Leven in geleende tijd. Over Menno ter Braak

[p. 9]

Terug naar Eibergen

VERPLAATSEN WIJ ONS naar het dorp in de provincie, zoals het er zo'n driekwart eeuw geleden uitzag. Hier vandaan is het een halve dag sporen naar Amsterdam. De grens met Duitsland is heel dichtbij. De boer op het land knikt ons beleefd toe, niet zonder verwondering wie wij zijn en welke bestemming ons hierheen voert. Zijn knechten verderop kijken niet op of om. 's Winters zijn deze landwegen vol slijk en modder en dan zouden wij ons verheugen als we een stuk konden meerijden achter het carbidlicht van een arbeider, op weg naar de fabriek aan het eind van het dorp waar pickers gemaakt worden. (Voor wie het wil weten: pickers zijn lederen onderdelen van een weefgetouw.) Kijk, daar gaat de dokter voor zijn dagelijkse visites bij de kleine boeren op het platteland. Hij merkt ons niet op, een beetje dromend zoals hij daar zit achterop zijn motor - een Douglas -, die bestuurd wordt door zijn trouwe knecht Hendrik Jan Bartelink.

Dit is een dorp als zovele dorpen in de provincie, met helemaal aan de rand het statige huis van de fabrieksdirecteur en daar schuin tegenover, altijd wat buiten proporties, het grote dorpshotel, hier genaamd ‘De Kroon’, in 1884 gebouwd ten tijde van de aansluiting van het dorp op het spoorwegnet. Het is in de zaal van dit hotel waar de plaatselijke studenten elk jaar rond kerst hun eigen toneelvoorstelling presenteren; vorige keer speelden ze ‘De Graaf’ van Felix Salten; de oudste zoon van de dokter had de hoofdrol.

Twee torens beheersen het silhouet van het dorp: die van de hervormde kerk, verreweg de oudste, en van de katholieke kerk, alweer de derde hier opgericht sedert de reformatie. Het gebouw van de vrijzinnige protestantenbond, tot stand gekomen in 1905, is het kleinst, maar maalt ook niet om een imposante toren. Tijdens de bijeenkomsten daar mag dezelfde zoon van de dokter het orgel bespelen, wat hij heel virtuoos doet, maar pas op dat hij tijdens de lange preek niet zoals de afgelopen keer in slaap dommelt en met zijn volle gewicht op het

[p. 10]

toetsenbord neerzinkt, dat maakt een kabaal van jewelste. Dan, in het hart van het dorp de aanzienlijke huizen van de dominee, de dokter en de notaris (‘drievuldig beeld van al wat wijs en waar is’, dichtte hierover Jan Greshoff), verder de burgemeesterswoning, het postkantoor, een bank, een café-pension en daaromheen de huisjes van de kleine lieden: alles gegroepeerd in een hiërarchisch model, waarin de arbeider en de boer zich schikten en waarover de notabelen en, boven allen, God beschikten.

Het was in zo'n dorp waar Menno ter Braak opgroeide, een stevig, weldoorvoed jongetje met een breed en hoog voorhoofd, het haar steeds gemillimeterd - deze knaap met zijn bijziende blik en bijna Aziatische oogopslag. Hier hing hij met zijn broer Wim tijdens vakantiedagen thuis voor de ramen en ging met hem weddenschappen aan welke regendruppel als eerste de onderkant van het glas zou hebben bereikt; hier stevelde hij met zijn halfhoge, vastgeregen schoenen en zijn knickerbocker-broek door de straten, in zijn hand een venijnig rottinkje geklemd, een hondje aan zijn zij, terwijl hij de niet-begrijpende buurtkinderen toesprak in het Frans of Duits. Een buurmeisje, dochter van zijn onderwijzer op de lagere school, J. Leppink (1865-1952), bleef hem in haar herinnering houden en schreef nog driekwart eeuw later dit gedichtje:

Hij draaide zijn wandelstokje rond
ter ere en vreugde van zijn hond.
Het was 't spel van de stok en de hond
Laelaps die hem als geen ander verstond.

Maar wij, wij zagen dit alles aan
en bleven met open monden staan,
want tegen ons sprak hij Frans en Duits,
en dan geven boerenkinderen niet thuis.

Stokje tot steun, hondje tot vrind,
zo liep Menno met de neus in de wind.

[p. 11]

Het was in dit dorp waar hij op de bevroren plassen van de Berkel zijn eerste ijspret kende, waar hij 's zomers in de schaduw van de hoge bomen lag en zo graag een duik nam in het water bij het sluisje van de Mallemse Molen; in ditzelfde dorp, Eibergen, schreef hij ook zijn eerste opstellen, toneelstukjes, gedichten, en verhalen over klassieke taferelen in dromerige landschappen. Dat is alles vele tientallen jaren geleden, toen de wereld zich in zo geheel andere vormen toonde dan nu!

Menno ter Braak hield van Eibergen. Hij was van plan er na zijn werkzame leven te gaan rentenieren.

[p. 12]