Geschiedenis van de wetenschappen in België. 1815-2000

[p. 11]

Van nationale wetenschap tot wereldwijde netwerken

[p. 12]

Stichting Biermans-Lapôtre, Huis van de Belgische studenten te Parijs ▪

[p. 13]

▪ Inleiding Robert Halleux

Met de redevoering van Koning Albert I te Seraing op 1 oktober 1927 en de creatie van het Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek die daaruit volgde, begon een nieuw tijdperk in de moderne geschiedenis van de wetenschap in België. Het NFWO werd geschraagd door de Universitaire Stichting, de Francqui Stichting, de Stichting Biermans-Lapôtre te Parijs en later de Academia Belgica te Rome. Het onderzoek beleefde een ware heropleving.

Deze initiatieven pasten in een mondiaal kader. In 1915 werd in de Verenigde Staten de National Research Council gesticht. Andere landen volgden dit voorbeeld: het Verenigd Koninkrijk met de Research Advisory Council in 1916; Duitsland met de Deutsche Forschungsförderung in 1920; Frankrijk met het Office national de la Recherche scientifique (ONRS) in 1922 en met het CNRS in 1939; Italië met de Consiglio Nazionale delle Ricerche in 1923. Het Institute for Advanced Study te Princeton werd geopend in 1930. Voortaan werden de universiteiten, academiën en geleerde genootschappen bijgestaan, soms zelfs verdrongen door organisaties van professionele onderzoekers.

In het begin van de 20ste eeuw was immers een tweede Wetenschappelijke Revolutie op gang gekomen: omstreeks 1900 werd met de herontdekking van Mendel de genetica gelanceerd; de röntgenstraling, de relativiteit en de kwanten dateren uit de jaren 1895-1905; tussen 1913 en 1928 werden beslissende stappen gezet in de ontrafeling van de atoomstructuur. De periode die aanbrak zou 90% van alle wetenschappers uit de geschiedenis van de mensheid omvatten. De wetenschap en techniek van vandaag kregen vaste vorm: in de kernfysica dateren de eerste kernreacties uit 1942, de bom van Hiroshima viel op 6 augustus 1945, de eerste centrales werden gebouwd in 1944; het DNA werd ontdekt in 1944, de ‘dubbelhelix’ in 1953; in de informatica dateren de ENIAC-computer uit 1943, de eerste transistor uit 1947 en het geïntegreerd circuit uit 1949.

België speelde een belangrijke rol in dit buitengewone avontuur, doch er zijn maar weinig historici die hebben geprobeerd de ingewikkelde evolutie te hertekenen. Alleen de auteurs van de Florilège des Sciences en Belgique hebben in 1968 en 1980 een bruikbaar overzicht gegeven van de betrokkenen en hun werk. De historicus wordt dan ook geconfronteerd met een viervoudig probleem: het gebrek aan afstand; de hiaten in de documentatie; het technisch karakter van het onderwerp; de nauwe samenhang met het heden.

Hoe onderscheiden we, in de feitenmassa, het essentiële van het bijkomstige, de doodlopende sporen van de vernieuwende stromingen? Hoe beschrijven we het geheel van de wetenschappelijke activiteit zonder af te glijden naar een steriele inventarisering? We zijn verplicht geweest om keuzes te maken. Hier zal geen encyclopedie volgen van de wetenschap uit de laatste decennia, maar een overzicht van de strekkingen die het meest doorslaggevend zijn geweest. Daarbij komt nog dat voor bepaalde domeinen detailonderzoek- de basis voor elke synthese - vrijwel geheel ontbreekt, zoals voor de menswetenschappen.

[p. 14]

Anderzijds is het paradoxaal dat voor zo'n recente periode al heel wat documentatie is verloren gegaan. Dat is te wijten aan de versnelling van het onderzoek. In een laboratorium is een document van meer dan vijf jaar oud voorbijgestreefd en klaar voor de papiermand. Een verouderd toestel gaat - bij de rijken - naar de schroothoop, of wordt - bij de minder rijken - totaal gedemonteerd. De papieren van geleerden ondergaan, bij hun emeritaat of na hun overlijden, een echte damnatio memoriae. Als men niet oplet, zal het moeilijker zijn de geschiedenis van de voorbije eeuw te schrijven dan die van het Ancien Régime. De handelswaarde van de documenten uit die tijd garandeert immers de conservatie ervan. De laatste jaren hebben de leden van het Nationaal Comité en de archivarissen van de universiteiten grote inspanningen geleverd op het vlak van de bewaring. Maar er is nog veel meer nodig om de aderlating te stoppen.

Bovendien vormen de concepten, de terminologie, het wiskundig instrumentarium een intrinsiek probleem dat hinderlijk is voor het samenstellen van een synthese die toegankelijk wil zijn voor iedere burger. Niet al onze auteurs hebben een inspanning in die zin gedaan. Het resultaat is ongelijk al naargelang de disciplines.

Tot slot heeft deze geschiedenis, in meer dan één opzicht, een rechtstreekse link met het heden. Sommige hoofdstukken zijn geschreven door de acteurs zelf, of zijn gebaseerd op getuigen die nog in leven zijn. We hebben getracht een kritische aanpak te handhaven, zonder in de dubbele val van de logische reconstructie én de persoonlijke rechtvaardiging te trappen. Echter, wanneer het onmiddellijke verleden raakpunten heeft met de politiek, kan de historicus - hoe integer ook - niet anders dan zijn eigen overtuiging laten doorschemeren.

Meer dan voor andere periodes, zijn de auteurs zich bewust van de broosheid van de huidige synthese. Wij hopen dat zij snel verouderd zal zijn door de ontwikkeling van het historisch onderzoek. Meer nog, het is onze uitdrukkelijke wens.