Leven in geleende tijd. Over Menno ter Braak

[p. 49]

Uit de windstilte

HET LERAARSCHAP werd Ter Braak steeds meer tot last en kwelling. Het besef een andere baan te moeten zoeken waarin hij meer vrijheid en meer tijd voor nadenken en schrijven had, lijkt bij hem vooral dringend te zijn geworden na de machtsovername van de NSDAP in Duitsland, eind januari 1933. ‘Dit is onvoorstelbaar, de nacht zal over Europa vallen’, moet hij toen tegen een leerling hebben gezegd. Wat dit bewind voor de wereld in petto had, kon hij enigszins vermoeden na wat hij had waargenomen tijdens zijn verblijf te Berlijn in 1927. ‘Gisteren was het andere element, de Haken-Kreuzler, hier weer in actie; op het Rembrandtplein, bij wijze van spreken, beestachtige mishandelingen’, schreef hij in maart van dat jaar aan Jo Planten-Koch. De politieke ontwikkelingen konden een heel direct effect op zijn stemming en geestelijk evenwicht hebben. Het gevoel van bedreiging dat Ter Braak van deze kant onderging, kan men nauwelijks zwaar genoeg inschatten. Het heeft hem tot aan zijn dood vergezeld.

Zijn vriend E. du Perron probeerde hem regelmatig op te wekken eindelijk uit de ‘windstilte’, uit het ‘maatschappelijk gareel’ van een vaste positie te treden. Midden in de storm, bij wijze van spreken, zou hij zich sterker gaan voelen. De brieven hierover behoren tot de meest interessante van hun vier boekdelen tellende, in de jaren zestig uitgegeven briefwisseling. Du Perron was een telg uit een vermogend, oorspronkelijk Frans patricisch geslacht in Nederlands-Indië. Zijn intrede in het literaire leven van Frankrijk, België en Nederland - hij streed bij voorkeur op verschillende fronten tegelijk - had hij in de jaren twintig gemaakt als een bohémien die gaarne aanstoot verwekte en met zijn verwendheid wat epaterend te koop liep. Man van de wereld, uiterst zelfbewust maar ook ontvlambaar door het minste geringste, vond hij in de veel flegmatiekere Eibergse dokterszoon Menno ter Braak een bijzonder geschikte partner in zijn strijd tegen burgerlijke middelmatigheid en artistieke gezapigheid. Precies hetzelfde criterium van de

[p. 50]

‘vent’ en de ‘persoonlijkheid’ kon Du Perron echter ook aanvoeren als Ter Braak weer eens klaagde over zijn leraarschap, zoals deze keer: ‘Ik ben nog altijd zonder energie, geneigd om niets te doen dan grübeln over mijn baantje. [...] En er komt dit bij, dat ik, als ik ooit wil “veranderen”, nu beslissen moet’ (6 april 1933).

Het financieel fiasco van zijn familie en de daarmee verband houdende zelfmoord van zijn vader drukten echter ook Du Perron met zijn neus op de feiten. In 1933 was zijn renteniersleventje voorgoed passé. Ook voor hem zou de vraag nu steeds zijn: hoeveel (maatschappelijk) compromis kan je sluiten zonder je gezicht te verliezen tegenover jezelf en je vrienden? Dit was de eierdans die Ter Braak en Du Perron tot aan het eind moesten uitvoeren. Vooral Du Perron wilde graag als het kwaad geweten van de ander fungeren en legde hem het vuur na aan de schenen. Ter Braak moest weg uit Rotterdam, weg uit Nederland. Zelfs de Franse schrijver André Malraux had het gezegd: van Holland gaat te weinig inspiratie uit om er als denker ‘in de marge’ te kunnen leven. Het kan zijn dat Ter Braak, door vast te houden aan bestaande zekerheden, is voorbijgegaan aan de mogelijkheid om door een aantal beperkingen van zijn eigen persoon en milieu heen te breken. Dat hij is voorbijgaan aan een grootheid die voor hem was weggelegd. Du Perron maande hem wel, maar hij wilde niet, of hij kon niet. Het compromis kan een belemmering zijn, maar ook een bescherming.