Leven in geleende tijd. Over Menno ter Braak

[p. 59]

Morgen kan het te laat zijn

E DU PERRON was in 1936 met zijn echtgenote Elisabeth du Perron-de Roos (1903-1981) om redenen van politieke, financiële en nostalgische aard teruggekeerd naar zijn land van herkomst, Nederlands-Indië. De vriendschapsband met Menno ter Braak ging hiermee geenszins verloren, al lijkt Ter Braak zich in de loop der jaren steeds sterker aangetrokken te hebben gevoeld tot de oudere en meer minzame Jan Greshoff, die als correspondent van onder andere Het vaderland in Brussel woonde. In 1939 vertrok Greshoff evenwel met zijn gezin naar Zuid-Afrika in een poging aan de malaise in West-Europa te ontkomen. Hij slaagde hierin slechts zeer gedeeltelijk. Op 17 september van dat jaar schreef hij uit Kaapstad aan Ter Braak: ‘Dit is de les van dit sinistere avontuur: we kunnen ons noodlot niet ontvluchten, ook al trekken we naar het puntje van de wereld! Ik ben zoo volkomen gebonden aan de Europeesche tragedie, door mijn vrienden en mijn vorming, dat het niet meer mogelijk is, me ervan los te scheuren. En die afstand maakt het erger, geloof mij, dan jij je kunt voorstellen’.

Hiermee leek de gedachte bewaarheid die de schrijver en bohémien Jacques Gans (1912-1972) bijna precies in dezelfde tijd tegenover Ter Braak uitsprak: ‘Nooit weet men zich scherper van den uitweg gescheiden dan op 't oogenblik dat hij zich duidelijk voor ons afteekent’ (brief van 2 november 1939). Toch heeft Ter Braak serieus overwogen te emigreren, zoals onder meer blijkt uit een brief van hem aan Greshoff van 24 augustus 1939, daags na het Molotov-Ribbentrop Pact, een non-agressie overeenkomst tussen de Sovjetunie en het Duitse Derde Rijk:

‘Deze brief dient alleen om jullie een laatste levensteeken te geven, voor het geval vandaag of morgen het luchtverkeer wordt stopgezet en de oorlog uitbreekt. Wat er dan van ons wordt, moeten wij maar geloovig overlaten, maar deze bedreiging door de Teutonen, die ieder

[p. 60]

jaar terugkeert, was ook niet meer te dragen, en als de Engelschen er nu eindelijk op los gaan, zullen wij ons in dit onvermijdelijke moeten schikken. Ik ben momenteel gelaten; ik heb zoolang ik bewust leef getracht voor iets op te komen, dat nu blijkbaar op een plebejische manier toch in het geding zal komen: de menschelijke waardigheid, of hoe je het noemen wilt. Ik verbeeld me niet, dat die aan den kant van de Engelschen is, maar ik weet alleen, dat het zoo geen menschwaardig leven meer was in Europa. Komt er op het laatste oogenblik toch nog een tweede München, dan beteekent dat, dat dit jaar Oost-Europa naar de haaien is, en Hitler het volgend jaar tegen het Westen optrekt, of dat wij onder Duitsche “invloedssfeer” moeten leven, op zijn slowaaksch. In dat geval tracht ik het volgend jaar naar Z. Afrika te emigreeren, want dan kan ik hier toch niets meer doen. Het lijkt er echter op, of het zoover niet zal komen, en dan is het de vraag, of wij elkaar weerzien op dit ondermaansche. Laat ik jullie ten overvloede nog eens zeggen, hoeveel jullie vriendschap voor ons beteekend heeft. Het kan morgen te laat zijn, en als het niet te laat is, is het toch niet voor niets gezegd’.

Juist in de zomer van 1939 was Eddy du Perron, verscheidene desillusies rijker, weer van Nederlands-Indië naar Nederland teruggekeerd. Tijdens zijn bootreis viel op 1 september 1939 Duitsland het buurland Polen binnen. Du Perron bereikte Europa in een situatie van oorlog. Op de avond van dinsdag 14 mei 1940 kwam hij in Bergen (N.H.) te overlijden aan een aanval van angina pectoris, zonder dat hij wetenschap had van de zelfgekozen dood van zijn vriend te 's-Gravenhage, precies diezelfde avond.