Leven in geleende tijd. Over Menno ter Braak

[p. 2]

[p. 5]

Des voormiddags ten zeven uren

MENNO TER BRAAK was een van de meest vooraanstaande intellectuelen in Nederland tijdens de periode tussen de twee wereldoorlogen, het Interbellum. Door zijn zelfstandig letterkundig werk en door de kwaliteit die hij wist te geven aan zijn kritische beschouwingen op het gebied van literatuur, geestesleven en kunst, had hij een belangrijk aandeel in de cultuur van die tijd. Hij was niet alleen redacteur van het belangrijkste culturele tijdschrift uit de jaren dertig, Forum (1932-1935), maar ook mede-oprichter van de voornaamste intellectuele groepering die, buiten het partijwezen om, zich rekenschap gaf van en verzet bood tegen de extremistische tijdgeest: het ‘Comité van Waakzaamheid van Anti-nationaal-socialistische Intellectuelen’ (opgericht in 1936). Ter Braaks meningen golden tijdens zijn leven voor medestanders en tegenstanders als zeer gezaghebbend. Sedert zijn zelfgekozen dood op 14 mei 1940 - de dag van de capitulatie voor de binnengevallen Duitse troepen - wordt hij gerekend tot de erflaters van de Nederlandse beschaving van de twintigste eeuw.

Hij was geboren op 26 januari 1902 ‘des voormiddags ten zeven uren’ te Eibergen in de Achterhoek, provincie Gelderland. Zijn vader Hendrik Ernst Gerrit ter Braak (1874-1952) bezat hier een - weer van diens vader overgenomen - dokterspraktijk in het pand Eibergendorp 47, het bekende ‘dokters’- of ‘Ter Braakhuis’. Volgens de overlevering heeft Menno ter Braak in dit pand het levenslicht gezien. Dit is echter niet het geval. Kort voor de bevalling moeten zijn ouders, of tenminste zijn moeder, gedurende de periode van enkele weken een onderkomen hebben gevonden in een pension aan de ingang van het dorp. Dit pand is in 1930 afgebroken en stond ongeveer op de hoek van de huidige J.W. Hagemanstraat en Grotestraat. Het historische Menno ter Braakhuis - hij is er dan wel niet in geboren, maar wel opgegroeid - is in 1977 tot spijt van velen in opdracht van de Hervormde Kerk afgebroken om

[p. 6]

plaats te maken voor een nieuw gebouw van de gemeentelijke openbare bibliotheek. De teleurstelling hierover werd alleen nog maar groter toen bleek dat de nieuwe bouw duurder was uitgevallen dan de renovatie van het oorspronkelijke pand zou hebben gekost. Dit pand, ‘Wehmer erve’, stamde reeds uit de tijd van voor de reformatie en was toen de woning van de pastoor. Later werd het als geestelijk goed verpacht tot het in het begin van de vorige eeuw in particulier bezit kwam. Aanvankelijk het huis van een blauwverver, tevens herberg, kwam het vervolgens in het bezit van een burgemeester die er veel aan liet verbouwen. In deze staat werd het bewoond door de familie Ter Braak, die er ook de praktijkruimte en een kleine apotheek, beheerd door een ongehuwde zuster van dokter Ter Braak, in onderbracht. Bij dit mooie pand in de schaduw van de hervormde kerk, behoorde een grote tuin die tot aan het riviertje de Berkel doorliep met fraai uitzicht over water, weiden en bouwakkers. Menno ter Braak was zeer aan dit huis gehecht.

De moeder van Menno ter Braak, Geertruida Alida ter Braak-Huizinga (1878-1952) is een markante vrouw geweest. Vele jaren maakte zij zich te Eibergen verdienstelijk voor het sociale werk. Als afgevaardigde van de Geheelonthouders Vereeniging had zij zitting in het bestuur en beheerde zij ook de financiën van ‘Ons Huis’, het aan de Kerkstraat gelegen rode bolwerk van Eibergen. Hier vonden de Sociaal Democratische Arbeiders Partij, de Fabrieksarbeidersbond, de Bouwvakbond, de Textielbond en de Geheelonthouders een gezamenlijk onderdak. ‘Mevrouw van 'n dokter’ zoals zij wel genoemd werd, was een van de weinige notabelen die zich actief betoonden voor de SDAP. Zij was daarnaast ook werkzaam binnen het reclasseringswezen. Al deze bezigheden kwamen voort uit een diepe godsdienstige bezieling. Geertruida ter Braak was lid van de Nederlandse Protestantenbond, een vrijzinnig-radicale afsplitsing (1870) van de Nederlands Hervormde Kerk. Haar instelling kan misschien kernachtig worden geformuleerd in de gedachte dat het kwaad in de wereld alleen te keren is door er in alle opzichten goedheid tegenover te stellen.

Goedheid en edelheid maakten in zulke grote mate en haast systematische vorm het wezen van deze vrouw uit, dat haar oudste zoon er soms weerbarstig van werd. Naast haar andere werkzaamheden had moeder Ter Braak ook de leiding van een Zondagsschool te Eibergen,

[p. 7]

waarvan het doel was het aankweken bij de kinderen van godsdienstige gevoelens in vrijzinnige geest en van kennis van de bijbelse geschiedenis. Menno ter Braak herinnerde zich later hoe hij als jongetje uit vrees om als ‘sentimenteel’ te worden beschouwd, op deze Zondagsschool voor de eerste keer het bestaan van God had geloochend. Zijn moeder zal er, overeenkomstig haar principieel positieve levenshouding, wel niet aan gedacht hebben hem hiervoor een straf op te leggen. In de kinderverhalen die zij onder de naam G.A. ter Braak-Huizinga in niet onaanzienlijken getale publiceerde (met titels als Stille nacht, De zomerprinses), placht zij huiselijke situaties te schetsen, waarin weliswaar af en toe wat kattekwaad voorviel en kindertranen geplengd werden, maar waarin alle gezinsleden tenslotte een stuk wijzer en in eendracht aan tafel of onder de kerstboom verenigd werden. Het goede zal bovenkomen en zegevieren. Haar zoon Menno veronderstelde dan ook dat de meer twijfelende, ‘melancholische’ kant in hem niet een erfdeel was van de tak der Huizinga's, maar van die der Ter Braaks.

De Ter Braaks vormen een oud Eibergs geslacht. In een oorkonde uit de veertiende eeuw wordt reeds gesproken van een hofstede ‘to Braack in Mallande, parochia Eckberghe’. Een stamvader van het geslacht Ter Braak - dat in de loop der tijden is opgesplitst in een tak van artsen en een van notarissen en bankiers - was Gerrit ter Braak (1793-1865), Menno's overgrootvader. Om zijn grote welsprekendheid werd deze notaris en onderwijzer in de Franse taal wel ‘de Cicero van den Achterhoek’ genoemd. De tak van de Huizinga's kwam uit het noorden en westen van het land en was méér nog dan in de kunst van het spreken, bedreven in de kunst van het hanteren van de pen, het schrijven. De beroemde historicus Johan Huizinga (1872-1945) was een volle neef van Menno's moeder.

Bijna spreekwoordelijk is de titel geworden van een van de eerste boeken van Ter Braak: Afscheid van domineesland (1931). ‘De onverbiddelijke erfelijkheid bestemde mij’, zegt hij in het voorwoord, ‘bijna, tot dominee. [...] Onder mijn verwanten van vaders- en moederszijde zijn de predikanten talrijk’. Dit beeld lijkt niet helemaal correct. Zijn vaarwelzeggen tegen de dominees gold vooral een traditie in zijn moedersfamilie, dus de Huizinga's. Van deze kant had hij ook zijn voornaam geërfd, die teruggaat op de leider der eerste vreedzame

[p. 8]

dopers, Menno Simonsz (1496-1561). Ter Braaks verbondenheid met deze geestelijke wereld is, in weerwil van het genoemde ‘afscheid’, waarschijnlijk veel groter geweest en gebleven dan hijzelf heeft willen doen voorkomen.