Leven in geleende tijd. Over Menno ter Braak

[p. 25]

Sprong uit het isolement

IN DE TWEE laatste nummers van De vrije bladen van 1925 verscheen Ter Braaks eerste grote literaire studie, ‘Over Adwaita’, de dichter Johan Andreas Dèr Mouw (1863-1919). Hij had diens werk leren kennen dankzij zijn oom, de neerlandicus N.P. van Regteren Altena (1870-1955). Deze was indertijd zelf in Doetinchem leerling geweest van Dèr Mouw. Het essay van Ter Braak kent een bewonderende toon. Toen Dèr Mouw in zijn eerste periode nog helemaal een streng denker was in de voetsporen van de Duitse filosoof Hegel, had hij tot zijn ontzetting moeten merken dat hij in een tragisch isolement (een ‘bewustzijnscellulair’) was terechtgekomen. Met een ‘sprong’, aldus Ter Braak, wist hij zich echter van deze positie los te maken. Hij ging zich toeleggen op het dichten en vond bevrijding in de pantheïstische poëzie van zijn Brahman-sonnetten: alle verschijnselen zijn één in goddelijkheid. Dèr Mouw was hiermee als het ware opnieuw geboren. De ‘tweede kindsheid’ van zijn gedichten, die hij schreef onder het pseudoniem Adwaita, gold voor Ter Braak geheel als een zege. Zijn opstel eindigt met de woorden: ‘Brahman' geeft den mensch, zooals hij overwint: triomf roepend in een verlaten vlakte tegen den genadigen hemel’. Bij Dèr Mouw vond Ter Braak het voorbeeld van een geslaagde oplossing voor een denk- en levenscrisis.

Voor hemzelf lag zo'n uitkomst in deze periode nog niet binnen bereik. Diezelfde wintermaanden van 1925 werkte hij aan een verhaal dat eerder onder de titel ‘De gedachte’ in Propria cures was geplaatst en dat hij nu in bewerking en onder de titel ‘Martyrium’ in De vrije bladen wilde publiceren. Van triomf is hier geen sprake. Er bestaan verscheidene versies van het verhaal, één gepubliceerde van mei 1924 en twee handschriften en een typescript van eind 1925. Dit laatste begint met een zin waarin heel het noodlotskarakter van het verhaal in vier woorden tot uitdrukking komt: ‘Er is geen uitweg’. De auteur schildert ons een dorpgemeenschap die iedere halve eeuw een zonderling

[p. 26]

‘uitstoot’. Dit zijn eenzamen die, zo heet het, ‘voor allen de zware last der gedachte op zich’ genomen hebben. De een trekt, zichzelf kastijdend, met de flagellanten rond door Europa, een ander belandt op de brandstapel en nog een ander, eeuwen later, sterft op de barricaden. Als laatste wordt een man genoemd die men de wijsgeer gedoopt heeft omdat hij almaar zwijgt. Op de vragen die hij zich vertwijfeld stelt vindt hij geen antwoord. ‘Hij was slechts een ambteloos burger’, besluit het verhaal, ‘die het eenzame kruis had opgenomen; daarom slikte hij vergif, bij een apotheker bemachtigd. De hemel brak. Een ster werd tot een lichtfontein. En hij verging’.

‘Martyrium’ werd niet in De vrije bladen geplaatst. Bekijken we het verhaal inhoudelijk, dan halen we drie punten naar voren: de eenzaamheid van de enkeling tegenover de gemeenschap, de geestelijke uitzichtloosheid, en de ontwikkeling naar de dood toe. De vertelling lijkt hiermee een literaire neerslag van een bewustzijnscrisis die in Ter Braaks leven zelf in zijn Engelse reisdebâcle van augustus 1925 een uitdrukking had gevonden. Hoe autobiografisch het verhaal was, blijkt wel uit zijn notities voor Politicus zonder partij uit de nazomer van 1932. Onder het trefwoord ‘Dorp’ staat daar het volgende aangetekend: ‘In dit dorp is misschien niemand, die mij begrijpt, zelfs bij gebruik van eenvoudigste termen. De consequentie?’ Zeven jaar eerder had hij in ‘Martyrium’ al aangegeven wat die consequentie zou kunnen zijn. Het ligt voor de hand om voor de naam van het dorp Ter Braaks geboortedorp Eibergen in de Achterhoek in te vullen.

In de omgang met zijn dorpsgenoten moet voor de jonge Menno ter Braak een diepe communicatiestoornis voelbaar zijn geworden. We herkennen het beeld: het bevoorrechte dokterszoontje dat zijn lichamelijke zwakte tegenover een ruwe dorpsjeugd compenseert in een pose van geestelijke en misschien ook wel sociale superioriteit. Ter Braak heeft kennelijk al vroeg ervaren wat het is als individu min of meer machteloos tegenover een groep, een gemeenschap te staan. Toen hij naar Tiel verhuisde, veranderde dit niet. In de eerste klassen van het gymnasium geldt nog helemaal het recht van de brutaliteit en de biceps. Het beste jongetje van de klas wordt geminacht en gemeden en hij ondergaat zijn lot in een steeds verdere cultivering van de verstandelijkheid. Tiel was daarom niet in álle opzichten een gelukkige tijd voor Ter Braak. Maar

[p. 27]

dan draaien de rollen om: in de laatste klassen van de middelbare school eist het intellect voorgoed de scepter op en wie gisteren nog voor achterlijk doorging, wordt nu een genie in spe.

Zo drong zich een nieuwe uitzonderingspositie op, maar een waarin Ter Braak zich naar eigen zeggen lange tijd als een vis in het water gevoeld heeft. Op deze manier kwam hij met glans zijn studententijd te Amsterdam door, ondertussen echter, zoals hij later toegaf, een hoop ‘chaos’ met zich meeslepend. Hij vertelt ook dat hij in zijn dromen, maar ook in zijn herinneringen geplaagd werd door nogal gruwelijke dierlijke voorstellingen.

[p. 28]