Leven in geleende tijd. Over Menno ter Braak

[p. 29]

Cultuurpessimisme en romantiek

IN DE JAREN TWINTIG kenden vele intellectuelen een sterk gevoel van een onafwendbare, tragische neergang van de cultuur. ‘Wellicht roept ons morgen de ondergang’, begon H. Marsman in april 1923 zijn ‘Praeludium mortis’ in het tijdschrift De gids: ‘wanneer wij in den avond met een krampachtige, doch van dag tot dag krimpende hoop de gebieden dezer beschaving verkennen, voltrekt zich in ons - doodelijk gericht tegen den opwaartschen trek onzer harten - de nederbeweging dezer stervende wereld en onze oogen worden oud en somber overschaduwd van den rondom ophanden ondergang’. En in een prozagedicht uit dezelfde tijd schreef hij de regels: ‘De aarde draait pijlsnel onder ons weg. Hoe lang nog en de rol der pianola is afgedraaid?’

De essayist Dirk Coster vroeg aan een aantal mensen in zijn blad De stem hun visie op deze crisis te geven: ‘Zelden was er zulk een stijgende, beklemmende bijna lugubere onzekerheid in de wereld, als het jaar onzer jaartelling 1926’. De titel van de enquête luidde: ‘Waarheen gaan wij’. Het antwoord van Menno ter Braak, gepubliceerd in mei 1927, was gelaten negatief. De ‘enige richting’ meende hij, is ‘de richting naar de diepte’, naar de verlossing van de mens in meditatie - inwendige bespiegeling. Iedere andere, werkelijke, menselijke activiteit is het versnellen van het verval. In een ander essay uit deze tijd met de veelzeggende titel ‘Ondergang’ had Ter Braak reeds aangegeven wat die ‘diepte’ precies inhoudt. ‘De diepte’ schreef hij, ‘is de eenzaamheid’.

In april 1925 was Menno ter Braak in contact gekomen met een vriendin van zijn moeder, Jo Planten-Koch. Deze vrouw, elf jaar ouder dan hij en een zuster van de schilder Pyke Koch (1901-1991), woonde als doktersvrouw in het vlakbij Eibergen gelegen Neede. Een spirituele vrouw, intelligent en ook warm, klein van stuk en met een onbetwistbare charme. Voor de eigenschappen die zij in zich verenigde - moeder, mogelijke minnares en ontwikkelde vrouw -, moet Ter Braak meteen

[p. 30]

gevallen zijn. Zij was ongelukkig getrouwd, maar dat leek de zaak alleen maar gemakkelijker te maken. Legio keren is hij, vaak bij nacht en ontij en door regen en sneeuw, over de landweggetjes van Eibergen naar Neede gegaan om haar te bezoeken, liefst als haar man zijn visites aflegde. ‘Ik ben even naar Neede gefietst’, placht hij later in Den Haag nog tegen zijn vrouw te zeggen als hij op de krant was geweest, want naar het kantoor van Het vaderland was even ver als vroeger naar Neede.

Ruim drie jaren duurde de onzekerheid of hij haar - Jo Planten-Koch - voor zich kon winnen of niet; een periode waarin zij, zoals hij haar later bekende, ‘ongemerkt “mijn noodlot” was geworden’.

‘Ik weet nog heel goed’, schreef hij haar in een heel mooie verjaardagsbrief van mei 1934, ‘dat ik de vier maanden, die ik in Berlijn passeerde, voortdurend beleefde met de bijgedachte, dat ik alles aan jou zou kunnen vertellen (wat ik waarschijnlijk, zooals meestal, niet gedaan heb). Ook weet ik nog precies, dat je een witte blouse aan had, toen ik je voor het eerst weer sprak, na Berlijn. Zulke gevoelens komen, geloof ik, alleen maar voor bij romantici, die behoefte hebben aan iemand, die zij kennen en toch niet kennen’.

Een romanticus, was hij dat dan? In Berlijn had hij de danseres Anna Pavlova (1881-1931) haar beroemde ‘Stervende zwaan’ zien dansen (op muziek van Camille Saint-Saëns) en hij vond het werkelijk ‘betooverend’. ‘Deze nerveuse rillingen’, schreef hij in een artikel, ‘waarin het verzet, het steeds mattere verzet tegen den dood doortrilt, dit gebroken sterven van een hoop blanke, verwaaiende veeren, zij zijn bijna onstoffelijk licht en teeder; het is een laatste groote illusie van den romantischen dood, die in deze veramerikaniseerde tijden niet meer gestorven wordt...’ (De groene Amsterdammer, 19 februari 1927).

In zulke visioenen van ondergang in grootse stijl vond Ter Braak in de jaren twintig een tegenpositie tegen de vervelendheid, het vlakke positivisme en de economisering van zijn tijd. Amerika werd het symbool van alles wat hij afwees. In Berlijn had hij in januari 1927 het pas verschenen tweede Amerika-boek van zijn familielid J. Huizinga gelezen, Amerika levend en denkend, en hij nam zich voor een essay over hetzelfde onderwerp te schrijven, wat hij een klein jaar later ook deed. Huizinga was tot de studie van Amerika gekomen tijdens de eerste wereldoorlog, toen met de Russische revolutie en het

[p. 31]

Amerikaanse ingrijpen in de oorlog, het moment niet ver meer leek dat Europa voor een van beide modellen zou moeten kiezen - het communistische of het kapitalistische. In zijn eerste boek over dit onderwerp, Mensch en menigte in Amerika (1918), had Huizinga op tal van punten de Amerikaanse geschiedenis onderzocht, tot hij stuitte op wat hij noemde ‘het fatale moment der moderne beschavingsontwikkeling’. Dat was het moment waarop het proces van mechanisatie in dienst van de mens, omsloeg in zijn volstrekte tegendeel: de mens in dienst van de mechanisatie. ‘Het is’, schreef Huizinga, ‘een vreeselijke wraak van den stof over den geest, die meende haar onderworpen te hebben’. Hij zei het niet met zoveel woorden, maar wat dreigde, ook voor Europa, was duidelijk: een monsterlijke cultuur met één grote afgod - efficiency en nog eens efficiency.

Ter Braak schreef over het ‘amerikanisme’ een essay zoals tegenwoordig onze felste columnisten het niet zouden doen. De titel van zijn stuk, dat in het maart-nummer van 1928 in De vrije bladen verscheen, zet helemaal de toon: ‘Waarom ik “Amerika” afwijs’. Het woord Amerika is daarin tussen aanhalingstekens gezet als zinnebeeld van iets waarvan de auteur niet precies wist wat het was, maar dat niet wilde weten ook. Want wie met pek omgaat raakt ermee besmet. En ziedaar: de knorrige nihilist Menno ter Braak werpt zich op als pleitbezorger van het oude en decadente Europa. In zijn stuk voert hij als vertegenwoordiger van deze wereld een krantenjongetje ten tonele, dat op het voorbalcon van een tramwagen aandachtig in een muziekpartituur zit te neuzen. In deze ‘aristocratie van het verdiept-zijn, van de afwezigheid’ te midden van het razende verkeer, groeit het bleke jongetje uit tot ‘een gestalte met iets prinselijks en ongenaakbaars’. ‘Toen hij het balcon verliet’, besluit de passage, ‘zag ik, dat hij een bochel had, de koningsmensch. Het papier, dat hij met zorg wegstopte, droeg aan de buitenzijde den titel “Serenade van Toselli”’. Een in muziek verzonken prins met een bochel, ziedaar hoe Ter Braak zijn geliefde wereld - Europa - uitbeeldde!

De wereld leek in al haar platheid en vervelendheid tot ondergang gedoemd. In het werk van de jong gestorven katholieke schrijver Gerard Bruning (1898-1926) herkende Ter Braak het heimwee naar de verlossing van ‘de gesloten eenzaamheid in een botte samenleving’. De

[p. 32]

mens zou zich vrijwillig moeten onthouden deel te nemen aan het algehele verval. Alleen in abstinentie zou hij overeind kunnen blijven. Toch wist Ter Braak dat dit ijdele hoop was: de mens kan niet leven zonder te handelen, goed of verkeerd. Eenzaamheid is iets voor kluizenaars en asceten. Het beeld dat hij in deze jaren schetste van de geteisterde persoonlijkheid, vinden we poëtisch uitgedrukt in een gedicht uit de bundel Afvaart uit 1931 van Gerrit Achterberg (1905-1962):

‘alles in alles vloeit terneder
ik nog alleen blijf opgericht:
een in zichzelf versomberd teken’.

De titel van het gedicht behoeft ons nauwelijks nog te verbazen: ‘Eenzaamheid’.

Ter Braak heeft niettemin het uiterste geprobeerd aan dit alles een positieve betekenis te verbinden. Als het nu eenmaal het lot van de persoonlijkheid is om in haar zelfontplooiing ten onder te gaan, dan moet zij maar ten ondergaan. Wat het zwaarst te accepteren viel, wilde hij nu met alle fatalisme aanvaarden: dat de schepping haar bekroning vindt in de vernietiging.

De creatieve spanning tussen scheppen en vernietigen, tussen persoonlijkheid en gemeenschap, vormt het hoofdthema van Ter Braaks grote essays uit de tweede helft van de jaren twintig, die hij later bundelde in Afscheid van domineesland en Man tegen man (1931). Het zijn essays waarin de stemming heen en weer zwenkt tussen een bijna geïdealiseerde wanhoop en het verlangen naar een verlossing daarvan, terwijl die verlossing dan zelden of nooit komt. Dit zoeken naar een doorbraak, naar de ontwapening van de eigen scepsis, maakt een belangrijk deel van de betovering van deze boeken uit. De stijl ervan, omgezet in muziek, doet denken aan de zeven Kammermusiken die de Duitse componist Paul Hindemith (1895-1963) tussen 1922 en 1927 toonzette. Hindemith noemde het ‘motorische’ muziek. Zij heeft iets dwangmatigs. Men hoort talrijke repeterende motieven in één doorgaande beweging. De nadruk ligt op ritme en dynamiek en niet op de thematiek, die tamelijk stereotiep is. Het is moderne barokmuziek.