Leven in geleende tijd. Over Menno ter Braak

[p. 45]

Drang naar gewoonheid

DE SCHOKKEN IN ZIJN PRIVÉLEVEN zijn misschien mede de oorzaak ervan dat Ter Braak de wens is gaan koesteren ‘gewoon’ te worden. De uitzonderingspositie brak hem op; zij leek hem tot ongelukkigzijn te veroordelen. ‘Gewoon’ is een sleutelbegrip bij Ter Braak aan het begin van de jaren dertig. Zijn verlangen naar gewoonheid heeft hem in deze tijd naar eigen zeggen zelfs als ‘zwarte magie’ beziggehouden. En zoals dat gaat met magie: zij plaatst ons voor raadsels. Natuurlijk, intellectuelen gaan wel vaker gebukt onder het gevoel een outsider te zijn en buiten het leven te staan. Het is een soort intellectuele zelfhaat. We kennen het van de - door Ter Braak bewonderde - Duitse schrijver Thomas Mann, dat grote verlangen naar ‘de gelukzaligheid van het gewone’ (‘Wonnen der Gewöhnlichkeit’) zoals het in de novelle Tonio Kröger uit 1903 heet. Maar bij Menno ter Braak gebeurt er iets opmerkelijks. Niet dat hij ooit daadwerkelijk ‘gewoon’ zou zijn geworden. Toch verandert er vanaf 1930 iets in hem. Zijn manier van denken wordt anders: helderder lijkt wel, minder dramatisch, misschien inderdaad wel gewoner. Ook zijn manier van schrijven, zijn houding en gedrag wijzigen zich - en wel zo sterk dat het niet gemakkelijk is de vroege Ter Braak aan de latere te verbinden. In welke diepten hij toen de sfinx gestort heeft die hem eens Het carnaval der burgers influisterde, dat blijft het laatste raadsel van dezelfde sfinx.

Zijn werk sedert deze tijd wordt niet langer beheerst door het symbool van de dalende lijn (denk aan de woorden van Achterberg: ‘alles vloeit terneder’). De toon wordt optimistischer, zelfverzekerder. Deze verandering zal zeker onder invloed hebben gestaan van zijn nieuwe vriendschap met Charles Edgar (Eddy) du Perron (1899-1940), een vitalistisch denkend en handelend schrijver met wie hij eind 1930 in contact kwam. Bovendien had Ter Braak met ingang van september 1929 een solide maatschappelijke positie gekregen, toen hij benoemd

[p. 46]

werd als leraar aan Het Rotterdamsch Lyceum. De inleiding die Ter Braak in 1931 schreef bij het door hem met Du Perron en de Vlaamse schrijver Maurice Roelants (1895-1966) opgerichte tijdschrift Forum, bruist van zelfvertrouwen en uitdagendheid. De ‘persoonlijkheid’ was het eerste en laatste criterium waarop een kunstenaar beoordeeld moest worden. Zonodig diende deze beoordeling tot stand te komen in een ‘polemiek’. (‘Wij zullen polemisch zijn, wanneer polemiek zich als wenschelijk aan ons voordoet’.) Terzelfder tijd gaat Ter Braak het begrip ‘vent’ gebruiken: is iemand een ‘vent’ of niet? Als dat niet het geval is, dan is hij oninteressant en valt hij weg. Deze krachtige wind heeft de bleekneuzige Nederlandse letteren van die tijd ongetwijfeld goed gedaan. Maar bij het forse accent dat hier op de persoonlijkheid en het vent-zijn gelegd wordt, krijgt men toch ook de indruk dat dit wapengekletter er mede toe moest dienen om eigen onzekerheden te overstemmen. Het heeft iets weg van een mannelijkheidsritueel. Kennelijk zijn er in Ter Braaks leven dingen voorgevallen - gedacht kan worden aan de mislukte ontgroening - die het hem nodig maakten te bewijzen dat hij wel degelijk een ‘vent’ was.

Het Rotterdamsch Lyceum was in 1920 opgericht door een vereniging van welgestelde ouders en sedert 1929 gevestigd in een nieuw gebouw aan de Pieter de Hoochstraat in de Maasstad, waar de school nu nog steeds staat. Vanaf het begin tot 1955 werd de school geleid door rector Wilhelm Georg Schrijver (1888-1977), een man die zijn gezag liet gelden onder het motto ‘l'école, c'est moi’. Toen hem jaren later gevraagd werd naar zijn herinneringen aan Menno ter Braak, stelde hij een nogal strenge ‘beoordeling’ op over de voormalige leraar Nederlands en geschiedenis. Lezen we een stuk mee:

‘Hij had zijn hoofd altijd zo vol problemen op het gebied, waarop hij zich naam heeft gemaakt, dat hij nooit tot ernstige en rustige bezinning op zijn taak als leraar kwam. Anderzijds beïnvloedde hij vaak sterk de mentaliteit en instelling in het leven van de oudere leerlingen der Gymnasiumafdeling, met het soms minder prettige resultaat dat hij, gedreven door zijn kritische, analytische karakter ondergroef, wat voor de leerlingen “vast” was, en dat niet verving door iets positiefs. Van de beste leerlingen kwamen sommigen tot een pessimisme of nihilisme, dat hun een aantal moeilijke jaren bezorgde. [...] In de eerste jaren van zijn

[p. 47]

Rotterdamse tijd interesseerde ter Braak zich voor de “avant garde” films. In binnen- en buitenland besprak en vertoonde hij geregeld dergelijke films, o.a. “Jeanne d'Arc”. Helemaal ernstig nam hij dit werk m.i. niet, want deze activiteit noemde hij “de conjunctuur uitbuiten”’.

Opmerkelijk is dat een zoon van deze rector zelf leerling is geweest van Ter Braak en een veel positiever indruk aan hem heeft overgehouden. ‘Hij was een goed leraar. Hij probeerde je de samenhang der dingen te laten zien en beperkte zich niet tot de “Vaderlandsche Geschiedenis”. Toen wij als 15 à 16 jarigen overwogen een debatingclub op te richten, was hij tot iedere steun en raadgeving bereid en hij behandelde ons als volwassenen. Hij heeft kort na de oprichting nog een inleiding gehouden. Ik kan mij het onderwerp niet herinneren, maar ik weet wel dat wij zeer onder de indruk waren’.

Voor de belangstellende en talentvolle leerlingen moet Ter Braak een persoon zijn geweest met grote uitstraling. Wat de anderen betreft zal hij misschien over hun hoofden hebben heengepraat. Hij streefde ernaar zijn pupillen op basis van gelijkwaardigheid te bejegenen, kennelijk in de veronderstelling dat beide partijen in gelijke mate doordrongen waren van de (on)zin van het gebrachte. Dat dit een ‘nihilistisch’ effect kon hebben, zal rector Schrijver waarschijnlijk in het bijzonder hebben ontleend aan het volgende voorval. De hervormde Rotterdamse predikant F.J. Krop (1875-1945) was tot het oordeel gekomen dat zijn zoons Marcel en Erik (resp. achttien en vijftien jaar oud), beiden leerlingen aan Het Rotterdamsch Lyceum, onder ‘verderfelijke invloed’ van de heer Ter Braak stonden. Deze zou aan zijn jongste zoon werken van Multatuli hebben geleend en in de klas het bizarre toneelstuk Ubu roi van de Fransman Alfred Jarry (1873-1907) hebben behandeld, waarin een aantal minder kuise woorden voorkomt. Ook persoonlijke uitlatingen van Ter Braak voor de klas zouden niet door de beugel kunnen. Krop ging er vervolgens toe over Ter Braaks Afscheid van domineesland te bestuderen en kwam tot de conclusie van ‘negativisme’ en ‘bijtend sarcasme’. Deze beschuldigingen konden Ter Braak echter niet intimideren en hij hield voet bij stuk: ‘Het spijt mij oprecht, dat U geen mondeling onderhoud met mij wenscht. Ik zou zeer gaarne kennis maken met iemand, die zoo in alle opzichten mijn antipode is en mij zelfs zoozeer au sérieux neemt, dat hij een spionnagedienst onderhoudt,

[p. 48]

om mijn gedragingen te observeeren, en buitendien mijn boeken leest. [...] Om thans reeds overduidelijk te zijn: ik zou U ongelooflijk graag in Uw gezicht zeggen, wat ik van U denk. Onder een kopje thee. Wij kunnen gemoedelijk blijven, maar de duidelijkheid zal mijnerzijds niets te wenschen overlaten! Voor spionnage en aanverwante takken van bedrijf heb ik, wegens drukke ambtsbezigheden, geen tijd. Hoogachtend, Menno ter Braak’ (aan F.J. Krop, 7 november 1931). Krop schakelde in deze affaire zelfs de schoolleiding in, maar besloot tenslotte zijn zoons van Het Rotterdamsch Lyceum te halen en naar een andere school te sturen.