Mijn benul

[p. 41]

Regels en intuitie

Ik heb slechts een zeer vage voorstelling van de cockpit (heet het nog zo?) van een modern vliegtuig. Wel weet ik dat de piloot een mozaïek van wijzerstanden, rode en groene lampjes, radio- televisie- en radargegevens bij te houden heeft.

Hoe een rechter tot zijn uitspraken komt weet ik niet, maar ik vermoed dat juridisch-technische spelregels een grote rol spelen afgezien van wat de man in zijn diepste innerlijk van de zaak denkt.

Zo zijn er in ons ingewikkeld 20e eeuws bestaan vele voorbeelden te geven van normatief automatisme ten dienste van een groter prestatievermogen.

Nu heb ik onlangs kennis gemaakt met iemand die erg geïnteresseerd is in het goed gebruik van de taal, een van de vele onderwerpen waarin hij belangstelt. Hij benadert de juistheid van het gebruik van de taal zeer bewust en zeer taal-technisch nl. met een mozaïek van taalregels: wijzerstanden en groene en rode lichtjes, ambtsedige verklaringen en jurisprudentie.

Hij staat daarin in zekere zin tegenover mij, die in dezen meer waarde hecht aan intuïtie. Dit levert ons bij herhaling vriendschappelijk meningsverschil op. In de grond verschillen wij niet zo veel, want we hebben allebei die schoolmeesterachtigheid die ‘de juistheid’ van het gebruik van de taal ‘beoordeelt’. Hij met een arsenaal van regels, ik met mijn beroep op de autonomie van de spreektaal. Beiden dus met een Achilleshiel, omdat ‘de juistheid’ nergens zo aanwijsbaar (hij) of voelbaar (ik) vastligt als die platina meter in Parijs (of was dat, dat van die

[p. 42]

meter, een beetnemerig sprookje van mijn oude onderwijzer? niet; goed dan).

Toch beïnvloeden wij elkaar, hij mij met zijn niet-ongenuanceerde ‘regels’, ik hem (neem ik aan) met mijn niet-onredelijke ‘intuïtie’.

Ik zie het zo: Wat wij intuïtief doen en goed achten berust ook op regels, alleen zijn we ons van de formulering van die regels geenszins bewust. Maar ook de intuïtie gaat af op ‘iets’. Zij reageert, zoals alles wat reageert, op iets aanwezigs dat voor ons eigenlijke bewustzijn ongekend blijft en daaraan hoogstens de inhoud van iets onberedeneerd-acceptabels of -onacceptabels geeft. Dat ‘iets’ is dan de ‘regel’ van mijn regelhuldigende vriend of heeft althans dezelfde inhoud als de ‘regel’.

In zoverre zouden hij en ik het dan ééns kunnen zijn, ware het niet dat ik aan de intuïtie een gevoeliger, met name een veel meer omvattende, capaciteit toeken dan aan elke collectie parate regels, hoe intelligent en gedifferentieerd opgesteld ook. Wanneer, tegen een ook voor mij zwaarwegende grammatica- of stijlregel in, mijn intuïtie, bij iets wat ik geschreven heb, toch (met dat eigenaardige kleine maar koppige stemmetje dat de intuïtie eigen is) blijft kiezen voor de ‘fout’, dan kies ik de ‘fout’. Als u erop let kunt u wanneer u een mop wordt verteld of voorgelegd, zich er soms op betrappen dat u reeds gelachen heeft of althans geglimlacht nog vóór u de mop doorhad. En dat terwijl u toch kritisch bent; niet uit beleefdheid of enkel goedlachsheid. Het vlugge gekke soms diabolisch lijkende wezen in u, de intuïtie, was uw hoger en vollediger bewustzijn tellen voor. En ook kan het vóórkomen - en dit is in feite honderdmaal frequenter - dat de mop heel duidelijk is, ha ha, maar dat het kleine eigenwijze, harde valuta eisende stemmetje niet mee lacht. Voor mij is dan zo'n grap geheel mislukt. Het goed-

[p. 43]

moedige publiek - waaronder ik allerminst mijn regelhuldigende opponent reken - lacht dan vaak toch maar. Ze hebben maling aan hun ‘stemmetje’, ze willen lachen dus lachen ze.

Natuurlijk zijn er ook grappen die noch intuïtief noch bewust gesnapt worden.

En een grap die op het eerste moment alleen door dat inwendige wezentje gesavoureerd wordt zal spoedig ook geheel bewust duidelijk zijn.

Wat voor moppen geldt, geldt ook voor literatuur. Wel erken ik dat de toetsing aan regels de stijl van een schrijver kan verbeteren, ik zelf- zonder mij nu eigenlijk een ‘schrijver’ te willen noemen - doe het voortdurend, maar laat in geval van strijd - ook in deze zin! - de overwinning (en soms kost dat inspanning - an effort zegt de Engelsman) altijd aan de intuïtie, (die gehandicapte, die - als een hond of een vis - niet spreken maar zoveel te beter ruiken en horen kan.) Soms ontdekt men dan later het logische motief waarop de intuïtie zich blijkbaar fundeerde, soms niet.