontair te zeer op een voetstuk om hem aan te spreken. Zelfs in een fantasie uit de nadagen van zijn eigen journalistieke carrière kon Kossmann zich maar nauwelijks voorstellen dat hij met een inmiddels tachtig jaar oude Ter Braak een gesprek zou durven aanknopen, laat staan dat hij hem ‘Menno’ zou noemen. Maar hij zou nooit vergeten dat hij aan deze lange man met zijn ronde intellectuelen-gezicht in 1939 een schokkende ontdekking te danken had. In de spelonken van het gebouw aan de Wijnhaven moest Kossmann een brief van Ter Braak aan Zijlstra opbergen, en hij kon het niet laten en had trouwens ook ruimschoots de

93 Menno ter Braak aan Pierre H. Dubois, resp. 14 en 30 januari 1939, 17 augustus 1939, 6 februari en 3 april 1940; verg. J. Greshoff aan Menno ter Braak, 5 (9) april 1940, waaruit: ‘Ik kan je niet zeggen hoe blij ik ben, dat jullie nogal te spreken zijn over de ontwikkeling die Piet [sic] Dubois vertoont. Ik mag die jongen werkelijk héél graag’; Pierre H. Dubois, Cola Debrot, ‘In memoriam’, Criterium 1 (1940) 354-361; Pierre H. Dubois, ‘Menno ter Braak en de menschelijke waardigheid’, De Spectator, 5 mei 1946; Paul Hellmann, ‘Ik ging de literatuur in zoals een ander het klooster. Pierre H. Dubois neemt afscheid van Het Vaderland’, nrc Handelsblad, 16 mei 1980; Pierre H. Dubois, ‘De schrijver is alleen getuige van zichzelf. Mijn persoonlijke literatuurgeschiedenis’, Vrij Nederland, 7 september 1985; dez., Het begin en het einde. Over kunst en letteren in Het Vaderland (Nijmegen 1985); dez., Memoranda. Hermetisch en besterd. Literair leven in jaren van onrust ('s-Gravenhage 1987) m.n. 74-76; dez., ‘Het literaire klimaat omstreeks 1940’, Bericht aan de vrienden van de Jan Campertstichting 5 (1989) 51-64; dez., ‘Over Menno ter Braak’, in: Over de grens van de tijd (Amsterdam 1997) 255-270; schriftelijke informatie Pierre H. Dubois, 9 juni 1993.

[p. 427]

tijd om deze brief van a tot z te lezen. Ter Braak schreef in zijn brief dat hij aan een roman bezig was die hij binnen enkele maanden kon voltooien tenzij Hitler al eerder zou binnenmarcheren. Hij bleek er dus niet aan te twijfelen dat Hitler zou binnenvallen! Kossmann voelde de strekking van de schijnbaar achteloos getikte volzin als onontkoombaar. Niemand in zijn omgeving, zelfs zijn hooggeachte vader, de directeur van de Rotterdamse bibliotheek, geloofde aan de mogelijkheid van een oorlog. Nu het hier zwart op wit op papier stond, viel er voor Alfred Kossmann als het ware een doek over de jaren dertig - en ook over het leven van Ter Braak, die immers ‘met volledige inzet’ jarenlang had gestreden tegen wat nu onafwendbaar bleek: het nationaal-socialisme.⁹⁴ De invloed die Ter Braak op Kossmann en zijn broer Ernst, de belangrijkste Nederlandse historicus van de tweede helft van de twintigste eeuw,⁹⁵ uitoefende was naar hun eigen zeggen in één woord - ‘beslissend’.

94 Alfred Kossmann, ‘Jaren dertig’, Het Vrije Volk, 25 september en 2 oktober 1982.

95 Verg. E.H. Kossmann, ‘De onstuitbare’, HP/De Tijd, 29 mei 1992; dez., ‘Tussen de ruïnes naar school’ (‘Kleine geschiedenissen’), Historisch Nieuwsblad, 7 (1998) maart.