Leven in geleende tijd. Over Menno ter Braak

[p. 57]

Een stadium van noodweer

HET ELEMENT dat veel zwaarder dan zijn arbeid op hem drukte was zonder enige twijfel de politieke situatie in Europa en daarbuiten. De Italiaanse verovering van Abessinië (1935-1936), de conferentie van München (september 1938) met de daaropvolgende bezetting van Tsjechoslowakije door Hitler-Duitsland en tal van andere agressieve daden tegen de rechtsorde die er in die jaren zijn geweest, konden hem op buitengewone wijze deprimeren of zelfs in een depressie brengen. ‘Ik zou me liever in een stil plaatsje terugtrekken en afzijdig blijven; maar in deze omstandigheden is dat onverantwoord’ schreef hij in 1939 nog aan zijn oude vriendin Jo Planten-Koch, die - veronderstelde Ter Braak - kennelijk onder invloed van haar broer Pyke Koch, de ernst van de toestand had gebagatelliseerd.

Het probleem van de verhouding van het individu tot de maatschappij was het thema dat hem deze tijd steeds is blijven bezighouden. In zijn dagboek van 15 september 1939 noemde Ter Braak dit ‘het drama van het individu, dat voor de toekomst vecht zonder te weten of het toekomst heeft’ (Journaal 1939). Wat kon de schijnbaar machteloze enkeling doen om de zaken ten goede te keren? De oprichting van het ‘Comité van Waakzaamheid van Anti-nationaal-socialistische Intellectuelen’, waarvoor hij zich met onder anderen de marxistische historicus Jan Romein (1893-1962) had ingespannen, was een van zijn initiatieven om tot actie op dit terrein te komen. Voor het Comité schreef hij de brochure Het nationaal-socialisme als rancuneleer (1937) en hield hij door het gehele land lezingen om de toehoorders op het gevaar van het Derde Rijk te wijzen. Het Comité werd echter van binnenuit ondermijnd door onenigheid over de vraag welke houding men tegen de Sovjetunie en tegen leden met een communistische overtuiging moest innemen. Ter Braak was uiteindelijk van mening dat men deze laatsten moest uitsluiten en nog in januari 1940 werd een nieuw Comité van Waakzaamheid geïnstalleerd zonder communisten.

[p. 58]

In 1935 was echter ook reeds door onder anderen de historicus Pieter Geyl (1887-1966) en de landmeetkundige en politicus Willem Schermerhorn (1894-1977) de vereniging ‘Eenheid Door Democratie’ opgericht, die zich veel anti-communistischer opstelde dan het Comité van Waakzaamheid, maar met 30.000 leden wel veruit de grootste van de twee was. Geen van beide bewegingen heeft echter een werkelijke politieke betekenis gehad.

De tijd van anti-amerikanisme, onpolitieke houding en neerbuigende kritiek op de democratie was voorbij. Hoe actueel zijn thans weer deze woorden: ‘Toch moet dit ons doel zijn: bewust kiezen voor betrouwbare saaiheid en de middelmatigheid van beproefde democratieën’. Dit zijn niet de woorden van Menno ter Braak, al hadden ze het heel goed wel kunnen zijn, maar van de Hongaarse schrijver Györgi Konrád, in diens boek Antipolitics verschenen vijftig jaar na Ter Braaks Politicus zonder partij. Op 6 september 1938 publiceerde Ter Braak in de krant een artikel ‘Lof der democratie’ (naar aanleiding van Thomas Manns Vom zukünftigen Sieg der Demokratie) waarin hij de volgende zelfbekentenis vervlocht: ‘De democratie is, na langen tijd een begrip voor bourgeois satisfaits te zijn geweest, weer in een stadium van “noodweer” gekomen; en dientengevolge is de eens zoo gesmade Amerikaansche democratie (hoe hebben wij haar niet verfoeid in onze jonge jaren) weer een mogelijkheid geworden, die althans dit ééne beteekent: anti-fascisme’. Met Thomas Mann (die in 1918 overigens nog een lijvig anti-democratisch boek had uitgebracht met de titel Betrachtungen eines Unpolitischen), geloofde Menno ter Braak nu vol overtuiging in de noodzaak van ‘een pleidooi voor de zedelijke waarde der democratie als intercontinentale waarde’. Thomas Mann (1875-1955), Menno ter Braak (1902-1940), Györgi Konrád (*1933): drie politieke denkers tegen wil en dank, die de democratie naar waarde hebben leren schatten en voor haar in woord en daad zijn opgekomen.