Ga je mee naar Groenland?

[p. 67]

16.

Wellicht omdat de Hollanders in hun kritieken altijd zaten te lullen over Zuidnederlands taalgebruik (in vele Noordnederlandse ogen dé charme van een goed Vlaams boek), nam Jan Berghmans in 1971 een Hollandse redakteur-korrektor-typograaf in dienst: Gerard van Kalmthout. Gerard was een fascinerende vent, én feitelijk de gedroomde figuur om in Jans schaduw te opereren. Omdat het publiek niet in lange rijen stond aan te schuiven voor de deur van het oude herenhuis aan de Antwerpsesteenweg te Berchem (waar de Uitgeverij Brito gevestigd was), zette Jan zich in het hoofd dat hij met zijn boeken naar het volk moest gaan. De Antwerpse Vogelmarkt leek hem uiterst geschikt om deze opperste daad van volksopvoeding te stellen. En Gerard van Kalmthout zou dé attraktie zijn! Gerard immers was een gediplomeerde astroloog, en ook de grafologie en de chiromantie hadden geen geheimen voor hem... Dus kreeg Gerard de mantel van een tovenaar uit het een of andere kindersprookje om de schouders gegooid en moest hij optreden als handlezer en waarzegger... Ik heb dat éénmaal van dichtbij meegemaakt, en mijn verstomming is nog altijd niet helemaal geweken. Gerard las ook in mijn hand dingen die grotendeels... uitkwamen. Hoe ik echter ooit op zee zal omkomen, is mij een raadsel. Tenzij Gerard voorvoelde dat er weer een zondvloed op til is... Enfin, Gerard kende het klappen van Jans zweep. ‘De Zaak Matys’ (door mij ‘Het Lievevrouwebeest’ geheten) werd zijn vuurproef... Ik had deze roman min of meer op aanvraag geschreven. Nogal wat van mijn studiegenoten (‘medegedetineerden’, zeker in het Klein Seminarie van Hoogstraten) waren in feite het slachtoffer van de geestelijke roeping van hun... ouders. Hun studiekosten werden gedeeltelijk betaald door het ‘Werk voor de Priesterroepingen’. Wanneer dan bleek dat deze beneficiarii

[p. 68]

geen pastoorsbloed in de aderen hadden, zat iedereen met de handen in het haar. Voor de universiteit was er meestal geen geld, en om het via een klerkenbaantje tot gemeentesekretaris te brengen moest je je laten bekeren tot de satanskultus. Nog één mogelijkheid was er om de top van de maatschappelijke ladder te bereiken: een militaire loopbaan. Zo kwam het dat de meeste generaals in dit land, bijna een eeuw lang, in feite mislukte pastoors waren. Met alle gevolgen vandien. Een vriend uit het Klein Seminarie was Stan Basstanie. Op een bepaald ogenblik liepen onze wegen uiteen: ik studeerde verder, en Stan werd militair. Het belette echter niet dat we elkaar nog geregeld zagen, en zeker toen Stan begon te vrijen met een vriendin van Maaike. Om een lang verhaal kort te maken: toen ik begon les te geven, was Stan sergeant eerste klasse. Op een dag kreeg ik van hem een brief... Wel, wel! Ik was dus schrijver geworden! En nog wel een schrijver die opkwam voor de kleine man, voor de vernederde en verdrukte sukkel, voor het recht... Wist ik dat hij het slachtoffer geworden was van de grootste gerechtelijke dwaling aller tijden? Had ik al vernomen dat hij in de kerker van de militaire gevangenis van Neheim zat? En waren wij nu vrienden of niet? Dat was raak! De volgende zondag reeds meldde ik mij met enkele vrienden in die streng bewaakte gevangenis. Tien minuten mochten wij Stan spreken. Ik had medelijden met hem: zonder das, broeksband en veters in zijn schoenen zag hij eruit als een gekooide teddybeer. Na tien minuten vlogen wij buiten. Doch ik kreeg de gelukkige inval aan de schildwacht te vragen waar ergens de kantine was. Eén man zat daar aan de tapkast te suffen, duidelijk al even vereenzaamd als Stan in zijn kerker. Mijn vriend Paul Tegenbos vertelde een goeie grap, en de eenzaat lachte ook. Ik gaf een rondje, en de eenzaat dronk mee. Na tien minuten was de man helemaal geen eenzaat meer, maar wel... de kommandant himself van de mili-

[p. 69]

taire gevangenis. Bij het derde rondje begon ik in geuren en kleuren uit te weiden over de machten der duisternis die tegen mijn vriend Stan hadden samengespannen. Na het vijfde rondje gaf de kommandant aan de bartender het bevel die verschoppeling én martelaar én vermoorde onschuld uit de kerker te halen. Bij het zevende rondje klopte Stan de kommandant reeds kameraadschappelijk op de schouder. Daarna ben ik de tel verloren... Verscheidene uren later onderwierp iemand van de militaire politie ons allemaal aan een alkoholtest: Stan klopte de kommandant nipt. Vijf minuten vóór middernacht verdween de kommandant van het toneel. Klokslag twaalf uur vloog de deur open, werd de jukebox stilgelegd, glommen mitrailletten, weerklonken Franse bevelen, werd Stan weggesleept... en werden wij manu armata naar de uitgang gedreven. De Waalse kommandant kwam zijn dienst kloppen... Alsof het zo moest, belde 's anderendaags een journalist, ene Piet van As, bij me aan. Tussen twee borrels in schetste ik de levensen lijdensweg van Stan. De volgende week bracht ‘De Post’ het levensverhaal van Stan, geillustreerd met bananeschillen die door gevangenen uit de soep geschept werden. Toen Jan Berghmans op die wijze vernam dat ik een boek aan het schrijven was over die eensklaps fameuze Stan Basstanie, maakte hij van mijn telefoontoestel een wekker... Omdat ik niet precies wist waarvan Stan beticht werd - ik weet het trouwens nog altijd niet - schreef ik een vage misdaadroman met als antiheld de beroepsmilitair Engel Matys. In een mum van tijd - ik had er zelfs geen drukproef van gezien - was het boek klaar. Ik schrok nogal toen ik mijn geesteskind in handen kreeg... Op de frontpagina prijkte een naakt dametje, enigszins gesluierd door de vijf strepen van een sergeant eerste klasse. De ondertitel luidde: ‘Het Leger en de Zwijnen’. En ter verduidelijking stond er: ‘Reportageroman’. In een voorwoord van de uitgever werd ik

[p. 70]

afgeschilderd als een kruisridder die ten strijde trok tegen de korruptie bij het leger. Het heette dat ‘De Zaak Matys’ sub judice was... Daar was iets van waar, want toen er rond hem krijgsraad gehouden werd, bezorgde Stan aan alle militaire rechtsprekers - zo althans verzekerde hij mij later - een eksemplaar van het boek. Op de Antwerpse Boekenbeurs werd het trouwens een bestseller. Jan Berghmans vond er niet beter op dan Stan in de stand van Uitgeverij Brito te posteren, en dan te laten afroepen dat het hoofdpersonage van ‘De Zaak Matys’ zijn levensverhaal signeerde... Nooit had een hoofdpersonage van een boek zulk sukses. Onlangs nog verzekerde men mij dat ‘De Zaak Matys’ voor de Belgische strijdkrachten nog steeds als verboden lektuur geldt. Ze hoeven zich geen zorgen te maken: na enkele maanden was het boek uitverkocht... En zo zal het blijven, ook al heeft Stan Basstanie - die intussentijd een welgesteld zakenman geworden is - me bij herhaling gesmeekt het, op zijn kosten, te mogen heruitgeven.

In 1972 brak ik definitief met Uitgeverij Brito. Het gebeurde toen ik van de kontroleur der belastingen een ‘wijziging van aangifte’ kreeg: ik had verzuimd 60.000 frank, mijn honorarium van Uitgeverij Brito, aan te geven... Ik zag mij verplicht te antwoorden dat ik van Uitgeverij Brito nooit ofte nimmer enig honorarium gezien had. Bij het faillissement van Uitgeverij Brito heb ik nog een brief gehad van een curator, maar toen had ik over die geschiedenis allang een kruis gemaakt. Wie in Vlaanderen schrijft om geld te verdienen, is een dwaas. Schrijven immers kan iedereen. En wie geeft er nu geld voor iets dat iedereen kan? Ongelijk hebben de uitgevers trouwens niet. Ze worden overstelpt met manuskripten, en onder de auteurs daarvan zitten nogal wat jongens (én meisjes) die zelfs hun ziel aan de duivel zouden cadeau doen voor een publikatie van hun al dan niet vermeend meesterwerk.

[p. 71]

In 1972 ook vroeg ik aan de direktie van de Standaard-Uitgeverij het manuskript van ‘De schaamrode Rapsode’ te retourneren. Daar immers hadden ze Maarten van Nierop, een monument toch, van zijn literaire verdomboekjes weggehaald om hem in het verdomhoekje bij de encyclopedieën te duwen. Een blinde kon zien dat de Standaard-Uitgeverij zijn renstal kwijt wilde, om des te meer geld te kunnen kloppen uit de lukratieve produkten die de stripverhalenstudio's afleverden. Mijn vriend Frans Depeuter weigerde dat te geloven en wijdde een gans nummer van ‘Heibel’ aan de uitgeverspolitiek van de Standaard-Uitgeverij. Dat ik het vertikte daaraan mee te werken - omdat ik het hele literaire bedrijf intussen gerelativeerd had tot de gulden regel van vraag en aanbod - kwam onze verstandhouding niet ten goede. Van toen af aan, geloof ik, begonnen onze wegen uit elkaar te lopen.