Leven in geleende tijd. Over Menno ter Braak

[p. 51]

Tussen chaos en orde

INTUSSEN HAD TER BRAAK een voor hem als mens wel heel gelukkige stap gedaan: hij was op 2 augustus 1933 in het huwelijk getreden met de ruim drie jaar jongere Antje Faber. Deze Friezin was de dochter van de ‘rode’ dominee Jan Lambertus Faber (1875-1958), predikant van de Nederlandse hervormde gemeente te Zutphen en van 1931 tot 1940 lid van de Tweede Kamer voor de SDAP. Het contact met haar was tot stand gekomen toen Ter Braak begin november 1931 op uitnodiging van haar vader een filmlezing kwam geven in het stadje aan de IJssel. In het moederloze gezin - dominee Faber was twee maal weduwnaar - had Ant de verzorging van het huishouden op zich genomen en bekommerde zij zich om haar jongere halfzusje. Er volgde een periode waarin zij en Menno ter Braak wel zo'n tweehonderd brieven wisselden, maar het duurde nog ruim anderhalf jaar voor hij haar, die zich nogal zelfstandig opstelde, over de streep had getrokken. Meteen na de ‘gelegenheidsplechtigheid’ op het stadhuis te Zutphen vertrok het paar op huwelijksreis naar Sils-Maria in het Zwitserse Engadin, het idyllische bergplaatsje waar de filosoof Friedrich Nietzsche (1844-1900) in de jaren tachtig van de vorige eeuw verscheidene keren de zomer had doorgebracht. Deze bestemming was niet toevallig: Menno ter Braak was een groot bewonderaar van de Duitse wijsgeer en heeft diens ideeëngoed ook op originele wijze in zijn eigen denken verwerkt.

Met het vooruitzicht van zijn huwelijk schreef Ter Braak op 17 juli 1933 aan Du Perron dat deze zich maar niets moest voorstellen van een verhuizing van hem naar het buitenland (tenzij Hitler hem ooit tot emigratie zou dwingen): ‘er zal wel nooit gelegenheid zijn te bewijzen, of je gelijk hebt, omdat ik nu eenmaal economisch aan dit land vastzit. Ik zelf geloof eerder, dat de eenige impuls, die mij verder kan drijven, een opheffing van de tegenwoordige, democratische staatsorde zou kunnen zijn, waardoor ik partij zou moeten kiezen (en ik zou partij kiezen

[p. 52]

tegen iedere dictatuur)’. Van de noodzaak als individu een (politiek) standpunt te moeten bepalen, zonder zich daarbij vast te leggen op een partijprogramma, gaf Ter Braak zich vervolgens rekenschap in een boek dat misschien wel zijn bekendste is gebleven: het autobiografische Politicus zonder partij (1934).

Hij was aan het boek begonnen in de nazomer van 1932. De politieke moeilijkheden en spanningen namen in deze jaren hand over hand toe. De inmiddels dertig jaar oude Ter Braak, die in zijn studententijd nog had kunnen schrijven: ‘Ik stel voorop, dat ik mij van politieke beoordeeling onthoud, onbevoegd als ik in dezen ben’ (Propria cures, 23 februari 1924), wist nu dat hij zijn stem over dit onderwerp wel moest laten horen. Hij zag in dat hij zich niet langer van politieke beoordelingen kon onthouden, al was het alleen maar omdat hij anders spoedig misschien geen enkel oordeel meer zou kunnen vellen.

Wie echter politieke uitspraken wil doen, wordt geacht zich te legitimeren. Hij moet een partij achter zich hebben, hij moet staan voor een zaak, een algemene zaak. Hij moet daarnaast een herkenbare identiteit hebben waarop we hem kunnen aanspreken. Ter Braak bezat dit alles niet of nauwelijks en wilde dat ook niet. Toch probeerde hij zich met zijn Politicus zonder partij te legitimeren tot het doen van algemene, politieke uitspraken. Deze zouden in het vervolg ook uit zijn mond en pen komen.

Het lijkt opmerkelijk dat Menno ter Braak reeds op zijn dertigste de noodzaak voelde in een autobiografisch geschrift rekenschap af te leggen van zichzelf. Waarom al zo vroeg? Vond hij het noodzakelijk zich tegenover zichzelf en de wereld te verantwoorden? Ter vergelijking: Nietzsche was vierenveertig toen hij met zijn Ecce homo de ‘noodzakelijke’ behoefte voelde de mensheid te zeggen ‘wie ik ben’ en de historicus Johan Huizinga - Ter Braaks achterneef - was ruim zeventig toen hij Mijn weg tot de historie (1943) schreef. Huizinga was verstandig: hij beperkte zich tot het schetsen van een reeks herinneringen.

‘Zeggen wie ik ben’ is bijna onuitsprekelijk moeilijk. De meeste autobiografische schrijvers omzeilen dit probleem graag door te zeggen hoe ze zijn en niet wie ze zijn. Ter Braak probeert dit anders op te lossen. Hij begint ermee de filosoof Max Stirner (1806-1856) te citeren:

[p. 53]

‘Ich hab' mein' Sach auf Nichts gestellt’ (‘Ik heb mijn zaak op niets gesteld’, ofte wel: ik heb geen vast levensbeginsel), woorden die eigenlijk uit Goethes Gesellige Lieder afkomstig zijn, namelijk uit het gedicht ‘Vanitas! Vanitatum vanitas!’ (1806). De persoon uit dit gedicht heeft gestreefd naar geld, roem en eer, heeft vrouwen begeerd en macht, maar dat heeft hem alleen maar misère opgeleverd. Nu versmaadt hij alles, ja behalve een slok wijn en het gezelschap van een kameraad, en houdt zich verder bij het niets. Hem is aan niets wat gelegen.

Dit ‘niets’ is een intrigerende positie. Allereerst is het een punt van volstrekte authenticiteit, van vrijheid: de mens is klaar voor alles wat er komt. Werd dat niet bedoeld toen de apostelen van Jezus meekregen dat ze zich ‘met niets moesten inlaten’? Voor de denker die weet dat hij buiten de bestaande ‘partijen’ valt, is het ‘niets’ een vrijhaven. Het is de ruimte van het ‘zweven’ - zoals het in de Politicus heet - ‘tussen bestendige chaos en bestendige orde’. In het niets moet het denken steeds weer opgebouwd of afgebroken worden tegenover een dreigende orde. De politicus zonder partij kan allerlei posities van uiterst links tot rechts innemen zonder zichzelf geweld aan te doen. Hun waarde bepaalt hij al naar gelang de omstandigheden hem influisteren. Hij is in staat te switchen van de ene positie naar een andere, zonder dat de nieuwe positie voor hem ooit tot een absolute of verplichtende wordt. Zou men deze veelledigheid grafisch voorstellen dan ontstaat er het beeld van een diagram van verspringende velden.

Dit kan onmogelijk een grondplan zijn voor een humanistische mens. De schrijver van Politicus zonder partij voelde weinig voor de uitgangspunten van het humanisme van destijds. De mens als grondslag of doel van alle streven? Ter Braak haalt zijn schouders op. Wat is dat, een ‘mens’? Iemands snor of zegelring kan meer over een persoon vertellen dan duizenden mooie woorden over zijn ‘innerlijk’. Spreekt men Ter Braak aan over het ideaal van ‘eenheid in verscheidenheid’, dan draait hij alweer weg in de chaos. Hij blijft een ongrijpbaar wezen en tot op zekere hoogte ook onbegrijpelijk. Zo iemand is de ‘paradox van iemand en niemand’ - woorden uit Ter Braaks Van oude en nieuwe christenen. In ditzelfde in 1937 verschenen boek, helemaal aan het slot komen we het dichtst bij wat we als een omschrijving van een ‘politicus zonder partij’ mogen beschouwen: iemand die handelt naar de eisen van het

[p. 54]

ogenblik; die het onrecht bestrijdt op deze plaats en dit moment, maar zonder zich daarbij vast te leggen op een onaantastbaar beginsel. Morgen denkt hij misschien weer anders.

De politicus zonder partij had zichzelf daarmee gelegitimeerd. Hij had ook duidelijk gemaakt wie hij was - al behield hij daarin met opzet iets heel raadselachtigs. ‘Ik geef mij niet’, liet hij de lezer weten, ‘ik heb niet de minste reden mij te geven in de chaotische, tegenstrijdige veelheid, die ik “ben”’. Ter Braak had ook wat te vertellen, opinies te verkondigen. Nu bleef alleen het probleem welke lezers hem in deze veelheid zouden weten te vinden.