Leven in geleende tijd. Over Menno ter Braak

[p. 17]

Studietijd, vriendschap en eerste publicaties

OP 11 JUNI 1921 slaagde Menno ter Braak voor zijn eindexamen en werd daarmee officieel ‘toegelaten tot de Academische lessen voor getuigschrift A’. Hij moet een tijdlang overwogen hebben theologie te gaan studeren, maar, schrijft hij in Afscheid van domineesland: ‘Mijn oude afkeer was even sterk; als ik mijzelf in een toga zag bidden, moest ik grijnzen’. Over de keuze van de plaats van studie kon geen twijfel bestaan: Ter Braaks gingen in Amsterdam studeren, dat was een kwestie van traditie. Op 28 september 1921 werd hij ingeschreven aan de Faculteit der Letteren en Wijsbegeerte als student Nederlands. Het feit dat hij zich bij zijn vestiging te Amsterdam in oktober vrijwel meteen een exemplaar van J. Huizinga's grote studie over het Herfsttij der middeleeuwen (1919) aanschafte, wijst er op dat zijn hart eigenlijk bij de geschiedenis lag.

Een nieuw Academisch Statuut van 1921 maakte het mogelijk voortaan geschiedenis als hoofdvak te studeren en het was dan ook dit vak waarin Ter Braak op 18 december 1923 kandidaatsexamen en op 6 december 1926 doctoraal examen zou doen. Anderhalf jaar daarna was hij reeds gepromoveerd: een voorbeeldige afwikkeling van zijn studie. Zijn studententijd begon echter met een echec. Als gevolg van een lichamelijke en geestelijke inzinking moest hij medio september 1921 al spoedig afhaken tijdens de ontgroeningsdagen van het Amsterdamsch Studenten Corps. Zeer verontrust schreef tante Lize een brief aan Menno's gymnasiumvriend M.J.W. (Maas) Holleman (1900-1990), die reeds een jaar eerder voor zijn rechtenstudie uit Tiel naar de hoofdstad was vertrokken. ‘Wat is de intrede van Menno in het studentenleven geheel anders geloopen, dan hij het zich had voorgesteld. [...] We hebben zoo ontzettend medelijden met Menno nu hij daar zoo eenzaam in Amsterdam zit en buiten alles gesloten is’. De situatie liet zich ernstiger aanzien dan zij in werkelijkheid was. Vrijwel direct hierna vond Ter Braak een zeer trouwe kameraad in de persoon van D.A.M. Binnendijk, iemand die zich van den beginne af bewust buiten de sociale kring van het Studentencorps ophield. Samen met

[p. 18]

deze vriend zou hij in de jaren twintig zijn intrede in het literair-culturele leven van Amsterdam en Nederland doen.

Dirk Adrianus Michel (Dick) Binnendijk (1902-1984) was de zoon van de eigenaar van hotel ‘Du Soleil’ aan de Zaadmarkt te Zutphen. Hij schreef gedichten, literaire kritieken en had een groot talent om connecties aan te knopen met de aankomende en de al meer gevestigde coryfeeën van die dagen: de publicist Jan Greshoff (1888-1971), de schrijver/essayist Constant van Wessem (1891-1954), de dichter Martinus Nijhoff (1894-1953), de enfants terribles der jonge poëten J.J. Slauerhoff (1898-1936) en Hendrik Marsman (1899-1940) en de dichter/criticus Henrik Scholte (1903-1988), een gezaghebbend man in het milieu der studentliteraten te Amsterdam. Met al deze mensen kwam Menno ter Braak ook in min of meer vriendschappelijk contact, al werden zij hem geen van allen zo vertrouwd als juist Dick Binnendijk. In hun studententijd waren Ter Braak en Binnendijk even onafscheidelijk als de mythologische tweelingbroers Castor en Pollux: de Dioscuren.

Ter Braak hechtte hoge waarde aan vriendschap en hij was er, zonder onkritisch te zijn, ook zuinig op. Zijn grote vriend uit de jaren dertig, Charles Edgar (Eddy) du Perron (1899-1940) gaf eens een fraaie formule van deze vriendschapsgedachte toen hij schreef: ‘De wereld, het heele landschap is toch alleen prachtig met een verhouding van eersterangsmenschen erin’ (aan Ter Braak, 13 september 1933). Zulke ‘vrienden’ kon men zelfs onder de niet-levenden hebben, schrijvers en denkers uit vroeger tijden als Nietzsche en Multatuli! Ook het schrijven betrok Ter Braak in de vriendschapscultus; het papier was voor hem een ontmoetingsplaats van vrienden van verre en nabij, uit verleden en toekomst. Vriendschap moest voor hem boven meningsverschillen kunnen uitgaan. Toen hij Dick Binnendijk in 1931 bepaald fel aanviel op diens ivoren toren-achtige opvattingen over de dichtkunst (‘Prisma of dogma?’), leek hij in de stellige overtuiging dat hun vriendschap daarbij onaangetast kon blijven. Het resultaat was echter dat hij in zijn vriend voorgoed iets gebroken had.

Het archief van het Amsterdamsch Studenten Corps bevat jaarsgewijs autobiografische aantekeningen van alle leden. In de stukken van het jaar van Menno ter Braaks inschrijving, 1921, ontbreekt echter tussen nummer 2 (K.W.H. Berger) en nummer 4 (C.H. Bruyn), het numero 3.

[p. 19]

Misschien heeft Menno ter Braak zelf zijn levensschetsje er tussenuit gehaald of heeft daarna een souvenirjager zijn slag geslagen. Hoe het ook zij, dit ontbreken kan symbolisch worden genoemd voor zijn plaats in de studentenwereld, welke hij later zou omschrijven als die van een ‘aarzelend nihil’. Lid van geen enkele vereniging, kreeg hij in februari 1924 zitting in de redactie van het Amsterdams studentenweekblad Propria cures als spreekbuis van wat genoemd werd het ‘knorrendom’ ofte wel de ‘nihilisten’: zij die buiten het Corps stonden. Hij was in PC binnengeloodst door de aftredende redacteur Henrik Scholte, mogelijk als een tactische manoeuvre van laatstgenoemde om de (toen nog) ‘wichtigere’ Binnendijk van deze belangrijke functie af te houden.

Voor Propria cures produceerde Ter Braak stukken van heel gemêleerde aard. In principe nam hij de kritieken op het gebied van toneel, dans en de (nog zeer jeugdige) filmkunst voor zijn rekening, maar evengoed publiceerde hij literaire verhalen, recensies en strijdlustige artikelen over tal van zaken die min of meer toevallig op zijn weg kwamen. Zo schreef hij een boos stuk over de nieuwe, goedkoop-gebloemde kleedjes op de tafels in het eerbiedwaardige café American (‘Weg met de rommel!’) en een nog altijd vermakelijk pamflet tegen de voorgenomen organisatie van de Olympische Spelen te Amsterdam (‘de verbroedering der kuitspieren’). Maar met eender gemak pakte hij de ‘hogere’ zaken des geestes op - theologie, wijsbegeerte, politiek en wat dies meer zij. Ter Braak deed zich toen reeds kennen als een intellectueel van het type, dat door de Franse schrijver Jean-Paul Sartre (1905-1980) aldus werd gedefinieerd: iemand die niet kan nalaten zich ‘te bemoeien met dingen die hem niet aangaan’. Voor Ter Braak kwam daar bij dat hij zich niet verplicht wilde voelen over deze zaken een onwrikbaar standpunt in te nemen. In deze jaren lag zijn voorkeur sterk bij het verkennen en aftasten der dingen. Daarin was iets avontuurlijks, dat hij altijd wel heeft behouden. Ter Braak bleef redacteur van Propria cures tot oktober 1925, maar leverde ook daarna nog bijdragen aan het tijdschrift. Vele jaren later, bij gelegenheid van het gouden jubileum van PC in 1940, verklaarde hij heel hoffelijk dat hij in dit blad het schrijven had geleerd. In Tiel was hij echter al medewerker geweest van het landelijk gymnasiastenblad, Rostra gymnasiorum. Tevens had hij samen met de latere hoogleraar in de Nederlandse taal- en letterkunde te Utrecht, W.A.P. Smit (1903-1986), in het schooljaar

[p. 20]

1919-1920 het ‘orgaan van de Tielsche gymnasiasten club’ opgericht: Nugae, wat wil zeggen ‘beuzelarijen’. Het blad, gefinancierd met advertenties van de plaatselijke middenstand, hield het door gebrek aan kopij helaas slechts één jaargang uit, maar Ter Braak heeft tussen zijn papieren altijd een plaatsje vrijgehouden voor de twaalf nummers. Schrijven (leren) was reeds toen zijn grote ambitie.

Het was dankzij de kwaliteit van zijn stukken in Propria cures dat hij in november 1924 door de schrijver Roel Houwink (1899-1987) werd uitgenodigd mee te werken aan het tijdschrift De vrije bladen. Dat jaar vormde Houwink samen met H. Marsman de redactie van dit nog piepjonge, in 1923 opgerichte blad. Binnendijk kwam er als redactielid bij in 1925, toen Menno ter Braak zelf ook metterdaad in De vrije bladen debuteerde en daarmee in feite zijn intrede deed in de Nederlandse literaire wereld. Het blad werd in zekere zin volgeschreven door een club van vrienden en kennissen, die in 1925 kort een formeel bestaan kreeg in ‘De Distelvinck’, ‘Kring van Vrienden van De Vrije Bladen’. In de nacht van 4 op 5 juli 1925 werd in de hofstede ‘De Zeven Linden’ onder Blaricum door de Distelvincken een Midzomernachtfeest gehouden. Er waren allerlei ernstige en minder ernstige bezigheden gepland, zoals voordracht van gedichten, zang, dans, voorrijden van dressuurpaardjes en bezichtiging van de Chinese stallen. Voor dit spektakel was de crème de la crème van de jonge schrijverswereld samengekomen. Het werd een memorabel nachtje, het feest ontaardde in een enorm zuipfestijn.

's Ochtends ging het gezelschap uit elkaar na eerst nog een ‘arcadisch ontbijt’ genuttigd te hebben. Een van de deelnemers vond het toen noodzakelijk bij de bewoners van de hofstede verschrikkelijk aan de bel te trekken. Hoofdorganisator Henrik Scholte wierp hem daarop bits de woorden toe: ‘Ik ontzeg U de toegang tot de verdere activiteiten van de Distelvinck’. Deze zouden echter niet meer volgen. Het Distelvinckje stierf datzelfde jaar een voortijdige dood. De vriendenclub had op haar hoogtepunt 223 leden geteld.

De vrije bladen vormde als blad geen gesloten front van gelijkgezinde geesten. Het was veeleer, zoals H. Marsman eens heeft gezegd, een verzameling van boeiende, maar afzonderlijke talenten, niet gebonden aan enig literair, artistiek of ideologisch credo. In deze kweektuin van persoonlijk en ongebonden elan voelde Ter Braak zich zeer goed op zijn plaats.