Leven in geleende tijd. Over Menno ter Braak

[p. 21]

Een reis naar Engeland en een roman

OP 10 AUGUSTUS 1925 werd het vlakbij Eibergen gelegen plaatsje Borculo geteisterd door een windhoos, die talrijke huizen met de grond gelijk maakte en bijna niets onbeschadigd liet. Menno ter Braak verbleef op dat moment in Engeland; hij zou in Cambridge een vakantiecursus in de Engelse taal- en letterkunde voor buitenlandse studenten gaan volgen. Zijn vriend Dick Binnendijk had hem helaas niet kunnen vergezellen. Voor het eerst was Ter Braak alleen op reis in een vreemd land.

Nog maar nauwelijks had de trein hem via Londen in Cambridge gebracht, of hij moest, ziek geworden, rechtsomkeert maken en naar Nederland terugkomen. In Amsterdam vond hij de deur van zijn kamers in de Den Texstraat afgesloten en pas na zes uur wachten kon hij naar binnen. Daarna reisde hij, bij alle misère ook nog ongerust vanwege de verwoestende windhoos, meteen door naar zijn ouders in Eibergen. Daar was gelukkig alles in goede orde.

Vanuit het ouderlijk huis schreef hij in een brief aan Dick Binnendijk, dat hij amper in Engeland aangekomen ‘een vrij heftige aanval van “nervositeit” met eenige physieke bijverschijnselen’ had gekregen. ‘Later doe ik het verhaal wel omstandig; het is nu nog steeds vrij onaangenaam het weer nauwkeurig te herhalen’. In een brief van ruim anderhalve week later vertelt hij over dit ‘ziektebeeld’, ‘dat, toen ik plotseling voor alle initiatief alleen stond mijn zenuwen en, dientengevolge, mijn corpus, het opgaven en ik er a.h.w. plotseling bij neer viel [...]. Ik kan je zeggen, dat je je niet bepaald lekker voelt, wanneer je op het reusachtige Liverpool Station in Londen je beenen onder je voelt zwikken’. In de trein vanuit Cambridge was hij flauwgevallen en, een wel vaker voorkomend verschijnsel bij hem, hij had moeten braken.

Ter Braaks vader onderzocht hem ‘ijselijk nauwkeurig’ en kwam tot de conclusie dat hij teveel hooi op zijn vork genomen had. Daarom had het soloreisje naar Engeland tot deze vervelende gevolgen geleid. Rust

[p. 22]

was nu de remedie. Dick Binnendijk, een hartstochtelijk vrouwenliefhebber, dacht daar anders over en beval zijn vriend in beeldrijke termen aan om liever eens met een ‘pruimedant’, een soort veredelde prostituée, op stap te gaan - een echt Binnendijkiaans advies!

In zijn zes jaar later gepubliceerde debuutroman Hampton Court (1931), heeft Menno ter Braak zijn ‘penarievolle’ Engelse avontuur gebruikt als een heel belangrijke ervaring in het bestaan van Andreas Laan, de hoofdpersoon van het boek. Andreas' leven zal niet meer hetzelfde zijn na zijn bezoek aan het vlakbij Londen gelegen slot van Hendrik VIII, waar hem aan een ijzeren terrastafeltje een ontzettend gevoel van angst bekroop. Een gruwelijke ervaring, maar, beseft Andreas later, ook een van gelukzaligheid. Overigens heeft Ter Braak zelf het Hampton Court-paleis pas tijdens een zomers uitstapje in juli 1930 bezocht, kort voordat hij aan zijn roman zou gaan werken. In dit boek liet hij dus twee Engelse belevenissen uit respectievelijk 1925 en 1930 samenvloeien tot één thema.

Wat eens een traumatische ervaring was, is in de roman omgewerkt tot een uiterst waardevolle gebeurtenis. Andreas Laan weet dat hij voortaan niet meer één onder velen zal zijn. Maar hij heeft ook geleerd dat hij zich op deze exclusiviteit niet moet beroemen. Aan het slot van het boek neemt hij zich voor dat de mensen niets aan hem zullen merken. Zijn uitzonderlijkheid zal zijn...gewoonheid worden. Het maanlicht boven het stadspark - de genadige hemel - doet hem de tijd vergeten en de angst verandert van een vijand in een vriend. Het gevoel van Hampton Court draagt hij voortaan als een adelijke onderscheiding in zijn binnenste. Zo verzoent Andreas Laan zich met het leven.

De beide romans van Menno ter Braak, Hampton Court en Dr. Dumay verliest...(1933), zijn door de toenmalige kritiek op enkele uitzonderingen na negatief ontvangen. Het werk zou niet aan de maatstaven voldoen die Ter Braak zelf aanlegde bij de beoordeling van andermans produkten. Het zou steriel zijn. De criticus Dirk Coster (1887-1956) constateerde in beide boeken ‘een totale onmacht om te leven, om tot enig mens in een warme en echte verhouding te staan. Zelfs de pogingen tot zinnelijkheid doen vissig kil aan [...]. Soms, temidden van dodelijke koude, verveling en vuil, slaat een straal-van-God door de ogen der hoeren. Dat ontbreekt Ter Braak’ (De stem, 1933).

[p. 23]

Pas recentelijk beleven Ter Braaks romans een zekere herwaardering. Juist het feit dat hij de ‘totale onmacht’ als levensprobleem aan de orde stelde, wordt nu als het bij uitstek moderne element van zijn schrijven opgevat.

De vervreemding die Ter Braak beschreef, had ook betrekking op heel dagelijkse voorvallen en dingen. Een spoorwegnet met wissels, seinen en overwegen kan een vernuftige constructie zijn om twee tegemoetkomende treinen op elkaar te laten botsen. De spiegelruit in een bodega, waar doorheen men de mensen ziet voorbijlopen op straat, kan voor de toeschouwer gaan lijken op een aquarium waarin de vissen elkaar op leven en dood bevechten. Deze ontluisterende en filosoferende blik van de romanschrijver was in de jaren dertig in Nederland een noviteit. Daarbij kwam dat Ter Braak er weinig interesse in stelde van zijn romanfiguren geloofwaardige personages van vlees en bloed te maken. Het zijn types die bepaalde ideeën of drijfveren moeten uitbeelden. Ze worden daarbij niet gehinderd door al te veel psychologische of morele bagage. Hun gedragingen worden door de auteur zonder veel literair vertoon, soms bijna klinisch, geregistreerd. De lezer krijgt weinig kans zich met hen te identificeren en in het verhaal weg te zwijmelen. Ter Braak hield zijn stijl vrij van opsmuk. Ook wat de vertelling zelf betreft bleef hij bewust aan de oppervlakte. Wat er in Ter Braaks romans gebeurt, gaat het niveau van de verhalen uit de leesportefeuille soms maar nauwelijks te boven. Dit opzettelijk ingebrachte goedkope of lichte element contrasteert op fascinerende wijze met het zwaardere filosofische gehalte van de romans. Wie zich aan dit laatste niet wil storen, zou Dr. Dumay verliest...misschien zelfs als een amusementsroman kunnen lezen.

Aan het slot van de boeken blijkt er dan weinig te zijn veranderd. Er heeft misschien louter een soort rimpeling plaatsgehad in de dingen. De problemen hebben hooguit een ander perspectief gekregen. Opgelost zijn ze nog lang niet. In deze beide romans wordt koel en nuchter geobserveerd; de blik glijdt langs de buitenkant van mensen en objecten. Men kan dit beschouwen als kenmerken van de ‘nieuwe zakelijkheid’ en de fenomenologie (een tak van de filosofie die de dingen in hun verschijningsvorm bestudeerde), belangrijke geestelijke stromingen in de Europese cultuur van de vroege jaren dertig. Maar daarnaast is er

[p. 24]

ook een voortdurende latente onrust, het wachten op een crisis, een catastrofe die kan optreden of (nog) kan uitblijven. Weinig is zeker. Het is zaak daarbij niet het hoofd te verliezen.