Leven in geleende tijd. Over Menno ter Braak

[p. 13]

Een gevoelige natuur

HET GEZIN TER BRAAK telde vijf kinderen. Menno, de oudste; Jan Willem Gijsbertus (Wim, 1903-1971), in later jaren hoogleraar neurologie te Rotterdam; Catharine (Tine, 1904-1988), die - destijds zeldzaam voor een vrouw - scheikunde ging studeren en een leidinggevende positie kreeg in het octrooiwezen te Denemarken; Jan Gerrit (Jan, 1906-1960), als opvolger van zijn vader praktijk uitoefenend te Eibergen, vervolgens sociaal verzekeringsarts en woonachtig in Friesland; tenslotte Geertruida (Truida, 1908-1980), de enige die geen universitaire studie volgde, zij heeft op diverse manieren in haar onderhoud voorzien, laatstelijk als heiltherapeute.

Menno ter Braak bezocht de lagere school te Eibergen, maar maakte deze niet af: in 1913 en 1914 reisde hij dagelijks in een (vanwege regelmatige vernielingen) bewaakt lokaaltreintje naar de ULO-school te Winterswijk, destijds ‘school B’ geheten. Het lag in de lijn der verwachting dat hij daarna het gymnasium zou volgen. Het meest dichtbij gelegen waren de gymnasia te Zutphen en te Hengelo. Maar moeder Ter Braak wilde niet langer dat hij elke dag heen en weer zou sporen: zo zouden zijn nieuwe contacten alleen maar vluchtig blijven. Nu was er de gelukkige omstandigheid dat vader Ter Braaks broer, Jan Gerrit ter Braak (1866-1957) en zijn vrouw Anna Elisabeth ter Braak-Viëtor (1876-1946) in Tiel woonden, het Betuwestadje waar reeds eeuwenlang een Latijnse school gevestigd was. Zij wilden Menno gedurende zijn gymnasiumtijd erg graag in hun midden opnemen. Oom Jan, huisarts die ook chirurgische ingrepen verrichtte, en tante Lize waren kinderloos. Van 1915 tot 1921 zijn zij Menno's liefdevolle ‘pleegouders’ geweest. Zij hebben ook een goed deel van zijn studie bekostigd, tot zijn promotie in 1928 aan toe. Dokter H.E.G. ter Braak te Eibergen genoot van zijn plattelandspraktijk namelijk geen bijster hoog inkomen en het kwam ook vaak voor dat hij verzuimde voor de arme boeren een rekening uit te schrijven. In de jaren twintig schrijft zijn

[p. 14]

oudste zoon een keer aan een vriend: ‘mijn familie hier is zelf als de ratten, vreten bij wijze van spreken stroo’. Eibergen was een leven zonder veel luxe.

Alle kinderen Ter Braak, met uitzondering van Truida, zijn na het verlaten van de lagere school uit huis geplaatst, om in een vreemde stad - en in het geval van Wim en Tine ondergebracht bij een vreemd gezin - het gymnasium te volgen. Hoe men daarover ook moge denken, het tekent in elk geval de ferme pedagogie van moeder Ter Braak. Want zij was het die in huis het beleid bepaalde en haar man had er volledig vertrouwen in.

Menno ter Braak heeft in Tiel een zorgeloze en gelukkige tijd gekend. Hij was op school een uitstekende leerling, al moest hij in de competitie wie de beste van de klas was herhaaldelijk stuivertje wisselen met de bijna een jaar jongere P.E.J. (Pieter) Bomli, zoon van de leraar Frans aan de school, die later rechtskundig adviseur bij Albert Heyn zou worden. In de leraarsnotulen van december 1918 (Menno zit dan in de vierde klas) lezen we: ‘ter Braak is heel goed. Van Wiskunde houdt hij niet. Nederl. heel goed’. Op het daarop volgende paasrapport stond aangetekend: ‘De Leeraren zijn van oordeel dat er te veel is uitgegaan in dezen winter, wat invloed oefent op de cijfers’. In december van het jaar 1920: ‘ter Braak heeft te weinig vlijt’. Menno kon het uitgaan kennelijk niet laten! Bij de eindexamens in juni 1921 slaagden vijf van de zeven leerlingen die zijn klas rijk was.

Wat moeder Ter Braak hoopte gebeurde ook: haar zoon deed hier veel nieuwe contacten op, en in de periode te Tiel schuift een geheel nieuwe horizon dit jonge leven binnen. In het zo idyllisch aan de Waal gelegen plaatsje vinden we een aantal oriëntatiepunten die in de latere ontwikkeling van zijn leven steeds belangrijk zijn gebleven. Laten we niet vergeten dat Tiel destijds een heel muzisch stadje was. Voor Menno ter Braak is zijn middelbare schoolperiode behalve een tijd van al dan niet vlijtig leren, er ook een geweest van musiceren (viool en piano), van dansen en toneelspelen - alles met veel enthousiasme. De toneelspeelster Mary Dresselhuys herinnert zich dat zij met Menno ter Braak in een uitvoering van het stuk ‘Een slaaf der eubiotiek’ (van Davidofsky) stond. Hij speelde de hoofdrol en zij een driftige keukenmeid.

Eubiotiek: de kunst om in geluk en gezondheid te leven.

[p. 15]

Een andere schoolgenote van hem, zij zaten samen op 6 gym, Anna Sophia van den Heuvell, schreef zo'n veertig jaar later de volgende karakteristiek (nooit gepubliceerd) van Menno ter Braak in zijn Tielse tijd: ‘een zéér knappe leerling, die vooral in de oude talen hoge cijfers behaalde. Al op jeugdige leeftijd gebruikte hij graag vreemde woorden waarvan hij toen misschien de betekenis niet begreep; wat een keer aan zijn Oom, Dr. ter Braak, bij wie hij in huis was de woorden ontlokte ('t was in 't begin van de eerste wereldoorlog): ‘Menno, gebruik toch niet steeds vreemde woorden; zo dadelijk ga je nog zeggen, dat de Duitschers zò-en-zòveel geallieerden naar Duitschland “getranspireerd” hebben. De Heer ter Braak was zeer muzikaal, speelde niet onverdienstelijk viool en als hij voor de piano ging zitten, speelde hij alles uit zijn hoofd zonder hierin les gehad te hebben. Hij had een gevoelige natuur; ik zou haast zeggen, dat hij vrouwelijk gevoelig kon zijn’.

Haast vrouwelijk gevoelig: een kant van Menno ter Braak die velen later niet hebben kunnen of willen opmerken. Of hij deze kant toen naar buiten toe helemaal heeft afgeschermd? Er zijn misschien ervaringen in zijn leven geweest die hem hebben doen verharden. Maar zijn gevoelige zijde is toch nooit verloren gegaan; hij zal haar in zijn innerlijk hebben bewaard en gekoesterd. De Tielse sfeer, de idylle van zijn puberteit, moet er een belangrijk deel van hebben uitgemaakt. Hoe vaak zal hij die keren dat hij later voor korte of langere tijd verstrikt zat in de netten van zijn eigen intellectualiteit, hebben terugverlangd ‘naar gras en primitieve geluiden, naar langzame schepen op bochtige rivieren’ (Propria cures, 29 maart 1924) - onmiskenbaar een echo van Tiel en het landschap van de Betuwe. Aan het eind van de zomervakantie van 1939 was hij nog een keer in het stadje en maakte er 's avonds een wandeling. In zijn dagboek schreef hij dat Tiel ‘voor mij na twintig jaar nog altijd in de eerste plaats is de stad van “Ina Damman”; iedere hoek, iedere straat een “erotisch perspectief”, een stuk verwachting, teleurstelling, onzekerheid etc.’ (Journaal 1939, 24 september). De mythe, zoals hij het noemde, werkte nog steeds. Ook hij kon het meisje van zijn jongensjaren niet vergeten. We weten nu wie deze beeldschone jongedame was. Maar als dochter uit een fabrikantenfamilie van streng katholieke confessie, de Daalderops, kon het tussen haar en Menno, die immers uit een vrijzinnig-protestants

[p. 16]

gezin kwam, nooit iets worden. ‘Ina Damman’ moest naar kostschool. Eén oorlog later, in de laatste zomer van zijn leven, dacht Menno ter Braak nog altijd aan haar. In een albumpje bewaarde hij een paar foto's van het meisje uit Tiel. Zijn gevoeligheid was hij niet kwijtgeraakt.