Leven in geleende tijd. Over Menno ter Braak

[p. 33]

Blik in de afgrond en drijfveer tot schrijven

VRIJWEL ONMIDDELLIJK na zijn promotie in juli 1928 begon Ter Braak aan Het carnaval der burgers. De denkstructuur van dit boek vertoont grote overeenkomst met Prometheus, de verhandeling over het individualisme, geschreven door Carry van Bruggen (1881-1932). Ter Braak moet dit boek dat hij van Jo Planten-Koch leende, ergens in 1926 hebben gelezen, misschien wel toen hij die zomer lang te Eibergen verbleef en hij - de enige keer waarvan ik weet - zich een baard had laten groeien. Prometheus, gepubliceerd in 1919, kent één centrale gedachte. Ten eerste en ten laatste is er Eenheid. Iets anders bestaat eigenlijk niet - alle verschijnselen maken er deel van uit. Het eigenaardige van deze ‘eenheid’ is echter, dat zij er telkens toe neigt zich te materialiseren in ontelbare afzonderlijke deeltjes (‘distincties’), om pas zo tot het besef te komen dat zij ook werkelijk een Eenheid is. Deze zelfsplitsing zou tot haar ondergang voeren, ware het niet dat zij zich steeds op tijd weet samen te trekken. Dit proces van uiteenvallen en weer samentrekken gaat eeuwig door. De ‘eenheid’ beschrijft voortdurend cirkels in zichzelf. Bekijkt men nu met Carry van Bruggen hoe de mensen dit eeuwig wentelen van leven naar dood moeten ondergaan, zonder ooit hun vervulling te vinden, dan is men geneigd te concluderen: cirkels van wanhoop.

Prometheus was voor Ter Braak een eye-opener omdat hij daarin ook de onlosmakelijke verbondenheid tussen collectiviteit (‘eenheid’) en individu (‘distinctie’) beter leerde begrijpen. Zijn bewondering voor de schrijfster van dit boek ging zo ver dat hij haar in januari 1928 persoonlijk opzocht in haar woonplaats Laren. De klank van haar naam is hoorbaar tot in de titel van zijn boek. Ter Braaks Het carnaval der burgers is een beschouwing over een tot in het oneindige doormalende tweeheid: tussen de burger die graag dichter zou willen zijn en de dichter die burger moet zijn. Dit is het eeuwige gevecht tussen verlangen naar vrijheid en noodzaak tot verbintenis, tot produktie, tot

[p. 34]

verstarring. Ook in het Carnaval hoort men het almaar klinken van dezelfde canon; een kreeftegang die geen begin of einde kent. Het is een rondedans om een gouden kalf, dat van voren leven en van achteren dood heet. Maar schuift men dit alles opzij, dan betreedt men een oorspronkelijker wereld: die van het kind. Het Carnaval is in zekere zin een lofzang op het kind, dat nog niet de zelfgenoegzaamheid van de burger kent en wel nog de belofte en poëzie van de dichter in zich draagt.

Zoals het Carnaval (1931) de éloge is van het kind, zo geeft het Demasqué der schoonheid van een jaar later een verheerlijking van de fase der puberteit. De puberteit wordt in dit nog altijd lezenswaardige boekje in stelling gebracht als het symbool van de revolte tegen allerlei vastgelegde maatschappelijke codes, tegen de Schoonheid (met een hoofdletter) van de kunstenaar en de tevredenheid van de geslaagde burger. Zo betoont Menno ter Braak zich in deze boeken als een filosoof van de esprit der jeugd en hoe graag had Ter Braak, zeker hij, de jeugdigheid niet voor altijd willen vasthouden!

Door het gehele werk van Ter Braak heen vinden we echter opmerkingen over en toespelingen op een beslissend moment in iemands leven, waarin de mens in één klap vervreemdt van de dingen om hem heen, waarin hij om zo te zeggen uit het bezielde verband valt - in de eenzaamheid. Momenten waarop in de jeugdigheid een barst komt. Hier is die prachtige passage uit Het carnaval der burgers:

‘In den stikdonkeren nacht wordt een kind wakker. Alle dingen zijn aanwezig, alle gewone, doodgewone dingen: de vader snurkt, de klok slaat, de spijlen van het bed zijn koud. “Maar waarom is het niet doodgewoon? Waarom weet ik met dit alles geen raad? Waarom hang ik los tusschen al het bekende? Is doodgaan zooiets? Heeft alles wel een begin en een einde...?”’ In een brief uit juni 1930 duidt Ter Braak deze ervaring aan als een ‘duw van het leven’: ‘vroeg of laat, de schok, die je zoo kaal achterlaat in deze gewichtige wereld als een pasgeboren kind’. Een laatste voorbeeld uit Démasqué der schoonheid: ‘Wie eenmaal verloren heeft, en wie bovendien het talent heeft, om te kunnen verliezen, die zal nooit meer geheel aan de bekoring van het verlies ontkomen, die zal nooit meer geheel opgaan in de tallooze maatschappelijke natuurlijkheden, die hem tusschen zijn achttiende en

[p. 35]

tachtigste jaar worden geboden’. Volgens een aantekening van Ter Braak uit het laatste jaar van zijn leven moet deze ‘blik in den afgrond’ voor hem persoonlijk gezien worden als de reden ‘van het altijd gebleven non-conformisme’.

Welke diepe blessure in Ter Braaks leven aan dit motief ten grondslag kan hebben gelegen, is een probleem waaraan wij in dit bestek voorbij moeten gaan. We vinden dit motief eveneens bij andere schrijvers, ook bij de allergrootsten. Ter vergelijking citeer ik een opmerking in een brief van de Franse schrijver Gustave Flaubert (1821-1880), die J.-P. Sartre in het voorwoord van zijn monumentale Flaubert-biografie uit 1971/72 aanhaalt. In vertaling:

‘Uitsluitend door de kracht van mijn werk ben ik in staat mijn aangeboren melancholie tot zwijgen te brengen. Maar de oude aard [“le vieux fond” staat er in het Frans, wat ook betekent: “bodem”] komt steeds weer naar boven; de oude aard die niemand kent, de diepe wond die altijd verborgen blijft’.

Mysterieus! Er is een wond die altijd verborgen blijft, maar die toch steeds weer naar boven komt, en alleen het schrijven kan de pijn tot zwijgen brengen. Net als Flaubert - en Sartre - was Menno ter Braak iemand die leefde bij en voor het schrijven. Schrijven is communiceren, is overbruggen van eenzaamheid, een weg zoeken naar het leven. Maar het schrijven leidt ook weer daar vandaan, van het leven weg. Hoopten we niet door middel van woorden ons hart te kunnen uitstorten? De taal kan deze belofte niet waarmaken. Zij openbaart de mens dat hij met alle woorden die hij tot zijn beschikking heeft, niet bij zijn eigen of andermans hart uitkomt, maar juist in een gebied waar de dood heerst en de gedachte wordt uitgedoofd.

Tussen de nagelaten aantekeningen van Menno ter Braak komt een notitie voor, waarin hij het vermoeden uitspreekt, ‘dat men eigenlijk dat boek, dat werkelijk tragisch zou zijn, niet kan schrijven, nooit kan schrijven’. De oude wond zal inderdaad voor altijd verborgen blijven en kan niet genezen. In het werk komt zij in vormen van smart naar boven; smart die met het schrijven niet geledigd kan worden, alleen gestild. Wie ooit probeert het essentiële uit te drukken, zal merken dat hij de gedachte tenslotte heeft vermoord. Tot de bodem komt men niet. Dit is de tragiek, maar ook de drijfveer van het schrijven.

[p. 36]

Steeds leeft de mens onder de dreiging van een totale vermorzeling. ‘Tempels en kathedralen brokkelen af en verweren onherkenbaar’, schrijft Ter Braak in het Carnaval, ‘muziek wordt versleten, de Venus van Milo verliest haar armen [...]; alles keert [...] terug tot het gedicht, dat nooit werd geschreven’. De vroege geschriften van Menno ter Braak zijn in de literatuur over hem veelal geïnterpreteerd in de traditie van de Duitse filosoof G.W.F. Hegel (1770-1831): het denken in tegenstellingen die elkaar moeten opheffen in een hogere eenheid. Het lijkt echter zinvol ook een andere stroming hierbij te betrekken. Deze wordt wel aangeduid met de termen negatieve mystiek of eschatologie. Zij heeft een sterk cultuurpessimistische strekking. In de scheppingsmythen van denkers op de drempel van de moderne tijd als Isaac Loerja (1534-1572) en Jacob Böhme (1575-1624), begint de schepping met een catastrofe. Dat is het moment waarop de absolute geest zich op aarde materialiseerde in tijd en ruimte, in objecten. Deze objecten konden de geest die hen moest vullen echter niet vasthouden en zijn gebarsten. De aarde ligt vol scherven. Teleurgesteld trok God zich van de wereld terug, en slechts in iedere catastrofe, elke nieuwe zondeval, herkennen we zijn gezicht weer.

Ook de woorden zijn aan deze negativiteit prijsgegeven. Böhme gebruikte de vergelijking van Babel om de verwarring van het menselijk spreken aan te duiden - men denkt daarbij onwillekeurig aan de term ‘babbelen’ (‘babelen’). De woorden drukken niets wezenlijks uit maar geven slechts aanduidingen over de dingen. Voor hem was het ideaal dat de mens ooit het oord van goddelijk spreken zou worden. In de opvatting van Ter Braak is dat een onmogelijkheid gebleven: iedere concretisering van bewegende geest in een woord, een vorm, een teken, is een nieuwe ondergang, een toevoeging aan bestaande smart. Het ideaal voor hem zou zijn een ‘zwijgen’ in ‘oneindige stilte’ - citaat uit zijn essay ‘Ondergang’ -, maar dit is slechts een theoretische mogelijkheid. De mens zal altijd blijven babbelen.