Geschiedenis van de wetenschappen in België. 1815-2000

[p. 207]

14 De geografie
Henri Nicolaï

Heel toevallig viel de toespraak van Seraing samen met een scharnierperiode in de evolutie van de geografie in België. Kenmerkend was de overgang van een empirische geografie, beschrijvend en met vrij slecht gedefinieerde doelstellingen, naar een moderne geografie gebaseerd op een grondige wetenschappelijke vorming en die nauwkeuriger concepten hanteerde. Het was het moment waarop de licentie in de geografie dankzij de wet op de toekenning van de academische graden van 1929 werd opgenomen in het programma van de faculteiten Wetenschappen. Dat was het resultaat van een hele ontwikkeling die in de vorige eeuw was gestart en waarin de aardrijkskundige genootschappen een belangrijke rol hadden gespeeld.

Vóór 1929 stond de geografie in België nog in haar kinderschoenen. Ze werd over het algemeen beoefend door mensen die in andere disciplines waren opgeleid, wat op zich geen nadeel was, maar ze werd ook vaak bedreven uit liefhebberij door gecultiveerde mensen zonder wetenschappelijke opleiding die de vraagstukken op een soms ontoereikende of gebrekkige manier aanpakten.

Het is paradoxaal dat een land dat in 1871, ter gelegenheid van de herdenking van de twee grote 16de-eeuwse cartografen Mercator en Ortelius, te Antwerpen het eerste wereldcongres voor geografische

Henri De Braekeleer. De geograaf. 1871. Brussel. Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België ▪

[p. 208]

Ontwerp voor een monument in de vorm van een aardglobe ter ere van de Antwerpse geograaf Abraham Ortelius in opdracht van het Aardrijkskundig Genootschap van Antwerpen. Het project werd nooit gerealiseerd. In. Bulletin de la Société de Géographie d'Anvers, 1877, Brussel, Académie royale de Belgique ▪

wetenschappen had georganiseerd, zo lang heeft gewacht met het uitwerken van een wetenschappelijke geografieopleiding. In 1871 bezat België, in tegenstelling tot de grote Europese landen, noch geografen noch aardrijkskundige genootschappen. De encyclopedie Patria Belgica bijvoorbeeld, gepubliceerd door Eugène Van Bemmel (1824-1880) in 1873-1875, telde geen aardrijkskundigen onder de auteurs. Toch gaf het werk een vrij exacte beschrijving van toenmalig België en kwamen thema's aan bod waaraan de geografen later aandacht zouden schenken.

Pas in 1876, enkele weken na de door Leopold II bijeengeroepen Aardrijkskundige Conferentie van Brussel, waar overigens minder over de eigenlijke geografie werd gesproken dan over de exploratie en de exploitatie van nog onbekende gebieden (in het bijzonder Midden-Afrika), werd in de hoofdstad

[p. 209]

een Société belge de Géographie opgericht. Het secretariaat ervan zou meer dan dertig jaar lang worden waargenomen door Jean Du Fief, leraar aan het Atheneum. Kort daarna werd een ander genootschap gesticht in Antwerpen. De twee verenigingen hadden tot doel de geografie te bevorderen en bij te dragen tot de economische en commerciële expansie van België via het verstrekken van juiste en gecontroleerde informatie over vreemde landen. In 1879 organiseerde de Société belge de Géographie te Brussel een internationaal congres over handelsgeografie. Aardrijkskundige kennis paste zeker in de tijdsgeest, want Leopold II creëerde in 1885 een internationale prijs ter bekroning van ‘de beste verhandeling over de te gebruiken middelen en de te nemen maatregelen om de studie van de geografie te populariseren en om het onderwijs ervan te ontwikkelen in onderwijsinrichtingen van diverse graden’. Beide genootschappen publiceerden bulletins. De Société royale belge de Géographie gaf het hare een essentieel wetenschappelijk karakter, terwijl het Antwerps genootschap een belangrijke plaats toekende aan reisverhalen en vulgariserende artikels die beantwoordden aan de interesse in de grote haven- en handelsstad. De leden van de aardrijkskundige genootschappen waren meestal verlichte burgers, militairen, ambtenaren, soms academici, zelden echte geografen.

De aardrijkskundige genootschappen speelden een rol in de Belgische kolonisatie van Congo. Ze brachten verslag uit over de exploratie en de vooruitgang van de kennis en ze behandelden soms specifieke problemen, zoals de acclimatisatiemogelijkheden van Europeanen in de tropen. In dit verband kan men niet voorbij aan het tijdschrift Le Mouvement géographique van Alphonse-Jules Wauters (1845-1916), dat van 1884 tot 1922 om de veertien dagen of maandelijks verscheen. Het volgde de vooruitgang van de kennis over Midden-Afrika op de voet, wierp een aantal nieuwe problemen op en bevatte een uitzonderlijke schat aan informatie. Als spreekbuis van de Belgische ondernemingen in Congo maakte het tijdschrift de publieke opinie vertrouwd met de Belgische aanwezigheid in dat land.

De aardrijkskundige genootschappen besteedden veel aandacht aan de kennis van het Belgische grondgebied, maar toonden zich ook geboeid door andere gebieden. Zo steunde de Société royale belge de Géographie het project van Adrien de Gerlache (1866-1934) voor een Belgische wetenschappelijke expeditie naar Antarctica. Het genootschap lanceerde in 1896 de openbare intekening die dat mogelijk maakte.

De ontluikende fysische aardrijkskunde was lange tijd het terrein van geologen. Maar het was niet hun bevoorrecht domein. Ze begonnen zich pas werkelijk voor de fysische aardrijkskunde te interesseren vanaf het moment dat het uniformitarisme (het principe dat alle geologische gebeurtenissen kunnen worden verklaard uit nog steeds actuele werkzame oorzaken) algemeen werd aanvaard. Reeds in 1854 had Jean-Charles Houzeau (1820-1888) een

Recente aardrijkskundige ontdekkingen werden aan het grote publiek bekendgemaakt in Le Mouvement géographique. uitgegeven door Adolphe-Jules Wauters. Brussel, Koninklijke Bibiotheek Albert I ▪

[p. 210]

interessant algemeen overzicht gegeven van de fysische aardrijkskunde van België. Na hem zou men zich vooral toeleggen op het verklaren van de loop van de Maas en van andere rivieren, en zou men ook vooral het kalksteenmodel van onze streken bestuderen. Jules Cornet (1865-1929) publiceerde in 1903 het eerste algemene werk over de vorming van het rivierennet in België, maar het was pas in 1930 dat Paul Fourmarier (1877-1970) in een groot werk over de geologie van België een hoofdstuk wijdde aan een overzicht van de moderne fysische aardrijkskunde dat het gehele grondgebied bestreek. Niettemin hebben de tijdschriften van de aardrijkskundige genootschappen, evenals die van de geologische genootschappen, vanaf het einde van de 19de eeuw en tijdens de eerste decennia van de 20ste eeuw, een groot aantal artikels gepubliceerd over lokale fenomenen waarin de theorieën die op dat moment gangbaar waren, werden toegepast. Daarbij hadden ze oog voor de inwerking van vroegere klimaten om bepaalde aspecten van het reliëf te verklaren.

In het domein van de humane en economische geografie werden in de tijdschriften van de aardrijkskundige genootschappen uiteenlopende artikels gepubliceerd. Maar dikwijls was het kritisch apparaat gebrekkig of waren het werken uit de tweede hand of compilaties. Men vond er onderwerpen uit de beschrijvende etnografie en ook talrijke lokale monografieën. De auteurs behandelden talloze details, maar de onderlinge geografische verbanden werden verwaarloosd. Vaak deden ze dit omdat ze een verkeerd fysisch determinisme toepasten. De eerste thesis over regionale geografie (over het Land van Herve) van de hand van een Belgisch geograaf (Charles Bihot, 1912) is representatief voor deze deterministische tendens. Gezien de industriële en commerciële doelstellingen van de aardrijkskundige genootschappen, is het niet verwonderlijk dat vooral de economische aardrijkskunde uitgebreid

Een biljet van de Nationale Intekening ter ondersteuning van de Belgica-expeditie. gelanceerd door de Société royale belge de Géographie (1896). Collectie Baron Gaston de Gerlache de Gomery ▪

[p. 211]

Elisée Reclus. Brussel, Archives de l'Université libre de Bruxelles ▪

werd behandeld (Jan Lewinski, Jean Mommaert, Eugène Prost). De auteurs zochten onderlinge verbanden, uiteraard in functie van de ideeën of theorieën van het moment, maar ze legden meer de nadruk op de sectorale aspecten dan op de relaties met de territoriale ruimte. Het was wellicht in studies van mensen die zich niet op de geografie maar op de sociale wetenschappen beriepen dat men de origineelste ideeën of thema's kon vinden, welke de geografen later verder zouden uitdiepen, bijvoorbeeld de studies over de landbouwpopulatie van Emile Vliebergh en Robert Ulens, die van Emile Vandervelde (1866-1938) over de invloed van de steden op het platteland of over de effecten van het grondbezit, die van Ernest Mahaim (1865-1938) over de sociale effecten van de arbeidersabonnementen op de spoorwegen. De aardrijkskundige genootschappen hebben vanaf hun oprichting geijverd voor een wetenschappelijk aardrijkskundeonderwijs. Ze prezen het werk van Paul Vidal de la Blanche (1845-1918) in Frankrijk, van William Morris Davis (1850-1934) in de Verenigde Staten, of van Friedrich Ratzel (1844-1905), zijn opvolgers en Albrecht Penck (1858-

Marguerite Lefèvre, Leuven. Archief KULeuven ▪

1945) in Duitsland, om slechts enkele grote namen te noemen. Het is interessant om weten dat één van de eerste grote Franse thesissen uit de school van Vidal de la Blanche, die van Raoul Blanchard uit 1906, gewijd was aan Vlaanderen. De Franse geograaf Elisée Reclus (1830-1905) had na 1894 aan de Université nouvelle, een afscheiding van de Université libre de Bruxelles, een Institut de Géographie opgericht. Maar hij had veel meer buitenlandse dan Belgische studenten, en zijn instituut bleef niet lang bestaan. Toch zag men geleidelijk de creatie van afzonderlijke cursussen menselijke aardrijkskunde in de faculteiten Letteren en Wijsbegeerte, en fysische aardrijkskunde in de faculteiten Wetenschappen, en - middels een koninklijk besluit uit 1900 - van doctoraten in de aardrijkskunde. De professoren geografie in de universiteiten waren lange tijd ofwel historici, zoals Joseph Halkin (1870-1937) te Luik of Charles Pergameni (1879-1959) te Brussel, ofwel economen, zoals Paul L. Michotte (1876-1940) te Leuven, ofwel doctors in de wetenschappen, zoals Alfred Hegenscheidt (1866-1964) te Brussel. Paul L. Michotte speelde een belangrijke rol bij het nauwkeuriger omschrijven

[p. 212]

van het wetenschappelijk veld van de geografie. Zijn internationale faam bezorgde hem in 1938 de functie van secretaris-generaal van de International Geographical Union.

De gezamenlijke inspanningen van deze voorlopers resulteerden in 1929 in de creatie van een wettelijke licentie in de geografische wetenschappen in de faculteiten Wetenschappen. Het Duitse model was hierbij doorslaggevend. Reeds in 1931 werd een nieuw genootschap, de Belgische Vereniging voor Aardrijkskundige Studies, opgericht dat wilde breken met de verouderde geografie die volgens enkele van de oprichters nog te vaak voorkwam in de tijdschriften van de bestaande genootschappen. De vereniging groepeerde geografen van alle universiteiten van het land en publiceerde in haar bulletin werken van de verschillende geografische instituten. De Cercle des Géographes liégeois werd opgericht in 1928. Zesendertig jaar later groeide hieruit de Société géographique de Liège. De geografen die werden gevormd in de oude structuren van het decennium daarvoor verdedigden hun thesis aan de Sorbonne, zoals Omer Tulippe (1896-1968) voor Luik (over de oorsprong van de rurale habitat in Seine-et-Oise) en Marguerite-A. Lefèvre (1894-1967) voor Leuven (over de rurale habitat in België), of in de Verenigde Staten, zoals Gaston Polspoel (eveneens voor Leuven). Geologen zoals Paul Macar (1906-1978) te Luik of Pierre de Béthune (1909-1991) te Leuven specialiseerden zich in geomorfologie bij Amerikaanse leermeesters in het Noordoosten van de Verenigde Staten, zoals ook Marguerite-A. Lefèvre had gedaan. De economische aardrijkskunde werd ontwikkeld te Luik door André Delmer, de historische aardrijkskunde te Gent door Gaston Dept (1900-1946). Zo trad in de tweede helft van de jaren '30 een tweede generatie aardrijkskundigen op de voorgrond; ze werd versterkt met het aantreden van de Franse geograaf Pierre Gourou (1900-1999) in Brussel, die aan de Sorbonne een proefschrift had geschreven over de boeren van de Tonkin-delta. Hij werd in 1947 professor aan het Collège de France. Vervoegden enkele jaren later deze groep: Frans Dussart (1908-1987) (Luik), die een thesis maakte over de regionale geografie van de Kempen, en Maurice-E. Dumont (1918-1989) (Gent), die een thesis schreef over Gent. Alles was klaar voor een nieuwe start die onmiddellijk na de oorlog vruchten zou afwerpen met de toename van het aantal aardrijkskundestudenten, een grotere individualisering van de geomorfologie, steunend op steeds gespecialiseerder laboratoria, en de diversificatie van de studievelden in de humane en economische geografie.